Eşanlamlılar (Eş anlamlılar)

ARKADAŞLARLA PAYLAŞ:

SAnonims (Anlamlı kelimeler)

PLAN

1. Eş anlamlılar ve nedenleri.

2. Eş anlamlı türleri.

3. Eşanlamlı diziler ve içindeki kelimelerin konumu.

Temel kelimeler ve deyimler

1. eşanlamlı 11. deyimsel eşanlamlı

2. eş anlamlı 12. ikili

3. anlam 13. anlam eşanlamlıları

4. 14. ideografik eşanlamlılar

5. mutlak eş anlamlılar 15. tam eş anlamlılar

6. anlamsal eşanlamlılar 16. biçimsel eşanlamlılar

7. bağlamsal eşanlamlılar 17. baskın bir (ana) kelime

8. üslup eşanlamlıları 18. konuşma eşanlamlıları

9. sözlük eşanlamlılığı 19. negatif boya

10. dilbilgisel eşanlamlılık 20. pozitif boya

 

1. Eşanlamlılar ve nedenleri

Eşanlamlılık olgusu, Özbek dilinde derinlemesine incelenen dilsel birimlerden biri olarak kabul edilir. Özellikle bu konuda A. Hojiyev, SH.Rakhmatullayev, A. Gulomov, E. Begmatov, YO.Tojiyev gibi bilim adamlarımızın hizmetleri büyüktür. Eşanlamlılık olgusu, büyük Alisher Navoi'nin hesaba kattığı olgulardan biridir. Türk dilinin anlatım olanaklarından bahseden Navoi, düzeyine veya konumuna göre birkaç sözcükle bir anlamın verilebileceğini, Fars-Tacik dilinde ise böyle bir olanağın bulunmadığını belirtiyor. Aka, abi, aga, ini; kardeş, sahip, kız kardeş gibi kelimelerin Farsça-Tacik dilinde abi ve Khokhar kelimeleri ile çevrildiğine dikkat çekmektedir. Eşanlamlılık olgusuna eski çağlardan beri büyük bir ilginin olduğu görülmektedir.

Eşanlamlı kelime aslında Yunanca eşanlamlı sözcük kelimeden türemiştir ve aynı anlama gelen bir isim kavramını verir.

Yazılışları ve okunuşları farklı fakat anlamları benzer olan kelimelere eş anlamlı kelimeler denir. Örneğin; ağır, ölçülü, ağır. Eşanlamlılar tüm kelime gruplarında bulunur.

Eş anlamlı: ev, avlu, arsa, kapı.

Sıfat eşanlamlıları: uzoq, uzak, alim

Zamir eş anlamlıları: u,sha

Fiil eşanlamlıları; fısıldamak

Eş anlamlı: ondan sonra

Yardımcı kelimeler: ancak, ama ama

Sözcüksel birimlerin karşılıklı olarak eşanlamlı olmasına sözcüksel eşanlamlılık denir. Gökyüzü, gökyüzü, mavi, uzay, evren, mavi örneğin.

Sözlüksel eşanlamlılık da üç türe ayrılabilir.

1. a) sözcüksel eşanlamlılık- orijinal anlamlarına göre aynı anlama gelen kelimeler: yavaşça, yavaşça, yumuşakça;

2. b) deyimsel eşanlamlılar -kararlı bileşik durumdaki eşanlamlı kelimeler: elinde ciğeriyle iki ayağını kovalayan dilsiz bir köpek gibi;

3. v) sözcüksel - deyimsel eşanlamlılar-lexeme-phrase benzer anlamı olan kelimeler: mutlu - ağzı kulağında, sessiz - ağzını ısıran bir fare gibi

Aşağıdakiler, eşanlamlıların ortaya çıkmasının nedeni olabilir.

1. Kelime anlamının genişlemesi veya daralması nedeniyle. Örneğin mavi kelimesi, gelişmesi sonucunda renk anlamından gökyüzünün anlamını ifade edecek şekilde değişmiş ve eşanlamlısı olmuştur. Örneğin: yere koymayın boq.

2. Eşanlamlılar, iç olanaklara dayalı olarak lehçelerden kelimelerin ödünç alınması sonucunda da ortaya çıkabilir. Şapka - bere - kallapush - yastık; merdiven - shoti - zangi ve benzeri.

3. Yabancı kelimelerin gerçek kelimenin eşanlamlısı haline gelmesi çok yaygın bir olgudur. Özellikle Arapça, Fars-Tacik ve Rus dillerinden ödünç alınan kelimelerin Özbekçe kelimelerle ve birbirleriyle eşanlamlı hale geldiğini tarih bize kanıtlamıştır.

Örneğin, Türkçe Tanca Fars-Tacik dilinden "Tanrı" kelimesinin yerine, Arap dilinden Allah hakim Rab, Yaratıcı, Lord, Yüce Ruh gibi terimler İstediğimiz kadar çok örnek verebiliriz.

Eşanlamlıların ortaya çıkışı yaşayan her dil için meşru bir olgudur. Dilin ifade olanaklarını genişletir, konuşmayı güzelleştirir. Bazı dilbilimcilerin işaret ettiği gibi, eşanlamlılık olgusu zararlı olmaktan çok yararlı olgulardan biri olarak kabul edilir.

2. Eş anlamlı türleri

Eş anlamlı kelimeleri değerlendirirken üç temel kriteri takip etmekte fayda var.

1. Anlamın kenarına göre. Eş anlamlı kelimeler anlam bakımından birbirine yakın olmakla birlikte bazı yerlerde biri diğerinin yerine kullanılamamaktadır. Bu yönüyle tam eşanlamlı, yani biri diğerinin yerine kullanılabilen kısmi eş anlamlı sözcüklerdir. (tembel, tembel, tembel)için ve semantik eşanlamlılar (koştu, koştu)bölmek Manevi eşanlamlılar, içsel anlamın incelikleriyle birbirinden ayrılır. Metin içinde birbirlerinin yerine kullanılamazlar. Manevi eşanlamlılar aynı zamanda ideografik eşanlamlılar olarak da adlandırılır.

Bazı literatürlerde anlamı bozmadan bir yerine kullanılabilen eşanlamlılar mutlak eşanlamlılar, anlamsal eşanlamlılar anlamsal eşanlamlılar olarak sınıflandırılır.

1. Eşanlamlılar metodolojik değerlendirme açısından belirli türlere ayrılabilir.

Eşanlamlılar üslup olarak birbirlerinden farklı iseler üslup veya üslup eşanlamlıları olarak adlandırılırlar. Metodolojik değerlendirme iki yönlüdür. Birinci yönde yer alan eşanlamlılar stilistik tarafsızlığa sahiptir: o gitti örneğin. İkinci tür eş anlamlılarda üslup özellikleri gözlenir: gülüyor, gülümsüyor, sırıtıyor, sırıtıyor.

Stilistik özellik ise ikiye ayrılır: a) olumlu bir değerlendirme ile eşanlamlılar: yüz, yüz, yüz; b) negatif değer ile eşanlamlılar: Türk, kıç, Başara.

III. Eşanlamlılar, konuşma özelliklerine göre belirli türlere ayrılabilir. a) evrensel sözlük - her türlü konuşmada kullanılabilen eşanlamlılar: kişi, kişi, kişi; b) günlük eşanlamlılar veya diyalektik eşanlamlılar: vur, ment, amca (polis)  c) resmi konuşmaya özgü eşanlamlılar: görevden alındı, serbest bırakıldı örneğin.

Bununla birlikte dilimizde metinde bir yerine kullanılabilen şair, yazar, yazar gibi bağlamsal eşanlamlılar, -sh (-ish), -v (-uv), -moq, - gibi gramer eşanlamlılar. mak (borish - boruv - gitmek) de bulunur.

Yani eşanlamlılara farklı açılardan yaklaşılabilir ve farklı türlere ayrılabilir.

3. Eşanlamlı diziler ve içindeki kelimelerin konumu

Yüzyıllar boyunca her dil şu ya da bu nedenle kendi eş anlamlı dizisini geliştirebilir. Eşanlamlı sözcükler dizisine eşanlamlılar dizisi denir.

Edebi dilin özelliği olan eşanlamlı çizgide başkalarıyla ilişkili olarak aktif olarak kullanılan ve üslup açısından tarafsız kabul edilen bir kelimeye baskın kelime, yani ana kelime denir. Örneğin: "bakmak", "beslenmek", "bakmak", "bakmak" eşanlamlı satırındaki "bakmak" kelimesi diğerlerine göre yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle, baskın bir kelime olarak kabul edilir.

Eşanlamlı satırdaki baskın (baş) kelimeye aşağıdaki gereksinimler uygulanır.

1. Baskın kelime açık bir anlam ifade etmelidir: zafer, zafer, kutlama, zafer eşanlamlı dizisindeki zafer kelimesinin açık bir anlamı vardır.

2. Eşanlamlı dizedeki baskın sözcük, diyalektik özelliklerden arındırılmış ve edebî – imla biçiminde kullanılmalıdır. To do fiili, to pass ve frozen fiillerine kıyasla yaygın kullanıma yakındır.

3. Baskın kelime stilistik olmamalıdır. "Yanlış" kelimesini "garip" ya da "catchok" olarak kullanırsak, üslupsal bir değerlendirme eklenir.

Baskın bir sözcük ait olduğu dizide nötr olması, yaygın olarak kullanılması, lehçe ve üslup özelliklerinden bağımsız olmasıyla diğer sözcüklerden keskin bir şekilde ayrılır.

Yardım etmek, yardım etmek, bakmak, beslemek, yardım etmek kelimesinin eşanlamlı satırında bu özelliği vardır.

Baskın kelime farklı biçimler alabilir.

1. a) kök sözlük biçiminde: güç, güç, mador, majol, darmoya;

2. b) yapay sözlük söz konusu olduğunda; gayret, çaba, çalışkanlık.

3. c) deyimsel fiiller şeklinde: burnunu kaldırmak, boğazını şişirmek, ne yapacağını bilememek.

Dilimizde ikili sözcükler eş anlamlı sözcüklerle birlikte kullanılmaktadır.

Bir yerine itirazsız kullanılabilen sözcüksel birimlere çift sözcük denir. Örneğin: kimya - kimya, grajdan - vatandaş, hakim - hakem, besh - mükemmel vb.

İkili sözcükler dilde belli bir dönem karakteristik bir olgudur.Özellikle güncel toplumsal değişmeler sonucunda kütük-bilet, prospekt-sokak, istasyon-shohbekat şeklindeki ikili sözcükler çokça kullanılmaktadır. Dil gelişiminin bir sonucu olarak, bunlardan biri yavaş yavaş pasifleşebilir ve kullanım dışı kalabilir.

 Sorular ve ödevler.

1. Eş anlamlı nedir?

2. Sözlüksel eşanlamlılığı tanımlayın.

3. Dilbilgisi eşanlamlılarına örnekler verin.

4. Mutlak eş anlamlılar derken neyi kastediyorsunuz?

5. Stilistik (metodik) eşanlamlılara örnekler verin.

6. İdeografik eşanlamlıların eş anlamlıları nelerdir?

7. Eşanlamlı dizi kavramını açıklar.

8. Baskın kelime nedir?

9. Negatif çağrışımı eşanlamlı olarak tanımlayın.

10. İkili kelimeler ne tür kelimelerdir? Deyimsel eşanlamlılara örnekler verin.

 

 

Referanslar.

1. U. Tursunov ve diğerleri. Güncel Özbek edebi dili Taşkent. 1992. sayfa 107-120.

2. Özbek dilinin sözlükbilimi Taşkent. BİLİM. 1984. sayfa 235-255.

3. H. Nematov, R. Rasulov. Özbek dilinin sistem sözlükbiliminin temelleri. Taşkent. Öğretmen. 1995. sayfa 105-121.

4. A. Hacıyev. Özbekçe eşanlamlılar sözlüğü. Taşkent. Öğretmen. 1974.