ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:
- деді Ахмад
Борса келмас қақпасы
«Шеһидтер мемориалы» алаңындағы мұңды ойлар
Бұл ел қандай ел, әр бұрышта,
Тырналар қонар жер таппай аспанда жылайды.
(Жылаған қыздың айтқан «Халық жауы» әнінен)
«Шеһидтер мемориалы» мемориалдық кешені бүгін ерте салтанатты жағдайда ашылады. Қажылардың көз жасы әр кірпішке, әр ою-өрнекке түседі. Адамдар бұл жерге қуанышты ән айту үшін емес, ойнау үшін емес, азаппен өлген жүректерінің рухтарымен бетпе-бет келу үшін келеді. Олар үйді аңсайды, сағыныштан жарылған жүректерін босатады. Толық тыныштық орнады. Міне, естелік, міне, арман, жалғыздық, жетімдік, сағыныш билейді...
Алаңның бүйіріндегі темір жолдың жанынан зырылдаған, шыңғырған пойыз биік, берік көпірдің астына кіріп, аталарымызды Сібірге жеткізген жерлерге қарай бет алады. Бұл жол арқылы жүздеген мың отандастарымыз жабық вагондармен өтті. Білмейтіндер.
Балалық шағымның бір бөлігі осы жерде, қазіргі «Шейіттер мемориалы» мемориалдық кешенінің қасында өтті. Адамдар «Альвасти көпірі» деп атаған көпірдің астынан пойыз үздіксіз өтіп жатты.
Анамның әпкесі, үлкен нағашымның бағы осында болатын. Бақшаның бір жағы «Альвасти көпіріне», бір жағы көкөніс тәжірибе станциясына, ал аяғы темір жолға іргелес болатын.
Бұл жерлер түнде өте қорқынышты болар еді. Көпірдің астында әжімдер болғандықтан түнде көпірден ешкім өткен жоқтың қасы. Бұл жерлерде электр жарығы да жоқ, жыпылықтаған шам да көрінбеді.
Кейде ГПУ қызметкері көршіге келіп, ақсақалға түсіндіріп беретін. Ақсақал үй-үйді аралап, қараңғы түскенде көшеге шықпауды, балаларды үйде ұстауды бұйыратын. Біз балалар бәрібір қашып кететінбіз. GPU жігітінің бекер келмегенін білеміз. Біз бұталардың арасына тығылып, темір жол бойындағы Нажас тепаға қарайтынбыз. Темір жол бойына мылтық ұстаған сақшылар келіп-кетіп жатты. Белдікке тапанша таққан қарауыл бастығына бастықтарынан хабар жетті. Сондай уақытта олар «Альвасти көпірінен» ешкімді өткізбеді.
Түн ортасынан кейін көпірден жүк көлігі өтеді. Солға бұрылып, Нажас Тепаның алдындағы жолдың жанына тоқтайды. Одан қолдары байланған бес-алты адамды түсіреді. Орыстың балағат сөздері әр жерден естіледі.
Қараңғыда ештеңе көрінбейді. Бұтаның бұтақтарынан көлік жарығы әрең көрінеді.
Кенет көліктің шамдары далаға жарық түсіреді. Біз бұтаның бұтақтары арқылы сол жаққа қараймыз. Бір қатарда туысқан жеті адам тұр. Олардан он бес метрдей жерде сақшылар мылтықтарын иықтарына салып, дайын тұр. Затварларды ести аласыз. Бас «Ат!» бұйрық береді. Жеті мылтық бірдей атылады. Қарауындағылардың екі-үшеуі құлап қалады. Айқай мен ыңырсыған дыбыстар естіледі. Мылтық ұстаған жігіттер құламай тұрған жаралыларға тағы да оқ жаудырады. Атыстың дыбысы тоқтады.
Нағашы апамның баласы Нематилла жауларды атып тастағанын айтты. Ал мен қалтырап тұрмын. Мен оның білегіне іліп алып: «Жүр, кеттік» дедім. Үндемей қал, біліп қояды, мені жұлқылайды.
Қараңғы түн үнсіз қалды. Біраз уақыттан кейін ол жерден шаң көтерілді. Құлаған шаң көлік фарасының өткір жарығында аласа бұлт сияқты анық көрінді.
Теміржол шпалдарынан төмен-төмен жүріп келе жатқан сақшылар жоғары көтерілді.
Көліктің шамдары кері бұрылып, бірде ағаштардың басын, бірде аласа төбелерін жарықтандырды. Сосын «Альвасти көпірінен» асып, қалаға қарай асығады.
Біз қайтып бара жатырмыз. Жетінші шам жанып тұрған көршіміздің дәлізінде төрт адам үнсіз басын ұстады. Ұста ағай шейіт болғандардың рухына құран оқып жатқан. Өлеңдерді қуанып оқығаны сонша, еріксіз жылағың келеді. Қыстың тыныштығында қарын үні бірде жоғары, бірде төмен қалықтады.
Осы оқиғадан кейін апамның бақшасына сирек баратын болдым. Кейін тойларға, іс-шараларға барғанда көпірдің басына барып, темір жолдарға қарап ойланып қаламын. Астынан өтіп бара жатқан тұрақты пойыздан күйе толған паровоздың түтінінен қарайған көпірдің түбіне қараймын.
Пойыз мені де осы көпірдің астына алып кетті. Сонда мен не ойладым? Мен білмеймін. Менің санам мені тастап, бүкіл денем ұйып қалды ...
Жиырма жеті адам есігі бар, сым тормен жабылған, көрпелер мен азық-түлік салынған төрт орындық купеге тығылды. Тек қозғалса ғой! Бірінің аяғы біреудің басына, біреудің басы біреудің қолтығында. Төменде қалғандар еңкейіп, басып бара жатқандарды әрең көтерді.
Бірін бірі білмейді. Бірін-бірі сөгіп, сөйлегеннен артық ештеңе жоқ. Аяқ астында қалған тұтқын бар дауысымен айқайлай бастады. Жас жігіт тордың есігін ашып, оны сыртқа шығарды. Хамон айқайлаған тұтқынның сол қолын қолтық астына қойып, оң қолын иығына қойып, екі қолын бір-біріне жақындатты. Сосын екі білекке автоматты кісен салды.
Кез келген толерантты адам мұндай азапқа төзе алмас еді. Екі қол еріксіз артқа тартылады. Тартылған кезде автоматты кісендер білек сүйектерін сындыратындай сықырлайды. Қани осы азапқа шыдаса! Тұтқын ыңырсып, жабайы дауыспен айқайлады. Ол жерде домалап жатты. Күзетшілер оған мән бермейді. Керiсiнше, бiреуi өкiлдеген фашист екенiн айтып, бар күшiмен шап тұсынан тепкiн. Сосын есінен танып қалды. Ол үн шығармады.
Бүкіл өмірін түрмеде өткізген, Шура үкіметінің барлық түрмелерін көрген қаһарлы, зұлым Блатной да қайтыс болды. Күзетші есінен танып қалған тұтқынның бетіне су шашып, оны жартылай өлі күйінде қайтадан торға сүйреп апарды. Көрші торлардағы гуілдер де басылды. «Жол азабы – көр азабы» дейді халық. Қабір азабы қандай? Тозақтың азабы қандай? Адам баласы мұндай азаптардың атын әлі тапқан жоқ.
Байғұстарды көргенде аңырап қалған сақшылар үшін бұлар құс қорасына сойып жатқан адам ба, мал ма, бәрібір.
Жолды көрмей ұзақ уақыт көлікте келе жатқанда, алдымен алдыңғы жаққа қарайтыныңызды білесіз. Ұйықтап көзіңізді ашсаңыз, пойыз кері кетіп бара жатқандай болады. Сондай сәттерде аяулы еліме қайта барғың келеді.
Пойыз еш жерде тоқтаған жоқ. Саяси тұтқындарды мінген эшелон станциялардан ерекше «құрметпен» шығарылды.
Бір үлкен станцияда ұзақ тұрдық – менің ойымша, бұл Алматы стансасы еді. Дәлізде екі офицер мен төрт-бес солдат көрінді. Қолына үлкен папка ұстаған офицер қолындағы тізімге қарап, тұтқындарды атын атап атай бастады.
«Аты аталғандар жүктерімен дәлізге шықсын», – деп бұйырды. Екі сағат шамасында вагон жеңілдеп қалды. Он тоғыз адам көрпе көтеріп торымыздан шықты. Офицер:
– Шірімбетов, жүгіңмен шық! - деп бұйырды.
Шірімбетов қолына кісен салып, күзетші соққыға жыққан тұтқын. Ол әлі ес-түссіз, тұтқындардың аяғының астында тізерлеп жатып қалды. Офицер оған тағы екі рет қоңырау шалды. Бірақ Шірімбетовтен дыбыс шықпады. Екі күзетші оны сүйреп әкетпек болған. Шірімбетов қайтыс болды, денесі суып үлгерген. Оның қашан өлгенін ешкім білмеді. Екі күзетші оны дәлізге апарды. Олар оның қолына кісен салғанда, мен артымнан бұрылып, асығыс оған қарай алмадым. Мен оның жүзін қазір көрдім. Ол он жеті-он сегіз жастағы қара түсті бала еді.
Шірімбетов еңкейіп, аяғы бүгілген. Әлі ашық тұрған көзінің нұры сөнді. Таусылмас азап, қасірет, өшпенділік бейнеленген бұл көздер енді немқұрайлы, ештеңені білдірмеді.
Торда жеті адамбыз.
Жанымыздағы бос торға тағы үш адамды тастады. Енді бізде бос орын бар.
Біздің серіктестеріміздің бірі Шыңжаңның Гүлжа қаласынан Орта Азия мемлекеттік университетіне оқуға келіп, «үштік» тыңшылық жасады деген айыппен он жылға сотталған Қадір хан деген жас ұйғыр еді. Тағы біреуі жетпістегі мылқау. Қай ұлттың өкілі екенін сұрай алмадық. Саңырау-мылқаулардың ішінде Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізгені үшін түрмеге жабылып, саусақтарын қайырған кезде он бес жылға сотталған жалынды «жау».
Тағы бірі облыстық газеттің редакторы, райком бюросының мүшесі болатын. Пленумда ауданға атын шығарған үшінші хатшылыққа ұсынылған әйелге қарсы дауыс берді. Күйеуі орыс болғандықтан сен оған дауыс бермедің деп сені ұлтшыл деп айыптады. Ол жеті жыл түрмеде отырды. Түрмеде зорлықшыл блатнойлар аузындағы төрт алтын тісін жұлып алып, қызыл иектері мен өкпелері ісіп кеткен. Жиырма бес жастағы Абдулла Ғаппоров деген сымбатты жігіт еді.
Пойыз алға жылжыды. Ешқандай жерді, жерді аралаған жоқпыз. Мына торлы вагон үйлерге кім көтерілмеді, кім түспеді. «Бақытсыздар үйінде» ZYeK дейтін адамдар бір күні қараңғы, келесі белгісіз, бүкіл жердің қан тамырындай тараған темір жолдардың бойымен сүйретілген «Бақытсыздар үйінде» қаңғып жүрді. Шура жері.
«Заңды» тұтқын мәртебесін лагерьге келген соң ғана алдым. Сол күннен бастап мен Зек деген есімді алдым. Бұл жерде жиырма жыл бойы нөмірмен хабарласып, аты-жөнін ұмытқандар көп болды. Олар үйлерінен төрт-бес жылда бір келетін сәлемдеме қорабындағы жазудан кім екенін білетін.
Біздің лагерь әйелдер бөлімінен ортасына тікенек сым тартылған екі тас қабырғамен бөлінген. Қос қабырғаның ар жағындағы тұтқын әйелдердің айғайы, әні, зары, қарғысы анық естілді. Бұл дауыстардан жылап тұрған әйелді көрмеген тұтқындар айғайлады. Кейде сол жақтан жел соққанда, олар әйелдің иісі аралас ауамен тыныстады.
Карантиннен өткен күннің ертеңіне мені лагерь бастығының көмекшісі шақырды.
– Сіз жазушысыз ба? Енді мамандықты өзгерту керек. Сіз маңызды тапсырманы орындайсыз. Сіз аймақтан шыққан кезде миссияның не екенін білесіз.
«Жүр, марш!» — деді ол мысқылдай күліп. – Қазір жазушы көп, жазушы көп. Тереңдік аз, білесіз бе?
Күзетші менің артымнан шығып, бір қарт қазақ қарауылына тапсырды. Басшының көмекшісі бос жазушының қайда жүгіретінін ойласа керек, мені бесотаарды әрең көтеретін жетекшіге тағайындады.
Штаб алдында бір қолында күрек, бір қолында қағаз пакет ұстаған ақ халатты кинологиялық мал дәрігері күтіп тұрды.
– Сен оны зиратқа апарып жерлейсің.
Қағаз қаптың ішінде жиырма келі мұз сияқты нәрсе болды. Алыстан марқұмдар зираты көрінді. Иығыма күрек, қолыма ауыр қағаз пакет, арқама сөмке көтерген бақылаушы жолға шықтым.
Мен өзім ұзақ уақыт бойымын деп айтамын. Зиратқа келген соң сөмкені аштым. Мен оны аштым, бұл менің миыма тигендей болды. Сөмкеде неміс шопанының қатып қалған мәйіті болған. Мен босаңсып, орындыққа отырдым. Бақылаушы алысқа қарап отыр.
Шөл тым қатыгез еді, адам баласын жейтіндей болды. Қазақтар бұл жерді тегіннен «Петпақ дала» деп атамаған. Мыс шаңынан тот басқан шөл жасыл. Алыстан адасып қалған жалғыз түйе қимылсыз. Сағымда оның шағылысуы бірде батып, бірде шайнап жатқан бассейнде көрінетіндей көрінеді.
Екі сағат талпынған соң, тасты жерден бір жарым қатпарға сыйатын шұңқыр қаздым.
- Отырыңыз, демалыңыз, - деді күзетші. - Сіз қайдансыз? ол сұрады. Мен Ташкенттенмін деп жауап бердім.
«Ташкент – алып қамал, Астана – бекініс», – дейді.
Мен иттің қатып қалған мәйітін дорбадан шығарып, жерге қойдым.
– Бұл ит – біздің генералдың иті. Қашқан тұтқындарды ұстауда оған тең келетін ит болмады. Лагерден қашып шыққан тұтқын оны ломмен ұрып өлтірген. Ақымақ әлі ұсталған жоқ. Мәскеудің жалпы ауруханасында ота болды. Ол әлі келген жоқ. Біздің басшылар оған телефон арқылы итінің өлгенін айтып, жұбатуды сұрады. «Көзге көрінетін жерге жерлеңдер, жеткен соң ескерткіш қоямын» деген жеделхат келді. Кедей баласыз еді. Ол осы итпен ойнады. Енді оған қиын болады.
«Ит пе, әлде генерал баласыз ба?» Мен мысқылмен айтамын. Күзетші: «Аузыңды жап, бұл жай ғана у» деді.
Жағдайым мен істеп жүрген ісім үшін ұялдым. Әзиздің басы жерде, иттің басы жез табақ деу керек. Қанша мыңдаған адамдар мыс кеніштерінде өкпесі тот басып, шарасыздықтан өліп жатыр. Олардың құны бұлай емес.
Бұл жерде шенеуніктің өлген итіне генералдар мен полковниктер жоқтау айтады. Олар иесіне жанашырлық білдіреді.
Итті жерлеген соң қайтамыз.
«Сен өте таязсың, жарығым». Түнде сасықтар топырақты қазып, итті жейді. Топырақтың үстіне ауырырақ тас қою керек болды. Генерал бұл жұмысыңыз үшін сізді сау қалдырмайды.
Шамамен екі аптадан кейін супервайзер маған «жақсы жаңалық» айтты. Генералды Кисловодск шипажайының палатасында сойған. Бұл әрекетті лагерьден қашып бара жатып ит өлтірген тұтқын жасауы мүмкін деген күдік бар.
Бар жек көрушілігімді әзілмен араластырып:
Ұлын осында әкелсе, итінің қасына көмер едім», – дейді. Үстіне «Мына молада екі ит жатыр» деп тақта қоятынбыз.
Бақылаушы сергек болды.
– Балаға он жас жетпей қалған сияқты. Бұл үшін тағы он жыл қосатындарын білесің бе?! Аузыңызға қамқор болыңыз. Сексоттар естігенде бірден сатады. Айтпақшы, сол түні біз көмген итті шакалдар жеп қойған.
Біздің казармада он жыл қызмет еткен, бүгін ерте босап шығуды тағатсыздана күтіп жүрген Әндіжандық Дададжон деген адам бар еді. Біз онымен көп сөйлестік. Ол мені почча деп атады. Таңнан кешке дейін жолға дайындалды. Жолда киетін брезент қолғаптан өзіне тәпішке жасап берді. Шикі зығырдан көйлек тіккен. Ол жәшіктерден көшіріп алған фанерадан сандық жасады. Біздер, қорадағы тұтқындар, балаларына құр алақан бармасын деп, бір сұмын, екі сомның ақшасын жинап, қалтасына салып алдық.
– Почча, – деді ол біртүрлі ентігіп, – Ташкентке міндетті түрде тоқтаймын. Сәлемімді Саидахонға жолдаймын. Әндіжанға барғанда аулаларын аралап, аналарына сәлем беремін.
Дадажон он жылдық азаптың жүгін иығынан алып, бостандық табалдырығында ентігіп жатты.
Ақыры оны арнайы бөлімнің өкілі шақырды. Оның артынан бес жасар тұтқын шықты. Дадажжон құстай жеңіл ішке кірді.
Қазір ол шықты. Біз оны еркіндікпен құшақтаймыз. Бес минут өтпей жатып, иығына ауыр тасты көтергендей еңкейіп қалды. Біз одан не болғанын сұраймыз. Тілі аузына жабысып, сөйлей алмай қалды. «Тағы бес жыл» деп әрең айтты.
Үштік – арнайы кеңес (особое совешание) мерзімін өтесе де қашып құтыла алмаған тұтқынға үкім шығарды. Арнайы кеңестің шешімі өмір бойына бас бостандығынан айырумен бірдей болды.
Дадажон бітті. Бір айдан кейін беттерін әжім басып қалды.
Елу бірінші жылдың қазан айы да келіп жетті. Бұл жерлерде қыс қатты болады дейді. Қазірдің өзінде ашық ыдыстардағы судың бетін мұз басып жатыр. Ертеңгі күні жақсылық әкелмейтін күзгі түндер қандай қайғылы және қандай ауыр. Болашақта жарқыраған жарық болмаса, суық кештерде өзіңізді өлтіргіңіз келеді.
«Особое совегдание» де мені он жылға соттады. Енді бір жарым жыл өтті. Алда сегіз жылдан астам зұлмат күндер...
Мен енді өмір сүргім келмейді, менің көңілімді көтеретін, өмір сүруге жігерлендіретін ештеңе ойлай алмаймын.
Бүгін кешке ұйықтамай Сайдахонға хат жазып отырмын.
«Сайдахан, сәлем!
Мен сіздің қиыншылықтарыңызды білемін. Саған қиналып жатыр деп естідім.
Олармен сөйлесіңіз. Әйтпесе жасөспірімге айналасың. Түрмеден қашан шығатынын білмейтін адам үшін өзіңізді көп ұрмаңыз. «Мен күйеуімді тастап кеттім» деп жазыңыз. Өлсем де мұңаймаймын. Өмір сүру керек, жасау керек. Мен бұл азаптың бәріне төзе аламын.
Шынымды айтсам, енді өмір сүргім келмейді.
Еркін құс едің, маған тиіп, торға қондың. Мен бүгіннен бастап осы тордың есігін ашуды жөн көрдім. Мен туралы ойлама. Мені жоқ деп есепте, мен сенің мейірімділігіңді, бар болғаны бес ай өмір сүрген тәтті күндерді еске аламын.
Сау бол. Мен барлық күнәларыма өкіндім. Сау бол.
- деді Ахмед. 1951 жылы 21 қазан».
Мен қазақ жетекшіден хатты жазып, вагонның пошта жәшігіне тастауын өтіндім.
Елу екінші жылдың 24 қаңтарында Саида ханнан хат келеді. Қорлық пен қорлыққа толы хатты оқып отырып жыладым. Түрмеге түскеннен бері екінші рет жылауым еді.
Бір сөз, бір ғана сөз жүрегімді елжіретіп, көзіме жас үйірді. Саида хан сол кезде: «Мен саған киім-кешек сатып алдым», – деді.
Ойлап қарасам, маған ешкім жақсылық жасаған емес. Кішкентай кезімде, мен білмей тұрып, өзімнің уайымымды тудырдым.
Біреу манаву жеймін демеген, біреу манаву ал деп сұмын бермеген.
-Мен саған киім сатып алдым...
Бұл сөз ойламаған жерден пайда болған құдай сөзі еді. Бұл менің бүкіл болмысыма сіңген жылы, жағымды сөз болды.
Енді бұл хат бүкіл өмірімді дүр сілкіндірді.
«...Бос армандарға барма. Мен сен қандай боламын. Ешбір қиындық мені сенен айыра алмайды. Өмір сүрсек бірге өмір сүреміз, өлсек бірге өлеміз.
Сен сондай әлсіз адам емес едің, не болды? Күте тұрыңыз, мен әйел басымен ұстап тұрмын! Бізді әлі жақсы күндер күтіп тұр. Біз үйлер мен бақшаларды саламыз. Енді күліп хат жазыңыз, жарай ма? Құрметпен әрқашан және әрқашан, Саида.
1951 желтоқсан 30 ж.
Сіздерді жаңа 1952 жылмен құттықтаймын. Илояға 53-ші жылды бірге күту бақыты бұйырсын.
Жылдар тіпті шаштың бояуын өшірді, Хұсынға нұрсыз көлеңке түсірді, бірақ күш санама жетпейді, ақыры маған бар күш берді. Он сегіз жасымда ғана, он сегіз жаста сенің жолдарың есіме түседі.
Қолдану:
Білесің бе, мен қараңғы болдым. Күйеуіңді тастасаң елге қайтарамыз деді. Сөзімнен қайтпаймын деп жауап бердім».
Бірде күліп, бірде жылап елу екінші жылды өткіздік. Түрмедегілер әрбір мерекені жас балалардай асыға күтеді. Мереке кезінде амнистия болады деп үміттенеді. Мерекеден кейін олар сөнген көпіршік сияқты демалып, алдағы мерекеге үмітпен өмір сүреді.
Елу үшінші жылдың көктемі де келді. Биылғы көктем елдің саяси өмірін түбегейлі өзгертті. СТАЛИН ӨЛГЕН! Бүкіл ел аза тұтуда. Радиода ауыр, жүректі елжірететін әуезді әуендер ойнап тұр.
Орталықтың бұйрығымен «данышпан» Сталин кесенеге жерленгенде Кеңес елінің бүкіл аумағында пойыздар, кемелер, жеңіл көліктер, басқа да көліктер тоқтатылды. Зауыттардағы машиналар тоқтатылды. Елдің екі жүз миллионнан астам азаматы үндемейді.
Біздің лагерь басшылары барлық тұтқындарды төрт қатарға тізді. Екі мыңнан астам тұтқындар тұр. Қарауыл бастығы, лагерь бастығының көмекшісі, бақылаушылар бірдеңе күтіп отыр. Бастық білегіндегі сағатқа жиі қарайды.
Радиода Кремль сағаты шырылдады.
- Құрметті азаматтар, құрметті азаматтар, назар аударыңыздар! Орныңыздан тұрып, үндемеңіз!
Осыдан кейін тыныштық орнады. Бүкіл ел қаралы үнсіздікке батты.
Қос қабырғаның ар жағындағы әйелдер алаңында көңілді ән шырқалды. Әнге жүздеген әйелдер қосылды. Бақытты лапарлар бірінен соң бірі жалғаса берді. Тікенек жидектегі ұлы жоқтау, нари майындағы мерекедей болды.
Ерлер аймағындағы тұтқындар орнынан тұрмады. Сарбаздар мылтық дүмімен ұрса да, отыра берді.
Әйелдер аймағынан ерлердің намысына сөгіс төгілді.
– Ей, ерлер, сендерді Сталин ұрды. Ер болсаң әнді баста. Бүгін ән салмасаң, қашан шаттық әнін айтасың!
Одан кейін отырмай тұрғандар да отырды. Тіпті қоқан-лоққымен де тұра алмады. Сол жақтан батылсыз басталған әнге басқалары да ақырын қосыла бастады. Екі мың тұтқын «Байкал перехалына Бродяға» әнін айта бастады. Бұл әнді елдегі барлық лагерьлердегі тұтқындар мұң мен мұңмен шырқады.
Тұтқындар Мәскеу түрмесі туралы «Сентралка» атты ән бастады. Өлеңде «Централька, центрка, қалың қабырғаңның арасында, жастық, талантым құрбан болды».
Украина мен беларусь тұтқындары «Гопакка» биледі. «Лезгинка» сапында кавказдықтар ойнады. Ұйықтап жатқан екі мың тұтқын «Асса», «Асса» деп қол соғып жатты. «Андижан полкасын» өзбектер бастады. Мұнда «кіші ұлт» (нацмен) атанған өзбек қазақтары мен қырғыз түрікмендері де билеген.
Ойынды тоқтатуға тырысқан қарауыл бастығы автоматтан ауаға үш рет оқ атқан. Ойын бәрібір тоқтаған жоқ. Қабырғаның арғы жағынан «балли, баллы, ұлдар» деген дыбыстар шыға бастады. Мен де қызық болып, орнымнан тұрып, іштей күбірлеп, полька ойнай бастадым.
Қамқоршы көмекшісі ойнауымды тоқтатты.
«Саған не болды?» Сіз жазушысыз, мұны тоқтатуға көмектесуіңіз керек.
«Мен жазушы емеспін, ит көмушімін».
Осыны айтқан соң кіріп, отырғандардың арасына ойнадым.
Отырғандар бір ауыздан қол соқты.
«Данышпан» Сталиннің құрметіне арналған үнсіздік сәті біздің лагерьде осындай салтанатты жағдайда өтті.
* * *
Арман, арман, бітпейтін, бітпейтін арман, мені қайдан бастадыңыз? Енді мені бұл жолдармен айналыспа. Менің өмірімнің гүлдері осы мекен-жайларда төгілді. Бұл жерлерде жастар өшіп қалды. Әке-шешесінің ақ ниетпен қойған есімі санмен ауыстырылғанда, еркін адам болып жаралған адамның қаншалықты қорланғанын көрмедім, керісінше, өз басымнан өткердім. Адамға өмірдің тұтас бір бөлшегі бір рет берілетін бұл мекен-жайларды қайта көру қандай қиын және қайғылы.
Осы төбеде «Альваси көпірі» деген жерге, сонау алысқа созылып жатқан темір жолдарға қарап, сондай азапты ойларға ерік бердім.
Мен темір жолға қараймын. Мен жеті тұтқын оққа ұшқан жерді іздеп жүрмін. Ол жерлер қазір жоқ. Осы жеті байғұстың ішінен құлағымда тек жеті мылтық даусы мен олардың айғайы ғана естелік болып қалды.
«Халық жауының» қызының айтқан әні есімде:
Тұтқын болған сұлуды тісім бұзады, Бұзбасам қиямет күні арман жүрегімді тырналады...
Ташкент, 2000 мамыр, 4 ж.
Профессор Умарәлі Норматовқа хат
Құрметті Умарәлі! Сізді көрген сайын «Басынан өткен оқиғаларыңызды жазыңыз!» дейміз. айтар едіңіз Мен не деп жауап бергенім есіңде ме?
Сол оқиғаларды жазу үшін мен санамдағы түрме лагерлеріне баруым керек, сол азаптарды қайта өткізуім керек. Енді жүрегім шыдамайды дедім.
Міне, «Борса келмас қақпаға» нүкте қойдым.
Орнымнан тұрғанда басым айналып, отыра қалдым. Үй ішінде теледидар көріп отырған күйеу балам Махмуджонға телефон соқтым. Түсімді көргенде шошып кетті. Асығыс менің тамырымды басып алды. Ішінен аппарат шығарып, қан қысымымды өлшеп көрді. 200 үшін 130.
Мен бұл инсульт екенін білемін.
Бұл естелікті бес күн, түн ұйықтамай жаздым. Бес күн тағы да қамап қойғандай болдым.
Сіз менің «Мираж» әңгімемді оқыдыңыз. Оған нүкте қойғанда мен де дәл осындай жағдайда болдым. Сол кезде мені осы Махмуджан қорқытты. Түнгі сағат үште немерем қаламызға телефон соғып, әкеме жағдайымды айтса, Қыбырайға ұшып кеткендей болып, «Жедел жәрдем шақырып, ауруханаға алып кетті.
«Саробта» лагерь, түрме әңгімелерін де жаздым. Жүрек көтеріле алмады. Мен солай болатынын болжадым. Бізден кейінгілер қара күндердің басымызға түскенін білсін деп жаздым.
Егер сіз оны оқысаңыз, мен өте қуаныштымын.
Сәлем сізге SA