ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:
Күн барлық жерде бірдей нұрын шашады. Бірақ бүгінде балалары бақытты, бейбітшілік пен бақуатты өмір сүретін елдерде ол нұр үстіне нұр, мейірім төгіліп тұрғандай.
1 маусымды көптеген елдерде балаларды қорғау күні, балалар мерекесі ретінде кеңінен атап өтеді. Жаздың ыстық мезгілінің алғашқы күні мен балалардың сүйікті мерекесін өздері ғана емес, үлкендер де ерекше қуанышпен қарсы алады. Бұл күндегі барлық ойын-сауық, әрине, рәсімнің кішкентай «кінәлілеріне» арналған.
Балаларды қорғау күні – халықаралық мерекелердің ең көне күні. Көпшілік бұл датаны балаларды қуанту үшін ойлап тапқан деп есептейді. Бір жағынан бұл идеяда да өмір бар. Бірақ Халықаралық балаларды қорғау күнін енгізу идеясы әлдеқайда қиын жағдайға байланысты туындады.
Адамзатқа үлкен қасірет әкелген Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әсіресе, балалардың жағдайы аянышты деңгейге жетті. Соғыс салдарынан миллиондаған балалар жетім қалды. Көбісі күн көру үшін көшеде қайыр сұрап, ұрлық жасауға мәжбүр болды. Солай бола тұрса да, ашаршылық жайлаған кейбір елдерде бала асырап, жат жұрттық балаға көмектесетін адамдарды табу қиынға соқты. Соның салдарынан миллиондаған балалар көше кезіп, аштық пен аурудан өлетін еді.
Дүние жүзін шарпыған қандай ауыр жағдай болса да, адамзат бейкүнә сәбилердің тағдырына бей-жай қарай алмады. 1949 жылы Парижде өткен Халықаралық әйелдер демократиялық федерациясының арнайы сессиясында дүние жүзіндегі балалардың құқықтарын қорғау мақсатында Халықаралық балаларды қорғау күнін енгізу туралы шешім қабылданды. 1950 жылдан бері әлемнің 51 елі бұл күнді мереке ретінде тойлай бастады.
Неліктен 1 маусым халықаралық балаларды қорғау күнін тойлау үшін таңдалды деген сұрақ әлі де көп. Өйткені, Қытайдың Сан-Францискодағы бас консулы 1925 жылы қытайлық жетім балаларды бір жерге жинап, оларға «Дуань-у сзе» мерекесін ұйымдастырған. Жүздеген бүлдіршінге қуаныш сыйлаған 1 маусым еді. Сондықтан 1949 жылы Халықаралық балаларды қорғау күнін осы күні атап өту туралы шешім қабылданды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бала құқығын бірінші болып қорғағандардың бірі болып 1946 жылы құрылған Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры – ЮНИСЕФ Халықаралық балаларды қорғау күнін енгізу туралы шешімді шын жүректен қолдады. Сонымен қатар, Бас Ассамблея 1959 жылғы Бала құқықтарының Декларациясын қабылдады. Сол күннен бастап Декларация балалардың құқықтарын қорғауға және оларға бақытты балалық шақ беруге бағытталған кез келген іс-әрекетті қабылдауға бел байлады. Ол сондай-ақ «адамзат балаларға қолындағы бар жақсылықты беруі керек» деп жариялады.
1989 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы осы бағытта тағы бір маңызды қадам жасады. Бала құқықтары туралы алғашқы халықаралық құқықтық құжат – Бала құқықтары туралы конвенция қабылданды. 3-бөлім, 54-бап, бұл құжат 18 жасқа дейінгі балалардың құқықтарын қорғайды. БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің көпшілігі Конвенцияның қатысушылары болып табылады және 1995 жылы бұл құжат барлық мемлекеттер үшін әмбебап деп танылды.
Соғыс жылдарында қабылданған мұндай халықаралық құқықтық актілер шынымен де дүние жүзіндегі миллиондаған балалардың өмір салтын жақсартуға көмектесті. Бұрындары үлкен ұйымдар осал елдердегі аш, ауру балаларға үлкен көлемде қаржылай көмек көрсеткен. Балалардың құқықтары қорғалып, оларға қарсы кез келген зорлық-зомбылықпен күрес жүргізілді.
Бірақ қанша тырысқанымен, әлемнің әр түкпірінде кейде жасырын, кейде ашық түрде балаларға қатысты әділетсіздіктер әлі де жасалып жатқаны өкінішті. Атап айтқанда, балалар еңбегін пайдалану бүгінгі күні ең ауыр мәселелердің бірі болып қала береді.
Халықаралық еңбек ұйымы мен Walk Free қорының мәліметі бойынша, соңғы жылдары әлемде 25 миллион адам жұмыс істеуге мәжбүр болса, олардың әрбір төртінші бөлігі – 18 пайызы – балалар. Балалар еңбегін пайдалану әсіресе ауыл шаруашылығында кең тараған, ол жалпы алғанда 70,9 пайызды құрайды. Қалған 17,1 пайызы қызмет көрсету саласына, 11,9 пайызы өңдеу өнеркәсібіне тиесілі.
5-17 жас аралығындағы балаларды жұмысқа тарту бойынша Африка елдері көш бастап тұр. Мұнда әртүрлі себептермен 72,1 миллион бала жұмыс істеуге мәжбүр. Мұндай бала Азия мен Тынық мұхиты елдерінде 62 миллион, АҚШ-та 10,7 миллион, Еуропа мен Орталық Азияда 5,5 миллион, араб елдерінде 1,2 миллион бала бар. Өкінішке орай, жұмыс істеуге мәжбүр болған әрбір үшінші баланың қатарластары сияқты білім алуға мүмкіндігі жоқ. 38 пайызы зиянды жұмыстарға тартылып, аптасына 43 сағат жұмыс істейді.
Расында, балаларды еңбекке баулу әр отбасында дәстүр деңгейінде қалыптасады. Бұл ретте ата-ана баласына үйдегі ұсақ-түйек жұмыстарды бұйырту арқылы жұмыс істеуге үйретеді. Бірақ отбасылық жағдайға байланысты ешкім кәмелетке толмағандықтан баланы көшеде жұмыс істеуге, ақша табуға немесе екінші тұлғалардың бала еңбегін заңсыз пайдалануға мәжбүрлеуі мүлде басқа мәселе.
Тарихта балалар еңбегін алдымен шаруа, құл, кейінірек оның ата-анасының көмекшісі қалыптастырды. Тіпті он тоғызыншы ғасырдың өзінде дамыған Еуропа мен Америка елдерінде балалардың ауыр жағдайда – зауыттар мен шахталарда жұмыс істеуі әдеттегідей болды. Ересек адам тәулігіне 14-18 сағат жұмыс істегенімен, балалар басқаларға қарағанда бірнеше есе аз жалақы алады. Сондай-ақ, бизнесте балаларға тыйым салатын көптеген ішкі ережелердің болуы сирек кездеседі. Атап айтқанда, шағын жұмысшыларға түскі үзіліс кезінде жұмыс орнында терезеге қарауға және ойнауға тыйым салынады.
Ұлыбританияның жұмысшы үйлерінде кедей адамдар, мейлі ересек болсын, мейлі балалар болсын, тұтқын болып жұмыс істеуге мәжбүр. Оларға айлық жалақы да, киім-кешек те берілмеді. Арық, қажыған балалар біраз демалғанда орындарынан тұрып, жұмысын жалғастырсын деп аяусыз соққыға жығылған. Балалар тәулігіне 16 сағат, кейде тіпті түнде де жұмыс істеді. Жексенбіде ол өндіріс машиналарын тазалады. Оларға ең арзан және сапасыз тағам берілді. Әйелі тастап кеткен кереуеттерде кезек-кезек ұйықтады. Ол қашып кетпес үшін жұмыс істеп жатқанда, тіпті ұйықтап жатқанда оның аяғы шынжырмен байланған. Осындай ауыр жағдайда жұмыс істеуге шыдамаған жүздеген бала білмей көз жұмды.
Бірде немқұрайлылықпен, бірде қорыққандықтан мұндай келеңсіздіктерді тоқтату үшін күрескендер де болды. Көптеген жазушылар, әсіресе британдық тарихшы Генри Джиббинг өзінің «Британдық өнеркәсібінің тарихы» атты кітабында балалар еңбегі ауыр жағдайларда пайдаланылғанын жазады. Реформашы Роберт Оуэн Ұлыбританияда бұл мәселеге алғашқылардың бірі болып назар аударды және 1816 жылы ол туралы Парламентте ашық айтты.
Бүгінгі таңда көптеген елдерде балалар еңбегі басқа біреудің еңбегін заңсыз пайдаланудың бір түрі ретінде қарастырылады. Осы құқық бұзушылыққа қарсы әзірленген бала құқықтары мен еңбек қауіпсіздігі тұжырымдамаларының арқасында балалар еңбегін пайдалану айтарлықтай қысқарды. Бірақ оны толығымен жойды деп айтуға болмайды. Әлемде әлі күнге дейін балалар еңбегінің әртүрлі нысандары бар. Жасыратыны жоқ, кейбір елдерде, әсіресе Африкада тіпті балалар да қаруланып, соғыс қимылдарына қатысады.
Балалар еңбегі көбінесе елдегі кедейшілік пен дамудың төмен деңгейін көрсетеді. Өйткені дәрменсіз балалар өзін және отбасын асырау үшін жұмыс істеуге мәжбүр. Кейде өзін-өзі қамтамасыз ететін жанұяларда да баланың мінезін қалыптастыру, еңбекке қабілеттілігін дамыту мақсатында еңбекке баулиды. Бірақ кез келген жағдайда ата-аналар кәмелетке толмаған баланы пайдалану заңсыз екенін түсінуі керек. Бала құқықтары туралы конвенцияның 32-бабында: «Әрбір бала денсаулығына қауіп төндіретін немесе оның білім алуына кедергі келтіретін немесе оның физикалық, психикалық, рухани немесе әлеуметтік даму».
Айта кету керек, балаларға қамқорлық жасау, олардың құқықтарын қорғау әрқашан адамдар үшін маңызды мәселелердің бірі болды. Бүгін, 1-маусым Халықаралық балаларды қорғау күні бүкіл әлем осы мәселелердің шешімін іздестірумен қатар, мұқтаж балаларға көмек көрсетуде. Түрлі елдерде ауру балаларға көмектесу, соғыс жүріп жатқан аймақтардағы балалардың өмірін сақтап қалу сияқты өзекті мәселелерді талқылау үшін ірі халықаралық конференциялар мен баспасөз конференциялары өткізіледі. Мереке аясында қайырымдылық шаралары, концерттер мен акциялар ұйымдастырылып, одан түскен барлық қаражат балалар үйлері мен ауруханалардағы науқас балаларды емдеуге жұмсалады. Еріктілер балалар үйлері мен мүгедектер үйлеріне барып, ата-анасының қамқорлығын қажет ететін балаларға сыйлықтар таратып, олардың көңіл-күйлерін көтеруге тырысуда.
Бұл мерекенің ең көңілді тұсы – балалардың жүзінен қуаныш пен шаттықты көру десек, артық айтқандық емес. Олардың көңілін көтеру үшін әлемнің 60-тан астам елі түрлі ойын-сауық іс-шараларын, балалар шығармашылығының көрмелерін, спорттық жарыстарды, жүлделі орындар байқауын ұйымдастырады. Барлық көшелер, саябақтар мерекелік қойылымдарға, көңілді әндерге толы. Бұл күні балаларға түрлі-түсті шарлар мен сыйлықтар беріледі. Телеэкрандарда кішкентай көрермендерге арналған қызықты бағдарламалар, балалардың сүйікті фильмдері мен мультфильмдері көрсетіледі.
Бұл күннің тіпті өз туы бар. Жасыл лентаның ортасында жердің суреті және оның айналасында 5 түрлі адам - қызыл, көк, қара, ақ және сары, олардың әрқайсысы символдық мағынаға ие. Атап айтқанда, ортадағы жер бейнесі ортақ үйімізді бейнелесе, түрлі-түсті адамдар түрлі ұлт өкілдерінің бірлігі мен ынтымағын білдіреді. Өйткені, бала тілі, ұлты, түсі, діні қандай болса да, жат емес!
Дайындаған: Ирода ТОШМАТОВА.