ЖОСПАР:
1. Кіріспе:
Романның жасалу тарихы
2. Негізгі бөлім:
а) Қажы Отабек пен Жүсіпбек бейнелері.
б) Отабек пен Күмүштің махаббаты.
в) «Өткен күндер» - өмір шындығын бейнелейтін роман.
3. Қорытынды
Абдолла Қадири шығармашылығының маңызды ерекшелігі – тарихи өзгерістер кезеңінде ұлтта болып жатқан ұлы оқиғалардың бейнесіне үндеу. Бұл қасиет әсіресе оның көлемді тарихи прозасында айқын көрінеді. Оның үзінділері 1922 жылы басылып, 1926 жылдың басында жарық көрді, «Өткен күндер» романы таяу өткеннің зұлмат күндері болған «Хан заманына» арналған. «Өткен күндер» бүкіл Орта Азия халықтары әдебиетіне мазмұны, формасы, стилі жағынан сөзбе-сөз жаңашыл болып, үлкен қоғамдық қызығушылық тудырды.
Абдолла Қадири саналы түрде жаңашылдық жолына түсіп, зерттеулері жемісті болды. Ол өзбек жазушыларының мектебін құрды.
«Өткен күндер» романы қазіргі романдармен танысу жолындағы «шағын эксперимент, дәлірек айтсақ, хобби» болды. Дегенмен, өзбек әдебиетіндегі тұңғыш роман – «Өткен күндер» ұлттық әдебиетіміздің қазіргі мағынасында кемелденген әдебиетіміздің жеңісі ғана емес, бүкіл өзбек классикалық әдебиетінде мәңгілік орын алды. «Өткен күндер» ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы өзбектердің және басқа да Орта Азия халықтарының өмірін суреттейді. Феодалдық озбырлық, халықтар мен тайпалар арасындағы қақтығыстар, билеушілердің қасіретті салдары, мұның қайғылы салдары, осы қасіретті көрген озық ойлы адамдардың қасіреті, өз мүддесін ойлаған хандар мен билердің озбырлығынан елді азат етуді армандаған. мазмұнын құрады
Абдолла Қадиридің сол дәуірге өте тән, қоғамдық дамуға тікелей қатысты оқиғаларды көркем суреттеуіне байланысты «Өткен күндер» өзбек халқы мен Орта Азия халықтары әдебиетінде жаңа дәуір ашты.
Қадыри шығармашылығындағы түбегейлі өзгерістердің бір белгісі – өткен оқиғаларға шығарма жасалған кезеңнің озық идеологиясы тұрғысынан баға беру. Түркістан феодалдық отаршылдық езгіні жойып, жаңа тәуелсіз өмір құруға ұмтылады.
Өткенді осы жаңа өмірге ұмтылу тұрғысынан бағалау рухымен сусындаған Абдолла Қадири феодалдық дәуірді еңбекшілер үшін езгі, аянышты қорлау дәуірі деп айыптайды. Өткенге бұлай баға беру тек ағартушылық қана емес, әлеуметтік-саяси тұрғыдан да маңызды. Жаңа дәуірге ұмтылу халықтың санасында өткеннің әділетсіздігін терең ұғынумен де байланысты. Өз заманының әлеуметтік сұранысын сезінген Абдолла Қадиридің бірден-бір дұрыс жолы – шыншыл образдар жолы. Абдолла Қадириге тән қасиет, ол кемел романға тән қарапайым адамдардың тағдырын суреттеу арқылы кезең өмірінің көрінісін жасайды.
«Тарих бізге оқиғаларды, аура, көрініс арқылы көрсетеді. Ол іште болып жатқан нәрселердің пердесін көтереді, сондықтан бұл оқиғалардың артында бізге көрсетіліп жатқан оқиғалардың көзі әлі де жасырылады, сонымен қатар олардың күнделікті қарапайым өмірде қалай болатыны жасырылады.
Роман тарихи фактілерді айтудан аулақ болып, романның мазмұнын құрайтын жеке оқиғаға байланысты оқиғаларды атайды, бірақ осы жеке оқиға арқылы тарихи оқиғалардың ішкі фактілерін, олардың астарын көз алдымызда ашады.... Ел өмірі мен шығарманың бояуы, олардың әдет-ғұрыптары мен халықтары тарихи романның әрбір ерекшелігінен айқын көрінеді (бірақ оның мақсаты бұл емес). Демек, ол тарихи роман-ғылым ретінде тарихтың өнер тоғысқан жері, тарихтың қосымшасы; бұл оның екінші жағы.
Абдолла Қадири өз суреттеуінде тарихи деректерге сүйеніп, тіпті Құдайёр хан, Мүслимонқұл, Әзизбек, т.б. кейбір жеке тұлғалардың бейнесін сомдайды және сол кезеңге сипаттама береді, «қоғам өміріне поэтикалық талдау» жасайды. Романның басты кейіпкерлері Отабек пен Құмыш. Отабек пен оның жақтастарының тағдыры өте күрделі, кейде қайғылы. Бұл әсіресе романның басты кейіпкерлерінің тағдырына тән. Отабектің, әкесі Жүсіпбек қажының, Күмүшбибі мен басқалардың тағдыры арқылы ол оқырманды өз дәуірінің барлық дерлік әлеуметтік таптарының өміріне тартады.
Шығармада хан Худояр ханнан бастап құл Хасанәліге дейінгі қоғамдағы әртүрлі тап өкілдерінің өмірі, билеушілер мен бағыныштылардың, әйел мен ердің, жас пен кәрінің қарым-қатынасы, адамдардың некелері мен олардың бір-бірімен қарым-қатынасы бейнеленген.
Абдолла Қадири кейіпкерлерді сенімді де жарқын бейнелеуге ерекше мән береді.
Байлар мен көпестер ортасынан Отабек, Жүсіпбек қажы, Құтидор, Зия Шохчи, Хамид және т.б.; Феодалдық ортадан Азизбек, Мусулмонқұл, Отаббой Құшбегі және т.б.; Романда еңбек адамдары ортасынан шыққан ұстаз Өлім, ұста Парпи мен Хасанәлі және тағы басқа кейіпкерлер (көпшілік бейнесінен басқа) өте шебер жасалған. Кейіпкерлерді суреттеуде жазушы өмір шындығына сай олардың алуан түрлілігін, бір-біріне ұқсамайтындығын көрсетуге тырысады, сол арқылы өмір бояулы болғандай әсер қалдырады.
Тек ұлдар шеңберін алсақ, Отабек пен Хамидтің кейіпкерлері бір-біріне қарама-қарсы болып көрінеді. Күмүш, Зейнеп, Хушрои, Өзбекойым, Офтобайым – бір әлеуметтік ортаға, бір жынысқа жататынына қарамастан, әйелдерден мүлде бөлек, жарқын кейіпкерлер. Абдолла Қадири кейіпкерлерді бейнелеуде, тіпті сатира тұрғысынан да олардың «табиғилығына» үлкен мән берген, «әдебиетте күлудің бірнеше жолы болғанымен... бірақ ең бастысы – кейіпкердің күлкісі» деп көрсеткен.
«Өткен күндер» қанша жаңашыл болса да, ұлттық әдебиеттің ежелден келе жатқан дәстүрінен ажыраған жоқ, оның ең жақсысын дамыту рухында жазылған.
Абдолла Қадири өз романын Шығыс халықтары ғасырлар бойы сүйіп оқитын «Тахир мен Захра», «Фархад пен Ширин» романымен салыстыруы тегін емес. Абдолла Қадири мазмұннан бөлінген формадан, оқырманның табиғи сұранысын ескермей жазылған шығармадан, сандырақ, мағынасыз «жаңалықтан» алшақтады. Жазушы өз романында әдебиет дәстүрінен «жеткілікті түрде алшақтамағанын» сыншыларға айтқан.
Жұмысшылар мен шаруалардың көпшілігіне арнап жазғанымызда, «ол жаңаша жазады, соған сәйкес бірінші санын бұл жазушыға бермейміз» деген растаулардан қорықпаймыз.
Кеңес әдебиетінің кейбір өкілдеріне түрлі формалистік «ағымдардың» ықпалында болғанына күле отырып, А.Қадири өзінің поэтикалық комедиясында құрғақ формалды «ізденістердің» жолына түсудің өлімге әкелетінін «Мүштүм» журналына жариялады. «Өткен күндердің» классикалық әдебиетпен, халық шығармашылығымен сабақтас тұстары – өмірдегі жарқын тұлғаларға ілтипат көрсету, оларды әдебиетке басты кейіпкер етіп енгізу, әрі қарай «биіктеу» суреттеу, соның нәтижесінде Абдолла Қадири жағымды кейіпкерлер күшті, тартымдылыққа ие болады. Отабек – өз заманының озық ойлы тұлғасы, ел мен халықтың тағдырын ойлап, феодалдық езгінің жойқындығын көріп, одан құтылудың жолдарын іздеп, өз замандастарының көпшілігіне көмек қолын созуға тырысады. жасайды. Қадыри заманындағы адамдардың көпшілігіне тән ұлттық және діни шектеулердің жамандығын жеңе отырып, ол «бөтен ұлттың» кеңсе стилін жақсы үлгі ретінде қызғанып, Шамайға саудаға барғанда оның кеңсе стилін және Түркістанда да осындай кеңсе стилі болғанын қалайды Зия Шахчидің отбасымен кездесуінде осы мәселені қозғайды. Отабектің шыншыл, шынайы сөзіне жұрт таңғалады.
Өзбек шешем қатып қалған мінезді жемейді. Оқиғалар барысында қоршаған ортаның әсерінен бұл қыңыр әйелдің санасы мен табиғатында өзгерістер орын алады; мысалы, бір кездері арғы жақтан «әнді» саналатын Марғыландық қалыңдықпен алғаш кездескенде оған ғашық болып, қатты құшақтап, бетінен сүйіп, неге екені белгісіз жылап, енді Зейнеп барады. Кумуш.
Романда ұлтымыздың салт-дәстүрінің талғампаздығы мен сезімталдығы үйлесім тапқан. Кейбір мысалдар: Жүсіпбек қажының Күмүштің келінімен алғаш кездесуінің суреті былайша сызылған: «Күміш ұялып, әрең сәлемдесіп, Жүсіпбек қажыға жақындап, мойнын иіп қалды. Қажы қолымен Күмүштің иығынан сипап, қолы тиген Күмүштің қолын сүйді».
Құмыш тек Отабектің жүрегінде махаббат пен сүйіспеншілік оятып қоймай, Өзбек Ойымның, Жүсіпбек қажының, Хасанәлінің, т.б. Өзбек ана, Жүсіпбек қажылар Құмушту Марғилонға жібермейді. Күмістің де кеткісі келмейді. Кумуш күн айдың жалбарына қарамастан Ташкентте Отабектің қасында қалады.
Ташкентте қалу Құмушқа қаншалықты ауыр болғанын білу қиын емес. Күмүш келген күннен бастап Зейнептің Отабекте тұруы қаншалықты қиын болғанын, Жүсіпбек қажының Марғилонда мұндай келіннің бар екенін білмедік деген сөзін елестете аласыз. Өзбек анамның Зейнепке деген көзқарасы өзгереді. Отырса – ақымақ, тұрса – қате, кемшілік іздейді. Күміс әркімнің тілінде. Құмыш пен Зейнептің өзара соғысуы Отабекті қиын жағдайға душар етті. Жүсіп қажы Зейнеп пен Күмішті өз бөлмесіне әкеліп, ақыл-кеңесін айтып, татуластырды. Осы кикілжіңдер жалғаса берсе екінің біріне жауап береді деген Отабектің ащы сөзі Зейнепке қатты әсер етті. Өйткені Отабектің Күмішті қаншалықты жақсы көретінін Зейнеп жақсы білетін. Отабектің бұл сөзі Зейнепке айтылғандай болды.
Әсіресе, Зейнептің әйелдік ар-намысы мен нәпсісінің қорлануы, жауапсыз махаббаттың азабы, сүймейтін жанының Отабектің құшағына өзін тастап, «жансыз мүсінді» сүйіп, құшақтап жатқанын көргенде Зейнептің де оның қызық екенін білді. жүрегі ауырды.Оқушы оны аяйды.
Күмүштің жүктілігін ашқан Отабек, Жүсіпбек қажы, Өзбек Ойым Кумушпен қарым-қатынасында жаңа перде өсіреді. Мұны естіген бұрын күнделікті өмірдің пәле-жаласына шыдап келген Зейнепті бұл хабар одан сайын қынжылтады.
Зейнепке де, Күмүшке де, Отабекке де жеңілдей алмаймыз. Ата-ана арманының кесірінен олардың тағдыры асқынып, бақыты бұзылғанын көріп, түсініп, аянып қаламыз. Күнделікті өмір ортасында бос, тып-тыныш отырған Зейнеп бірте-бірте өзінің «құқығын» танып, кекшіге айналады. Алайда ол кісі өлтіруші дәрежесіне әлі жеткен жоқ. Бәлкім, ғашығы Хушрой оған көзін ашпаса, өзіне «өзін түсінбесе», Күмүшпен татуласуға ғұмырын өткізер ме еді. Демек, Күмүштің құлауына Зейнеп келеке еткен Хушрои белгілі бір дәрежеде себепкер. Алайда жазушы бұл әйелді де ашық айыптамайды. Керісінше, Зейнептікінен күрт ерекшеленетін сажиясын бейтарап суреттейді, ішкі-сыртқы келбетін суреттейді, өмірге деген ерекше сенімін көрсетеді. Сонымен бірге Хушроидың аналық мінез-құлқын толық ақтай алмаймыз. Біреудің шаңырағы үстіне салынған шаңырақты нағыз шаңырақ деп атауға болмайды, қатыгездіктің құнына тапқан бақытты шынайы бақыт деп атауға болмайды... Қадири реализмінің күштілігі ең алдымен өмірді, халық өмірін көрсетуінде. , тағдыры, табиғаты, олардың барлық күрделілігімен және қайшылықтарымен ұстанатын сенімдері. .
Қыстың бір күнінде ай мен күнге жеткен Күміш ауырып жүріп, өзбек ана Зейнепке шлам жасауды бұйырады. Осы қолайлы жағдайды пайдаланған Зейнаб суспензияға у жібереді. Күмістің көзі жанады. Жүсіпбек қажының шаңырағында жаңа туған сәбидің үні естіледі. Сондай бір уақытта Отабек түс көреді, арманына қатты алаңдайды. Отабек ұлды болғанын естіп, қуанышында шек болмады. Жүсіпбек қажының бақыты дүниеден тыс еді. Зейнептің басынан өткерген азабын, мұңын, ашуын білу қиын. Бұл бақыт ұзаққа бармады. Күміштің жыныс мүшесінің дірілдеп тұрғанын көрген өзбек әйелі қиын жағдайға тап болады. Отабек әкемін деп мақтанса да, Күмүштің қиналғанын көріп, не жегенін сұрапты. Сосын суспензияны көрсетті, дәрігер шламды тексеріп, Күмішті уланған дейді.
Бүкіл отбасы бір сәт үнсіз қалды. Отабек аталаны кім жасады деп сұраса, аталаны Зейнеп жасады дейді. Отабек ашуланып Зейнепті шақырып алып, құлмын деп айғайлайды. Зейнеп өзін шетке тартты. Отабек Зейнеппен үш рет ажырасқан. Осы кезде есіктен Жүсіпбек қажы келді. Зейнепке, кет мына жерден, әйеліңді кешір, деді.
Адамды елжірететін тағы бір айшықты ұлттық сурет: Күміс уланып ажал төсегінде жатыр. Қасында қайын атасы Жүсіпбек қажы Құмыш отырды. Келіннің көзі жұмылған, шашы бетін жайып кеткен. Қажы келіннің шашын жөндеп, қолын маңдайына қойып, «Ана... ана» дейді. Осындай қысылтаяң жағдайда келінге қарт кісінің, қайын атаның келіп, тараған шашын жөндеп, шашына қолын қойып, хал-жағдайын сұрауы заңдылық. Соған қарамастан, Күмүш көзін ашып, оған қарап, таныды... және қозғалуға тырысты. Қараңдаршы, есінен танып қалған келін кенет есін жиып, қайын атасын таныды.
Күмүштің жағдайы күрт нашарлап, қанды құсудан кейін дүниеден өтті. Зейнепке не болды деген сұрақтар туындайды. Ол Күміштің өміріне нүкте қойып қана қоймай, оның бақытты да, бақытсыз күніне де нүкте қойды. Мені Күміс деп ойлап, жынды болып, зираттарды аралап жүрді.
Отабек ұлы Йодгормен Маргилонға барды.
«Өткен күндер» романындағы оқиғаларды түйіндей келе, романды оқыған әрбір оқырман Отабек, Құмыш, Жүсіпбек қажы, Құтидор, Оюм офтоб сынды жағымды кейіпкерлерден ләззат алады. Шығарманың өн бойында Зейнеп, Хушрои, Хамид сияқты жаман ниетті келеңсіз кейіпкерлердің тағдыры қашанда осы күйге түсетінін біледі. «Өткен күндер» романын оқығанда құлақ астыңда оқиғаның рухына сай сазды әуен ойнап тұрғандай. Бұл реңктер оқырман тілінде әртүрлі көңіл-күй туғызады.
Олай болса, «Өткен күндер» романы – өмір шындығында сан алуан қырларын бейнелеген тылсым мен сиқырға толы қайталанбас сұлулықтың ескерткіші.
