Әбу Райхан Берунидің ғылыми қызметі ғылымның дамуындағы тұтас бір кезеңді құрайды. Ол өзінің ғылыми қызығушылығының кеңдігі мен тереңдігіне қызығып, абстрактілі білімдерден аулақ болып, материалдық мәдениет саласында болсын, рухани мәдениет саласында болсын, адамзаттың шынайы өміріне тікелей қатысты мәселелерге қызығушылық танытты. Белгілі шығыстанушы ғалым, академик Игнатий Крачковский ғұламаның жоғары ғылыми әлеуетін «өзі қызықтыратын ғылым салаларына қарағанда, оған қызықпайтын ғылым салаларын тізбелеу оңайырақ» (И.Ю. Крачковский) деп бағалаған. Избранние сочинения.Т.4.-С.247).
Оның ғылыми мұрасының энциклопедиялық маңызы бар. Әбу Райхан Беруни өзінің ғылыми еңбектерін тізіп береді. Бұл оның 1035 жылға дейін жазған кітаптары мен трактаттары 113-ке жеткенін көрсетеді. Кейінгі еңбектерін қосар болсақ, оның қалдырған ғылыми мұрасы 152 кітап пен кітапшадан тұрады. Ғалымның еңбектері тақырыбы жағынан алуан түрлі. Оның көптеген шығармалары өз заманында энциклопедияның бір түрі саналды.
Оның 70-і астрономияға, 20-сы математикаға, 12-сі география мен геодезияға, 3-і минералогияға, 4-і картографияға, 3-і климаттануға, біреуі физикаға, біреуі медицинаға, 15-і тарих пен этнографияға, 4-і философияға, 18 еңбегі. әдебиет және басқа пәндер бойынша Әбу Райхан Беруни де әртүрлі тілдерден бірнеше ғылыми және әдеби шығармаларды аударған.
Осы тұста Беруниді библиограф қызметін де атқарған кемеңгер ғалым деп айта аламыз. Ол өзінің ғылыми еңбектерінің библиографиясын құрастырып, замандастарына ыңғайлы болу үшін еңбектерінің тізбесі мен анықтамалық мәліметтерді берді.
Беруни шығармаларының тізімін жасағаннан кейін тағы екі маңызды кітап жазды. Солардың бірі – Минералогия. Өз уақытында бұл трактат Орталық Азия мен Таяу Шығыста, тіпті Еуропада минералогия саласындағы ең үздік, теңдесі жоқ жұмыс болып саналады. Беруни бұл еңбекті жазу барысында ұзақ уақыт материалдар жинаған. Бұл еңбекті жазуда оған асыл тастарды өндіру мен сауда жасаудың орталықтары саналатын Үндістан мен Ауғанстанда тұру маңызды рөл атқарды. Беруни бұл еңбегінде теориялық мәселелермен қатар практикалық мәселелерді де жарыққа шығарады. «Минералогия» еңбегінде әрбір асыл тасты немесе металды сипаттау барысында араб классик ақындарының сол асыл тас пен металл туралы жазған өлеңдерінен үзінділер келтіреді. «Минералогия» және «Сайдана» («Фармакогнозия») деген осы екі шығармада көптеген өлеңдер келтірілген. «Минералогияда» асыл тастар мен минералдардың 30-дан астам атаулары, олардың химиялық және физикалық қасиеттерін анықтау, балқу сынақтары, барлық дерлік асыл тастар мен әртүрлі минералдар, олардың қорытпалары туралы ғылыми мәліметтер берілген. Беруни еңбегінде пайдалы қазбалар мен рудалардың өз дәуіріндегі бағасы, кейбірінің емдік қасиеттері, сирек тастар мен металдарға қатысты қызықты этнографиялық мәліметтер баяндалғаны бұл кітаптың маңызды тарихи дереккөз ретіндегі маңызын одан әрі арттыра түседі.
«Минералогия» еңбегінде әрбір асыл тасты немесе металды сипаттау барысында араб классик ақындарының сол асыл тастар мен металдар туралы жазған өлеңдерінен үзінділер келтіреді. Шығармада өлеңдері аталған 84 ақынның аты-жөні. Олардың ішінде ислам дінінен бұрын өткен араб классикалық ақындары мен Берунимен бір мезгілде Базнада өмір сүрген ақындар бар. Өлеңдер көбінесе 1, 2, 3, 4 жолдан тұратын шағын үзінділермен беріледі.
Берунидің соңғы еңбегі – «Дәрілік өсімдіктер кітабының» қолжазбасы 30 ғасырдың XNUMX-жылдарында Түркиядан табылған. Беруни Шығыста, әсіресе Орта Азияда өсетін дәрілік өсімдіктер туралы мәлімет беретін шығарма «Сайдана» деген атпен белгілі. Бүкіл өмірін медицина ғылымына қатысты еңбектерді оқумен өткізген Беруний өзінің естелігінде қолындағы екі кітап туралы былай дейді: Бұл суретке қарсы грек әріптерімен оның дәрісі жазылған. Екінші кітап XNUMX ғасырда өмір сүрген ежелгі грек дәрігері Орибастың «Емдеу туралы кітабы» болды. Мен бұл кітапты араб тіліне көшірдім, өйткені мен медицина туралы дұрыс идеяларға сенімді болдым».
Берунидің медицинадағы ең қиыны болып табылатын фармакология туралы еңбегі «Кітаб ас-сай-дона – фи-т-тибб» («Фармакология в медицина» — «Сайдана») деп аталады. Ол өз шығармасында әр өсімдіктің өсетін жерін, белгілерін, емдік қасиетін, бірінен айырмашылығын, екіншісін беру мүмкіндігін көрсетеді. Беруни «Сайдана» еңбегінде дәрілік өсімдіктердің атауларын әліпби ретімен орналастырады. Дәрілік өсімдіктердің атауын, сыртқы түрін, қайда өсетінін, қай мезгілде гүлдеп, өнім беретінін, өсімдіктің қай тұқымдасқа жататынын, қандай ауруларды емдеу үшін қолданылатынын толық сипаттайды. Берунитанушы, профессор Убайдолла Кәрімов «Сайдана» еңбегінде Берунидің 31 тілде және диалектілерде дәрілік заттардың атауларын сипаттайтынын анықтады. Бұл оның көп тіл білетінін көрсетеді.
Сондай-ақ әр дәрілік өсімдіктің араб, парсы, румын, түрік, үнді және хорезм тілдеріндегі атаулары көрсетілген. Осымен Беруни емдік өсімдіктер сөздігін де мұра етті. Сонымен қатар Беруни «Сайданада» 65 ақынның атын атап, олардың өлеңдерінен үзінділер келтірген. Шығармада барлығы 350 жолдан тұратын 141 поэтикалық үзінді бар.
Берунидің арабтардың исламға дейінгі және исламның алғашқы ғасырларындағы өмірі туралы әртүрлі мәліметтерді, сондай-ақ әртүрлі өсімдіктер мен жануарлардың атауларын қамтитын көне араб поэзиясына соншалықты көп сілтеме жасауы кездейсоқ емес. . Демек, «Сайданадағы» әр суреттелетін зат атауының мәнін ашуда поэтикалық дәлелдер қосымша сипаттау құралы қызметін атқарады. Сонымен бірге олар араб тіліндегі анау-мынау сөздің ертеден бар екендігін айғақтайды. Бұл еңбектің араб жері туралы көне деректердің энциклопедиялық көзі ретінде ұсынылғанын көреміз. Жұмыс көптеген ғылыми зерттеулерде маңызды дереккөз болғандықтан да маңызды.
Берунидің жоғарыдағы екі еңбегін библиография мен энциклопедия саласындағы баға жетпес қор десек қателеспес едік. Беруни ғылымның барлық саласында жемісті еңбек еткен энциклопедист ғалым болды. Оның ғылыми жұмыс саласындағы ерекше қабілетін көптеген замандастары, басқа да ғалымдар мойындады. Қорытындылай келе, Беруни жазған бірнеше еңбек Орталық Азиядағы алғашқы библиографиялық дереккөздердің тамаша үлгісі деп айтуға болады.
