Синонимдер (синонимдер)

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

SАнонимлар (Мағыналы сөздер)

РЕЖА

1. Синонимдер және олардың себептері.

2. Синонимдердің түрлері.

3. Синонимдік қатар және ондағы сөздердің орны.

Негізгі сөздер мен сөз тіркестері

1. синоним 11. фразеологиялық синоним

2. синоним 12. дублет

3. мағынасы 13. синонимдер мағынасы

4. синоним 14. идеографиялық синонимдер

5. абсолютті синонимдер 15. толық синонимдер

6. семантикалық синонимдер 16. стилистикалық синонимдер

7. контекстік синонимдер 17. доминанта (негізгі) сөз

8. стилистикалық синонимдер 18. сөйлеу синонимдер

9. сөздік синоним 19. теріс бояу

10. грамматикалық синоним 20. оң бояу

 

1. Синонимдер және олардың себептері

Синонимия құбылысы өзбек тілінде жан-жақты зерттелген тілдік бірліктердің бірі болып саналады. Әсіресе, бұл орайда А.Ходжиев, Ш.Рахматуллаев, А.Гуломов, Е.Бегматов, Ё.Тоджиев сынды ғалымдарымыздың қызметтері зор. Ұлы Әлішер Науаи ескерген құбылыстардың бірі – синонимия құбылысы. Науаи түрік тілінің экспрессивтік мүмкіндіктері туралы айта отырып, бір мағынаның деңгейіне немесе орнына қарай бірнеше сөзбен берілуі мүмкін екендігін, ал парсы-тәжік тілінде мұндай мүмкіндіктің жоқтығын айтады. Ақа, аға, аға, ини; апа, қожа, қарындас сияқты сөздердің парсы-тәжік тіліндегі аға, хохар сөздері арқылы жасалатынын көрсетеді. Синонимдік құбылысқа сонау ерте заманнан үлкен қызығушылық болғанын байқауға болады.

Синоним сөзі шын мәнінде грек синоним сөзінен жасалған және сол мағынадағы атау ұғымын береді.

Айтылуы мен жазылуы әртүрлі, бірақ мағыналары ұқсас сөздерді синонимдер деп атайды. Мысалға; ауыр, ұстамды, ауыр. Синонимдер барлық сөз таптарында кездеседі.

Синонимдер: үй, аула, учаске, есік.

Сын есімнің синонимдері: uzoq, алыс, ғұлама

Есімдіктердің синонимдері: u,sha

Етістік синонимдер; сыбырлау

Синонимдер: содан кейін, кейін

Көмекші сөздер: дегенмен, бірақ, бірақ

Лексикалық бірліктердің өзара синоним болуы лексикалық синонимдік деп аталады. Аспан, аспан, көк, ғарыш, ғалам, көк сияқты.

Лексикалық синонимдерді де үш түрге бөлуге болады.

1. a) лексикалық синоним- бастапқы мағынасына қарай бір мағыналы сөздер: ақырын, ақырын, ақырын;

2. b) фразеологиялық синонимдер -тұрлаулы күрделі күйдегі синоним сөздер: екі аяқты, қолды өкпесін қуған мылқау иттей;

3. v) лексикалық — фразеологиялық синоним-лексема-мағынасы жақын сөздер: бақытты - аузы құлағында, үнсіз - аузын тістеген тышқан сияқты

Синонимдердің пайда болуына мыналар себеп болуы мүмкін.

1. Сөз мағынасының кеңеюіне немесе тарылуына байланысты. Мысалы, көк сөзі өзінің даму нәтижесінде түс мағынасынан аспан мағынасын білдіру үшін өзгеріп, оның синониміне айналған. Мысалға: Оны жерге қоймаңыз boq.

2. Синонимдер ішкі мүмкіндіктерге қарай диалектілерден сөздер алу нәтижесінде де пайда болуы мүмкін. Қалпақ – қалпақ – каллапуш – жастық; баспалдақ - шоти - занги және тағы басқа.

3. Шетелдік сөздердің нақты сөздің синониміне айналуы өте жиі кездесетін құбылыс. Атап айтқанда, араб, парсы-тәжік, орыс тілдерінен енген сөздердің өзбек сөздерімен және бір-бірімен синонимге айналғанын тарих бізге дәлелдеп берді.

Мысалы, түрік тілінде Құдай парсы-тәжік тілінен, араб тілінен енген «құдай» сөзінің орнына Алла меңгерді. Ием, Жаратушы, Ием, Жоғарғы Рух сияқты терминдер Біз қалағанымызша мысал келтіре аламыз.

Синонимдердің пайда болуы әрбір тірі тіл үшін заңды құбылыс. Олар тілдің экспрессивтік мүмкіндіктерін кеңейтеді, сөйлеуді көркейтеді. Кейбір лингвист ғалымдар атап көрсеткендей, синонимия құбылысы зиянды емес, пайдалы құбылыстардың бірі болып саналады.

2. Синонимдердің түрлері

Синонимдерді бағалау кезінде үш негізгі критерийді ұстанған тиімді.

1. Мағынаның шетіне қарай. Синонимдер мағынасы жағынан бір-біріне жақын болғанымен, кей жерде олардың бірі екіншісінің орнына жұмсала алмайды. Осы аспектіге сүйене отырып, олар толық синонимдер, яғни біреуі екіншісінің орнына қолданылатын ішінара синонимдер. (жалқау, жалқау, жалқау)және семантикалық синонимдер (жүгірді, жүгірді)бөлінеді Рухани синонимдер бір-бірінен ішкі мағыналық нәзіктіктерімен ерекшеленеді. Мәтінде оларды бір-бірінің орнына қолдануға болмайды. Рухани синонимдерді идеографиялық синонимдер деп те атайды.

Кейбір әдебиеттерде мағынасына нұқсан келтірмей бір орнына жұмсалатын синонимдер абсолютті синонимдер, семантикалық синонимдер семантикалық синонимдер деп жіктеледі.

1. Синонимдерді әдістемелік бағалау жағынан белгілі бір түрге бөлуге болады.

Егер синонимдер стилистикалық жағынан бір-бірінен өзгеше болса, онда олар стильдік немесе стильдік синонимдер деп аталады. Әдістемелік бағалау екі бағытта жүргізіледі. Бірінші бағытқа кіретін синонимдер стильдік бейтараптылыққа ие: ол кетіп қалды сияқты. Синонимдердің екінші түрінде стильдік белгілер байқалады: күледі, күледі, күледі, күледі.

Стильдік белгі өз кезегінде екіге бөлінеді: а) оң бағасы бар синонимдер: бет, бет, бет; б) теріс мәні бар синонимдер: Түрік, артқы, Башара.

III. Синонимдерді сөйлеу ерекшеліктеріне қарай белгілі бір түрге бөлуге болады. а) әмбебап лексема – сөйлеудің барлық түрлерінде қолданылатын синонимдер: адам, адам, адам; ә) ауызекі тілдегі синонимдер немесе диалектілік синонимдер: соққы, мен, ағай (полицей)  в) ресми сөйлеуге тән синонимдер: жұмыстан босатылды, босатылды сияқты.

Осымен бірге тіліміздегі мәтіндегі біреудің орнына жұмсалатын ақын, жазушы, жазушы сияқты контекстік синонимдер, -ш (-іш), -в (-ув), -мақ, - сияқты грамматикалық синонимдер. мак (борыш – борув – бару) да кездеседі.

Демек, синонимдерді әр қырынан қарастырып, әртүрлі түрлерге бөлуге болады.

3. Синонимдік қатар және ондағы сөздердің орны

Әрбір тіл ғасырлар бойы бір немесе басқа себептерге байланысты өз синонимдік қатарын дамыта алады. Синоним сөздер қатары синонимдік қатар деп аталады.

Әдеби тілге тән синонимдік қатардағы басқаларға қатысты белсенді жұмсалып, стилистикалық жағынан бейтарап болып саналатын сөзді басым сөз, яғни негізгі сөз деп атайды. Мысалы: синонимдік қатардағы «қарау», «қоректену», «қарау», «қарау» деген сөздер басқалармен салыстырғанда кеңінен қолданылады. Сондықтан ол басым сөз болып саналады.

Синонимдік қатардағы басым (бас) сөзге мынадай талаптар қойылады.

1. Үстем сөз айқын мағынаны білдіруі керек: жеңіс, жеңіс, мереке, жеңіс деген синонимдік қатардағы жеңіс сөзінің мағынасы айқын.

2. Синонимдік қатардағы басым сөз диалектілік белгілерден ада болып, әдеби – орфоэпиялық формада қолданылуы керек. Жасау етістігі өту және қату етістіктерімен салыстырғанда жалпы қолданысқа жақын.

3. Доминант сөз стилистикалық болмауы керек. «Қате» сөзін «біртүрлі» немесе «катчок» деп қолдансақ, стильдік бағалау қосылады.

Басыңқы сөз өзі жататын қатардағы басқа сөздерден бейтарап, кең қолданыс, диалектілік, стильдік белгілерден ада болуымен күрт ерекшеленеді.

Синонимдік қатардағы көмектесу, көмектесу, қарау, тамақтандыру, көмектесу сөздерінің осындай қасиеті бар.

Доминант сөз әртүрлі формада болуы мүмкін.

1. а) түбір лексема түрінде: билік, билік, мадор, мажол, дармоя;

2. ә) жасанды лексема жағдайында; құлшыныс, талпыныс, еңбекқорлық.

3. в) фразалық етістік түрінде: мұрынды көтеру, тамағын ісіп, не істерін білмеу.

Тілімізде қос сөздер синоним сөздермен қатар қолданылады.

Қарсылықсыз біреудің орнына қолданылатын лексикалық бірліктер қос сөздер деп аталады. Мысалы: химия – химия, граждан – азамат, судья – төреші, беш – өте жақсы т.б.

Дублет сөздер – белгілі бір кезеңге тән құбылыс.Әсіресе, қазіргі қоғамдық өзгерістердің нәтижесінде дайын-билет, проспект-көше, вокзал-шоқбекат түріндегі қос сөздер көп қолданылуда. Тіл дамуының нәтижесінде олардың бірі бірте-бірте енжар ​​болып, қолданыстан шығып қалуы мүмкін.

 Сұрақтар мен тапсырмалар.

1. Синоним дегеніміз не?

2. Лексикалық синонимге анықтама беріңіз.

3. Грамматикалық синонимдерге мысалдар келтір.

4. Абсолютті синонимдер дегенді қалай түсінесіңдер?

5. Стильдік (әдістемелік) синонимдерге мысалдар келтіріңіз.

6. Идеографиялық синонимдердің синонимдері қандай?

7. Синонимдік қатар ұғымын түсіндіріңіз.

8. Қандай сөз басым?

9. Синонимдердегі болымсыз коннотацияны анықтаңыз.

10. Қос сөздер қандай сөздерге жатады? Фразеологиялық синонимдерге мысалдар келтір.

 

 

Анықтамалар.

1. Ұ.Тұрсынов және т.б. Қазіргі өзбек әдеби тілі.Ташкент. 1992. 107-120 б.

2. Өзбек тілінің лексикологиясы.Ташкент. ҒЫЛЫМ. 1984. 235-255 б.

3. Х.Нематов, Р.Расулов. Өзбек тілінің жүйелік лексикологиясының негіздері. Ташкент. Мұғалім. 1995. 105-121 б.

4. Гаджиев А. Өзбек тілінің синонимдер сөздігі. Ташкент. Мұғалім. 1974.