Гидросфера және су ресурстары туралы жалпы мәліметтер

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

Гидросфера және су ресурстары haqнегізгі ақпарат

Судың биосферадағы және халық шаруашылығындағы маңызы

 

Жер бетінің судан тұратын қабығы гидросфера деп аталады. Оған биосферадағы барлық сулар – мұхиттар, теңіздер, көлдер, өзендер, мұздықтар, жер асты сулары және атмосферадағы су булары кіреді.

  Гидросферадағы судың жалпы көлемі шамамен 1403 млн км құрайды³ оның мұхит сулары 1370 млн км³, мұздықтар 24 млн км³, жер асты сулары 8 млн км³, көл суы 0,23 млн км³, топырақ құрамындағы су 0,007 млн ​​км³, атмосферадағы су 0,014 млн км³, өзен суы 0,002 млн км³ суды құрайды.

«Тіршілікті суда жараттық» дейді қасиетті Құранда. Шынында да, сусыз өмір жоқ! Су біздің күнделікті өміріміздің барлық салаларында қолданылатындықтан басқа табиғи ресурстардан түбегейлі ерекшеленеді. Көмір, мұнай, газ және басқа отын түрлері бір-бірін алмастыра алады немесе жылу энергиясын, электр энергиясын, атом энергиясын және күн энергиясын пайдалануға болады. Бірақ біздің күнделікті өмірімізде суды алмастыратын басқа табиғи ресурс жоқ.

Күнделікті өмірімізде судың маңызы мынадай:

1. Су биосферадағы барлық процестерге және, атап айтқанда, фотосинтез, зат және энергия алмасу процесіне белсенді қатысады. Мысалы, фотосинтез процесінде жылына 225 миллиард тонна оттегі бөлініп, 300 миллиард тоннаға жуық органикалық заттар түзіледі.

2. Жер шарындағы барлық су көздері (мұхиттар, өзендер, теңіздер, көлдер, мұздықтар, су қоймалары және т.б.) біздің планетамыздағы температуралық режимді, яғни климатты реттейді.

Гидросферадағы су жазда күн энергиясын сіңіріп, қыста қоршаған ортаны салқындатудан сақтайды. Атмосферадағы су буы күн радиациясының сүзгісі болып табылады.

3. Су – барлық тірі ағзалардың тіршілік ету құралы. Өйткені кез келген тірі ағзаның ұлпаларында белгілі мөлшерде су болады. Мысалы, ересек адамның денесінде 70% су болса, жас сәбилер 97% судан тұрады.

  Өсімдіктер мен жануарлар ұлпаларында шамамен 50-90% су, етте 50%, сүтте 85-90% су болады.

4. Химиялық және биохимиялық процестер сусыз жүрмейді.

5. Су тірі ағзалар ағзасында терморегулятор қызметін де атқарады. Сондықтан адам қоршаған ортаның температурасына және дене еңбегінің деңгейіне байланысты тәулігіне 2,4-6,5 литр суды тұтынады.

  Амудария, Сырдария, Зарафшан, Қашқадария, Сурхандария, Охангарон және Шыршық өзендері республикамыздың негізгі су көздері болып табылады.

Біздің республикамызда барлығы 10-12 млрд³  ағын суы бар, ал қалған 85-90 млрд³ су басқа елдерден (атап айтқанда, Тәжікстан мен Қырғызстан) ағып жатыр.

Амудария су жинайтын алабы және жылдық су көлемі жағынан басқа өзендерге қарағанда жоғары. Амудария ұзындығы 1900 км, тек таулардағы су жинайтын алабы 2770 км.²  тең Амудария суының 83%-ға жуығы Тәжікстан аумағында, 6%-ы ғана Өзбекстан аумағында қалыптасады.

  Сырдарияның ұзындығы 2140 км, су жинайтын алабы 150 мың км.² ал жылдық су көлемі 37,1 км³  құрайды Сырдария суының 80%-ға жуығы Қырғызстан аумағында, 13%-ы ғана біздің республика аумағында қалыптасады.

  Арал теңізі бассейнінің су ресурстарын қалыптастыруда Тәжікстан Республикасының алатын орны ерекше екенін айта кеткен жөн. Тәжікстан аумағындағы өзен суының көлемі 52,7 км³немесе Арал теңізі бассейніне құятын судың шамамен 44% құрайды.

  Орташа адам жеке бас гигиенасы мен тұрмыстық техникаға тәулігіне 150-450 литр су пайдаланады. Бірақ бұл көрсеткіш қызмет түріне және жасалған жағдайларға байланысты. Егер су құбырлары мен кәріз құбырлары болмаса, онда 30-50 литр су жұмсалады. Су құбырлары мен кәріз құбырлары болса 180-230 литр су жұмсалады. Орталық жылу жүйесінде бір адамға тәулігіне 275-400 литр су жұмсалады.

  Дамыған елдерде бір адамға күніне орта есеппен 500-600 литр су жұмсалады екен. Бірақ дамушы елдерде бұл көрсеткіш 2-3 есе аз, 200-250 литр су жұмсалады.

  Тұрмыстық қажеттіліктер үшін қалаларда бір адамға күніне 150 литр су (жылына 55м³ су), ал ауылдық жерлерде 50 литр су (жылына 18-20м).³  су) тұтынылады.

Қазіргі уақытта дүние жүзінде 200 млн га жерді суару үшін жыл сайын жер асты көздері мен өзендерден 2800 км пайдаланылады.³ су алынады. Бұл өзен суының 7% құрайды. Суаруға алынған судың 80% немесе 2300 км³ су пайдаланылса, оның 20% немесе 470-480 км³ су ағынды су ретінде өзендер мен көлдерге ағызылады.

  Бір тонна астық өсіру үшін 3 мың м³ су, бір тонна күріш өсіру үшін 7 мың м³, ал бір тонна жүгері өсіру үшін 1500 м³ су тұтынылады. 1 кг өсімдік массасын өндіру үшін өсімдік түріне байланысты 150 м³ 1000 м-ден³  дейін су тұтыну Бір гектар мақтаны суару үшін 12000-20000м³  су тұтынылады.

  Республикамыздың жылдық су тұтынуы 62-65 км құрайды³  яғни 25 км³ Амудариядан 11 км³ Сырдариядан, ал қалғаны өзендер мен жер асты су көздерінен алынады. Жалпы су алудың 85% немесе 53-55 км³ ауыл шаруашылығы салаларының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін 12-16 км³ салаларға су және тек 3% немесе 1,7 км³ су шаруашылығы кәсіпорындарының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланылады.

  Халық шаруашылығының барлық салаларына алынатын судың жылдық көлемінен (62-65 км³ судан) 23-25 ​​км³ су арықтар арқылы ашық су айдындарына қайтарылады. одан 5 км³ Амударияға дейін су, 10 км³Сырдарияға дейін артық, қалған 8-10 км³  су шағын өзендер мен көлдерге құйылады.

Республикамыздың аумағы арқылы ағып жатқан сулар 4,8 миллион гектар жерді сіңіріп, суаруға жетеді. Дегенмен, қазіргі таңда 4,4 миллион гектар жер игеріліп, суды пайдалану коэффициенті 95-98 пайызды құрап отыр. Сондықтан да республикамызда ауыз суға, суаруға жарамды суға деген қажеттілік артып келеді. Су тапшылығы, ағынды суларды тазарту және қайта пайдалану мәселелері туындауда.

Орталық Азияның жағдайын ескере отырып, мамандар егін суару үшін гектарына 10 XNUMX м.³ суды тұтынудың орындылығын кім негіздеді. Тәжірибе жүзінде 1960-1990 жылдары Өзбекстан шаруашылықтарында 17,2 мың м гектар егістік алқап суарылды.³ тұтынылатын су, яғни 7,2 мың м³ су шамадан тыс пайдаланылды.

  1993 жылы суармалы жерге 13,2 мың м³ , 1994 жылы 12,6 мың м³ және 1995 жылы 11,2 мың м³ су жұмсалады. Бұл жыл сайын қосымша м³ суды үнемдеп, Арал теңізіне құюға мүмкіндік береді.

  Тағы бір айта кетерлігі, мелиоративтік жағдай біздің облыста да бір деңгейде емес. Сондықтан 1 га жерді суару үшін орта есеппен 5-20 мың м³ су тұтынылады.

Жер асты су көздері – республикамыздың ауыз су, суару, өнеркәсіп, мал шаруашылығы шаруашылықтары ретінде кеңінен пайдаланатын табиғи байлығы.

  Жер асты сулары табиғатта негізінен жауын-шашын мен суару суларының топырақ арқылы өтуі есебінен пайда болады. Қазіргі уақытта жылына 5,5 км³ су жер асты су көздерінен алынады. Бұл көрсеткіш 17,6 км болса³ біріншіден, жер асты суларының жалпы қорына нұқсан келтірілмейді, екіншіден, Сурхандария, Қашқадария, Бұхара және Хорезм облыстары ауыл тұрғындарының ауыз суға деген мұқтаждығы жер асты сулары есебінен өтелмек. Өйткені біздің республикада қала тұрғындарының 85-95 пайызы, ауыл тұрғындарының 10-15 пайызы ғана орталықтандырылған ауыз сумен қамтылған.

Бір тонна көмір алу үшін 2-4 м³ су, 1 тонна мұнай өнімдерін өңдеу үшін 30-40 м³ су, 1 тонна жібек өндіру үшін 400 м³, 1 тонна мыс, картон және қағаз өндіру үшін 500 м³ су, 1 тонна азот тыңайтқыштарын өндіру үшін 600 м³ су, 1 тонна жіпке 1000-1500 м³ су, 1 тонна синтетикалық талшық алу үшін 3500 м³ 1 тонна синтетикалық талшық алу үшін 2500-5000м³ су тұтынылады.

         Өнім бірлігіне жұмсалатын су мөлшері су тұтыну коэффициенті және м деп аталады³/т бірлікпен өлшенеді Мысалы, 1 тонна никель өндіруде 400 м³ су, 1 тонна аммиак өндіру үшін 1500 м³ су, 1 тонна азот қышқылын өндіру үшін 100 м³ су тұтынылады.

          Химия өнеркәсібінде суды шикізат пен реагент, қыздырғыш және салқындатқыш, еріткіш, катализатор, технологиялық процеске шикізат дайындайтын зат ретінде пайдаланады.

          Ең көп суды химия өнеркәсібі тұтынады, сондықтан мұндай кәсіпорындар су көздеріне жақын жерлерде салынады.

         Капрон талшықтарын шығаратын кәсіпорын 120 мың тұрғыны бар бір қаланың суын тұтынады. Ірі электрохимиялық зауыттар 800 XNUMX адамға жететін суды тұтынады.

          Сондай-ақ, су жер бетінің 70 пайызын алып жатқанын, оның жалпы көлемі 1345 млн. км³ ал тұщы су оның 2%-ын ғана құрайды. Қазіргі уақытта судың 12-15 пайызы ғана пайдаланылып, ашық су айдындарына ағызылады. Су тұтыну әр 12 жыл сайын екі есеге артады. Сондықтан халықтың тұщы суға деген қажеттілігі күн санап артып келеді. Қазіргі уақытта жер шары халқының 2/1 бөлігінде ауыз су тапшылығы бар.

Экономиканың әртүрлі салаларында суды пайдалану әлем елдерінде әртүрлі көрсеткіштерге ие. Мысалы, Еуропа елдерінде судың 48% өнеркәсіпте, 39% ауыл шаруашылығында пайдаланылса, Азия елдерінде бұл көрсеткіштер сәйкесінше 5% және 88% құрайды. Егер Африка елдерінде судың 4% өнеркәсіпте және 72% ауыл шаруашылығында пайдаланылса, Солтүстік Америкада бұл көрсеткіштер сәйкесінше судың 36% және 36% құрайды. Егер Австралияда судың 36% өнеркәсіпте және 50% ауыл шаруашылығында пайдаланылса, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында бұл көрсеткіштер сәйкесінше 28% және 62% суды құрайды.