Өзбек тілінің негізгі емле ережелері

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

Өзбек тілінің негізгі емле ережелері

 Жоспар:

 Дауысты дыбыстардың емлесі.

1. Дауыссыз дыбыстардың емлесі.

2. Қамау белгісін қолдану орындары/

3. Негізгі және қосымшаның емлесі.

НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

1. 6. Негіз.     

2. 7. Қосымша.

3. Дыбыс опциясы. Дыбысты өзгерту.

4. Бірлескен дауыстылар. Көлемді ұлғайту.         

5. Біріккен дауыссыз дыбыстар. Дыбысты азайту.

6. А әрпі:

1) аға, жалын, байланыс, ағайын; Қыркүйек, қараша сияқты сөздерде алдыңғы қатар жалаң дауысты дыбысты білдіріп жазылады;

2) көктем, уақыт; сұрақ, дене; азғыру а мезгіл, уақыт сияқты сөздердің алдыңғы буынында айтылып, жазылады.

2. О әрпі:

1) ана, аман қалған, күн, құрбандық, баға, тәте, латын; марапат, шеберлік сияқты сөздерде артқы қатар жалаң дауысты дыбысты білдіру үшін жазылады;

2) қорап, пойыз, тонна, олжа; агроном, микрофон; директор, термос сияқты иелік сөздердегі дауысты дыбысты білдіру үшін жазылады

3. Іі әрпі:

1) жұмыс істеу, қадағалау, істеу; қырман, шабыт, екі, мамандық, жібек, түлкі; волида, пирамида; бар, бірақ, сира, ауыл, шам сияқты сөздерде алдыңғы қатар жіңішке дауысты дыбысты білдіріп жазылады;

2) отын, алхоры, секция алдыңғы буындағыдай o ' дауысты дыбыс кездесетін сөздердің келесі буынында i айтылған және жазылған.

4. uu әрпі:

1) үй, күн; бұзау, бұлақ, Бұхара; бүтін, жазықтық, әдіс, жұлдыз; идеология; айна, ұйқы; алюминий, мерейтойлық сияқты сөздерде артқы қатар жіңішке дауысты дыбысты білдіріп жазылады;

2) қауын, сабын, дыбыс, зұлымдық, қырғауыл, чермувук сияқты сөздердің алдыңғы буынында o дауысты дыбыс келгенде, келесі тұйық буынның басында v дауыссыз дыбыстан кейін u айтылған және жазылған.

5. О әрпі шөп, жебе, өзбек, өсімдік, доп; Ақымақ, семіз, гүлзар, орынсыз сияқты сөздермен

6. е әрпі кесу, есте сақтау, эвара, экран, экспорттау; кел, ақыл; кеше, айва; телефон, театр; пойыз, ателье; хабарландыру, бата, өлең сияқты сөздермен

7. Ілеспе дауысты дыбыстардың жазылуы:

1) кейде дауыстылар арасында y дауыссыз дыбыспен айтылса да, жазылмайды.

1. a) я: материал, миллиард, радиатор; табиғат, шариғат сияқты;

2. b) io: биология, миллион, стадион, радио сияқты;

3. d) ai: мозаика, украин, деді, өмір сияқты;

4. e) эй: алколоид, эллипсоид, әрқашан, ақын, отбасы сияқты;

5. f) иә: театр, мұхит, лауреат сияқты;

2) ә, ә дауысты дыбыстар сөз ішінде кездесе, екінші дауысты дыбыс y айтылса да, түпнұсқа бойынша e жазылған: аэростат, өлең сияқты.

Басқа жағдайларда ілеспе дауысты дыбыстар әдетте дәл айтылады және жазылады: пайыз, резеңке, қолқа, бақыт, буржуазия, шуаро, құрылым, индустрия, вакуум, мәселе, баспасөз, табиғи, сәйкестік және басқалар.

ДАУЫС ДӘРІПТЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

 

8. Bb әрпі:

1) ата, көктем, бір, мәжбүрлі, тату сияқты сөздермен;

2) кітап, жүздер, келіңіз сияқты сөздердің соңында p сөйтсе де b жазылған;

3) құбыла, тобла сияқты сөздермен кейде v сөйтсе де b жазылған.

9. Pp әрпі мақта, пышақ, апа, үстіңгі, бұта, жақын сияқты сөздердегі дауыссыз жарылғыш еріндік дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады

10. Vv әрпі:

1) аңшылық, су, күйеу; дауыс, сұрақ; Волида, туған жер сияқты сөздермен;

2) автобус, авто сияқты сын есім сөздерде v кейде f сөйтсе де v жазылған.

11. F әрпі:

1) ғылым, етістік, футбол, физика; асфальт, қосарлы; адалдық, ысырапшылдық сияқты сөздермен;

2) мезгіл, рақым, Фатима, мүмкіндік сияқты сөздермен f кейде дыбыс p айтылса да, түпнұсқа бойынша f жазылған.

12. Mm хат мой, мубарак, тамо, илхом сияқты сөздерде дауысты ерін-лаб мұрын дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады.

13. D әрпі:

1) өріс, әдет, құрылым, зат, байыпты сияқты сөздерде;

2) әдептілік, сауаттылық, маржан; зауыт, пуд, сот; бейбақ, бейбақ сияқты сөздермен t сөйтсе де d жазылған.

14. Тт әрпі таң, түн; тұтас, отын, шөп, күт ти1 сияқты сөздерде дауыссыз жарылғыш дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады.

15. Z әрпі:

1) сүйек, уақыт; таза, өзбек; жаз, қаз сияқты сөздермен;

2) азап, изкувар, тоздырғыш, тұзсыз сияқты сөздердегі дауыссыз дауыссыз дыбыстың алдында s сөйтсе де z жазылған.

16. Ss әрпі сау, сабан, оңай, негіз, алмас сияқты сөздермен

17. Sh sh әріптер тіркесі қала, шыны, қуаныш; махаббат, піскен; бас, тас сияқты сөздермен

Ш Егер әріптер екі дыбысты білдірсе, олардың арасына дефис (') қойылады: Исхақ, Асхаб сияқты.

18. Jj әрпі:

1) жан, дүние, бизнес, сауда; даму сияқты сөздерде тіл алды дыбысы бар аралас дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады;

2) журнал, проектор; гижда, айдаһар, айналым сияқты сөздермен

19. Ch әріптердің қосындысы шай, чевар, әдемі, шаман; ащы, үшін, ащы; қуат, кеш сияқты сөздермен

20. Rr әрпі рахмет, рахат, демалыс, шеңбер, бару, айту сияқты сөздермен

21. Л әрпі лола, лайықты, мылқау; мүмкін сияқты сөздермен

22. nn әрпі:

1) нан, құрмет; ана, дене; -мен, қарай сияқты сөздерде;

2) демалыс, жағы, жан; қатарлас, көрінбейтін сияқты сөздермен n кейде дыбыс m сөйтсе де n жазылған.

23. GG әрпі гүл, әдемі; бар, сәйкестік; тег, мысалы сияқты сөздермен

24. Әріп кк көл, көйлек; ағасы, шаттлок; жүзім, білек ти1 сияқты сөздерде артқы дауыссыз жарылғыш дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады.

25. yy әрпі жол, жігіт, жеті, жақсы, жаз, жұлдыз; түйе, дүние, дайын; ағын, өзен сияқты сөздермен

26. Ng — әріптердің тіркесімі жаңа, жүрек, теңіз, апа, кел, бардың; таң, мың, тең ти1 сияқты сөздерде кері дауысты мұрын дыбысын білдіру үшін жазылады.

27. Qq әрпі қызыл, күлгін, қырық, нағыз, ақыл терең тіл сияқты сөздерде артқы дауыссыз жарылғыш дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады.

28. G'g' әрпі қаз, бағыр, тау терең тіл сияқты сөздерде кері дыбысты сырғымалы дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады.

29. xx әрпі хабар, әтеш, тілек, рахат, бақыт, ақпарат, тырнақ терең тіл сияқты сөздерде артқы дауыссыз сырғымалы дауыссыз дыбысты білдіру үшін жазылады.

30. Hh әрпі егін жинау, барлығы, көктем; реформа, неке сияқты сөздермен

31. Ілеспе дауыссыз дыбыстардың жазылуы:

1) жоғары, Самарқанд, пойыз; дос, суретші, кірпіш сияқты сөздермен г, т дыбыс кейде айтылмаса да жазылады;

2) металл, килограмм, киловатт, конгресс сияқты сөздердің соңында бір дауыссыз дыбыс айтылса да, екі әріп жазылады. Бірақ мұндай сөздерге бір дыбыстан басталатын бөлік қосылса, сөз соңында бір әріп жазылмайды: металл+лар= металдар, килограмм+ми=килограмм сияқты.

32. « - сызықша:

1) тамаша, кейде, мұңды, тағзым; пікір, пікір; хабарландыру, назар, сенім, сәулетші, бата, өлең, етістік; Нуман, Шула иелік сөздерде бұл дауысты дыбыстың ұзағырақ айтылуын білдіру үшін дауысты дыбыстан кейін қойылады; ғажайып, орташа, қадірлі сияқты сөздерде o ' дауысты дыбыс ұзағырақ айтылса да, тоқтау белгісі қойылмайды;

2) сыйлық, өнер, қатал, жауапты сияқты иелік сөздерде

НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ЕМЛЕ

33. Жұрнақ жалғанғанда сөз соңындағы дауысты дыбыс өзгереді:

1) a дауысты дыбысқа аяқталатын етістіктерге -v, -q, -qi жұрнақ қосылғанда a дауысты дыбыс o былай айтылады және жазылады: сайлау, сынау, сынау, сынау және қателесу; сұрақ-жауап, бояу-бояу; ойнақы, кездейсоқ сияқты;

2) i дауысты дыбысқа аяқталатын етістіктердің көпшілігіне -v, -q жұрнақ қосылғанда дауысты дыбыс болады u былай айтылады және жазылады: oki - студент, gasi - қазушы, сови - суық сияқты. Бірақ i дауысты дыбысқа аяқталатын кейбір етістіктерге -q жұрнақ қосылғанда дауысты дыбыс болады i былай айтылады және жазылады: ауырсыну-ауырсыну, қуық-қуық сияқты.

Ескерту:

1) дауыссыз дыбысқа аяқталатын барлық етістіктерге -uv қосылды: ol - алу, жазу - жазу сияқты;

2) құрамында дауыссыз дыбысқа аяқталады u дауысты дыбысы бар етістікке - тыңда қосылды: uz – сақина, ют – ұт.

Бірақ кесек, мыжылған, бос (сонымен қатар ақымақ) сияқты сөздердің үшінші буынында i осылай айтылып та, жазылады да.

34. k, q дауыссыз дыбысқа аяқталатын көп буынды сөздер, сонымен қатар күтіңіз, жоқ сияқты белгілі бір буынды сөздерге иелік жұрнақ қосылғанда k дауыссыз дыбыс g дауыссыз дыбыс q дауыссыз дыбыс g ' дауыссыз дыбысқа айналып, былай жазылады: тілақ – тілегің, жүрегім – жүрегім, кесе – кесе, бег – бегі; таяқ-таяқ, ән-ән, жақсырақ-жақсы, жоқ-жоқ сияқты. Бірақ көп буынды ие сөздерге және бір буынды көпше сөздерге иелік жұрнақ жалғанғанда k, q дыбыс шын мәнінде айтылады және жазылады: қатысу – қатысу, эссе – эссе, ерк – еркі, оң – менің құқығым, дәреже – разряд, жүк – жүк сияқты.

35. Мына жұрнақтардың жалғануы арқылы сөз құрамындағы дыбыс әлсірейді немесе ұлғаяды:

1) орындық, іш, мұрын, ұл, мойын, жүрек сияқты кейбір сөздерге иелік жұрнақ жалғанғанда не болса да сияқты етістіктердің салыстырмалы түрі -ол жұрнақ қосылғанда, екі, алты, жеті оның сөздеріне -ав, -ала жұрнақтар қосылғанда екінші буындағы дауысты дыбыс айтылмайды, жазылмайды: орын-орын, қарын-қарын, мұрын-мұрын, ұл-ұл, жүрек-жүрек, жарты-жарым; үлкен-үлкен, үлкен-үлкен, сары-сары, екі-екі, екі-екі, жеті-жеті сияқты;

2) ол, мынау, мынау, анау есімдіктерге -да, -дан, -дай, -дағы, -да, -гач, -ча қоспалар қосылғанда n қосылады және былай жазылады: сонда, былай, сонда, солай сияқты; бұл есімдіктерге иелік жұрнақтар былай жалғанады: мынау, анау сияқты;

3) о, о', у, е Дауысты дыбысқа аяқталатын сөздерге иелік жұрнақтар былай жалғанады:

1. а) көптеген сөздерге иелік жұрнақтар -m, -ng, -si; -миз, -нгиз, -си (немесе-лари) дыбысты күшейтпей қосылады: атасы, атасы, атасы; біздің атамыз, сіздің атаңыз, атаңыз (немесе аталарыңыз); менің арманым, сенің арманым, оның арманы; біздің арманымыз, сіздің арманыңыз, оның арманы сияқты;

2. b) қамқорлық, бедел, лауазым, тақырып, дауыс сөздерге І, ІІ жақ септік жалғаулары жалғанғанда бірі y қосылады және былай жазылады: мән бермеу, мән бермеу; біздің қамқорлық, сіздің қамқорлық; менің беделім, сенің беделің; біздің беделіміз, сіздің беделіңіз сияқты; ІІІ жақ септік жалғауы қамқорлық, бедел, бедел, лауазым оның сөздеріне - иә түрінде құдай, тақырып және оның сөздеріне -си түрінде қосылады: тон, тақырып сияқты (данышпан Қаби y дауыссыз дыбысқа аяқталатын сөз де үшінші жақ -си қосылады: данышпан сияқты);

4) мен сен есімдіктерге -ni, -ning, -niki жұрнақтары жалғанғанда жұрнақ n дыбыс айтылмайды да, жазылмайды да: мен, менікі, менікі; сен, сенікі, сенікі сияқты.

36. Келесі жұрнақтың бірінші дыбысы екі xiI деп айтылса да бірдей жазылады:

1) -бон, -боз кейде толықтырулар -вон, -воз дегенмен барлық уақытта -бон, -боз жазылған: күзетші, сайқымазақ сияқты.

Бірақ - кішкентай қыз жұрнақ әрқашан былай айтылады және жазылады: немере ағасы, апай сияқты;

2) өткен шақ және XNUMX-жақ көрсеткіші -di кейде жұрнақтың басындағы дауыссыз дыбыс t дегенмен барлық уақытта d жазылған: жұмыста, мыс, қалды, келмеді сияқты.

37. Мына жұрнақтардың дауысты дыбысы екі-үш түрлі айтылады және былай жазылады:

1) еліктеуіш сөздерден етістік жасаушы -Ілия (сылдырлау, қағу) сөз құрамындағы жұрнақ v немесе u дыбыс болған кезде -улла былай айтылады және жазылады: шоволла, ловулла, гурулла сияқты;

2) қатынас формасы болып табылады дауысты дауыссыз дыбысқа аяқталатын бір буынды сөздерге (Кел сөзден басқа), сондай-ақ z Қарсылас сөйлемнен кейін дауыссыз дыбысқа жалғаулық жалғау жалғанады: қуу, иілу, күлу, жану; ол мөлдір сияқты. Барлық басқа жағдайларда бұл қосымша болып табылады - тир былай айтылады және жазылады: жасау, жасау, ұяттау, шақыру сияқты;

3) кету шартын толықтыру -ға, шекті білдіреді дейін, септік формасының пысықтауышы - барлық, дейін, - Міне бітті, - гудек, сын есімнің түрін жасау - ган, бұйрық райдың көрсеткіші екінші жақ - Джин, сонымен қатар - тек жұрнақ үш жолмен айтылады және былай жазылады:

1. a) k дауыссыз дыбысқа аяқталатын сөздерге қосылғанда осы жұрнақтардың бастапқы дыбысы k былай айтылады және жазылады: Токка сияқты;

2. b) q дауыссыз дыбысқа аяқталатын сөздерге қосылғанда осы жұрнақтардың бастапқы дыбысы q былай айтылады және жазылады: ауылға, ауылға, ұнату, кету сияқты;

3. г) барлық басқа жағдайларда сөз қандай дыбыспен аяқталады және осы жұрнақтардың бастапқы дыбысы k немесе q не айтылғанына қарамастан g жазылған: жапыраққа, педагогқа, парға, денсаулыққа, жеткілікті болғанша

ҚАРАУ СҰРАҚТАРЫН:

1. Қандай сөздерде дауысты а дыбысы о айтылса да, бастапқы күйінде жазылады?

2. Көршілес дауысты дыбыстардың жазылуы туралы айту.

3. Айтылуы мен жазылуы жағынан ерекшеленетін дауыссыз дыбыстардың жазылу ережелерін айтыңыз.

4. Дауыссыз дыбыстар бірінің қасында қалай жазылады?

5. Сөз соңына жұрнақ жалғанатын дауысты дыбыстың өзгеру ережесін айт.

6. Сөзге қандай жұрнақтар жалғанып, түсіп тұрған дыбыс шығады?

7. Сөз соңында дыбыстың жұрнақ жалғануымен ауысуы қай дауыссыз дыбыстарға тән?

         ӘДЕБИЕТТЕР

 

1Өзбек тілінің емле ережелері. 1995 жыл

2. Рахматуллаев Ш. Өзбек тілінің жаңа әліпбиі мен емлесі. 1995 жыл

3. Рахматуллаев Ш. Емле ережелері – сауатымыздың негізі. Ташкент. 1980

4. Жамолханов Х. Қазіргі өзбек әдеби тілі. Ташкент. 2005

Өзбек тілінің негізгі емле ережелері

 

Жоспар:

 

1. Қосу.

2. Сызықшамен жаз.

3. Бөлек жазыңыз.

 

  НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

1. Қосу. Сөзді қайталау.   

2. Бөлек жазыңыз.            Көмекші етістік..

3. Сызықшамен жаз. Жақсартылған сапа.

4. Күрделі зат есім. Изофатикалық қосылыс.

5. Құрама сапасы. Жүктеулер.

6. Күрделі етістік. Реттік сан.

7. Күрделі сан. Араб саны.         

8. Жұп сан. Рим цифры.

ҚОСЫМША ЖАЗУ

38. Бөлме, нома, дің, боп, жақсы, сондай-ақ, беру, аз, жалпы, түс, тұтынушы, сапа, сұраныс сияқты сөздер арқылы жасалған күрделі зат есімдер мен күрделі сын есімдер: қабылдау, құттықтау, шақыру, бедапоя, танымал, жақсы жаңалық, әңгімелесуші, сабырлы, әлсіз, бидай, әмбебап, суық тұтынушы, девсифат, суталаб сияқты.

39. -(а) r (басқа шығару - жоқ) жұрнағымен аяқталатын күрделі зат есімдер мен күрделі сын есімдер ) жалғану арқылы жазылады. алмастырушы, жылқышы, дезертир, бөтен, ошаған сияқты.

40. Қайталанатын еліктеу сөздерге жұрнақ жалғану арқылы жасалған зат есімдер мен етістіктер: пірпырақ (пір-пір+ақ), хайхайла (хай-хай+ла), гижгижла (гиж-гиж+ла) сияқты.

41. Бір нәрсені (предметті) басқа нәрсеге қатыстыру (салыстыру) үшін күрделі зат есім мен күрделі сын есімнің қосылуы арқылы жазылады, ұқсастық арқылы: Керней, саңырауқұлақ, қымыздық, айболта, девкомат, шерюрак, бадам, қарақұйрық сияқты.

42. Күрделі зат есімдер заттың түсіне, дәміне, өзіндік бір нәрсеге және ұқсас белгілеріне қарай жалғанады: балқарағай, қызылша, ащы тас, қырықаяқ сияқты.

43. Бір нәрсенің мақсатқа немесе жұмысқа арналғанын білдіретін күрделі зат есімдер: кирсовон, баға тақтасы, токқайшы, ашрайхан, молкора, носковок, көзілдірік сияқты.

44. Заттарды мекен-жайға қатысты білдіретін күрделі зат есімдер қосымша арқылы жазылады. тоголча, чолялпіз, сувилон, кашқаргүл сияқты.

45. Рәсім, аңыз т.б. білдіретін күрделі зат есімдер: кирювди, келинтушди, карйогди, Уртоқмок, Ачилдастурхан сияқты.

46. Көрсеткіштік құрмаластың бір сөзге айналуы арқылы жасалған күрделі зат есімдер жалғану арқылы жазылады. мингбаши, алғы сөз, т.б сияқты.

47. Екінші жақ сабақтас зат есіммен немесе абат сөзімен білдірілген жергілікті зат есімді қосу арқылы жазылады: Янгиёл, Төрткой, Мирзаабад, Халқабад сияқты. Бірақ екінші жақтың жалқы есім болатын орны бөлек жазылады: Орта Азия, Көне Урганч, Орта Шыршық сияқты.

48. Орыс тілінен енген немесе сөзбе-сөз аударма арқылы жасалған күрделі сөздер қосылады: кинотеатр, радиостанция, фотоаппарат, электротехника, телешоу, жартылай автомат, мереке, суасты қайық сияқты.

49. Қысқартулардың барлық түрлері мен оларға толықтырулар қосу арқылы жазылады: СамДУ, ТошДУ сияқты. Бірақ екі іргелес аббревиатура бөлек жазылған: УзКДПМК (Өзбекстан Халық Демократиялық партиясы Орталық Кеңесі) сияқты.

50. Бір дыбыс екі немесе одан да көп дыбыс болып айтылса, мұндай жағдай әріпті қайталау арқылы көрсетіледі: жоқ, нимаа, хим, уфф т.б.

 

ЖОЛЫМЕН ЖАЗУ

51. Қос сөздер мен сөздердің қайталанатын бөліктері дефис арқылы жазылады: ел, мейірім, қауын-қарбыз, аман-сау, түн-күн, жаз-қыс, бірте-бірте, үш-төрт, он бес (10-15), белгілі-белгісіз, барды-келді, күйіп-піскен, дән-дун, аз -моз, кіші-кіші, алдау, 0ял-нетиб, сұрамай-ақ, киім-кешек, ади-бади, икір-чикир, дук- дук, так-тук, қап-қап, мың-мың (мың- мың), бір-бір (бір-бір), биік-биік, чопа-чопа, жұмыс-жұмыс, жақын-жақын, бәрі-бәрі, үй-үй, ішінде сияқты.

Ескерту:

1) жұрнақтар арқылы жұп сөздерден жасалған сөздер де сызықша қойылады

жазылған: бақытты, қоштасатындай;

2) сөз мүшелерінің жұптары арасында -у (-ю) жалғаулық келсе, алдынан дефис қойылып, жұп сөздер бөлек жазылады: дос-у душман (дос-дұшпан), түн мен күн (түн мен күн) сияқты;

3) егер жетекші және көмекші етістіктер бір формада болса, дефис арқылы

жазылған: ол жазды-ол алды, сен бар-сен істе, мен ұйықтадым-қалдым.

52. Қызыл-қызыл, жасыл-жасыл, дум-думалок, күппа-күнді, 'ppa-to 'gry, bab-barobar сияқты белгіні күшейтетін сөз түрлері сызықшамен жазылады (бірақ ақ сөзі қосылады) .

53. Сөзден -ма,ба- Жұрнақ арқылы жалғанған бөлшектер сызықша арқылы жазылады: көше-чама-ча, үй-үй, түрлі-түсті, дам-бадам, т.б. Бірақ өз бетінше қолданылмайтын мүше қатысқанда мұндай сөздер қосылады: дарбадар, дарбадар сияқты.

54. Орыс тілінен сөзбе-сөз немесе сөзбе-сөз аударма арқылы алынған сөздер түпнұсқаға сәйкес сызықша арқылы жазылады: офиссіз, киловатт-сағат сияқты.

55. -чи, -а (-я), -ку, -у (-ю), -да, -е; -эй (-эй) көсемшелер сызықша арқылы жазылады: сен ше, кеттік, сен-а, мен күтемін-а, бала-я, мың-я, келді-ку, келді-ол, жақсы-ю, жақсы-да, болсын , тірі -е, менің ұлым-ей, келді-ей сияқты. Бірақ -ми, -ақ (-як), -ов (-йов), -гина (-кина, -қина) Көсемшелер өзінен бұрын келген сөзге үстеу арқылы жазылады: kelyoq, uzyoyok, korganov, kordiyov, mengina, qoshoqiqna сияқты.

56. Егер реттік сан араб цифрларымен жазылса, - nth жұрнақтың орнына

сызықша (-) қойылады: 7 сынып, 5 «А» сынып, 3, 7, 8 сынып оқушылары, 60 ж., 1991 қыркүйек 1 ж. Реттік сандарды көрсететін рим цифрларынан кейін дефис қойылмайды: Х класстағы сияқты ХХ ғ.

 

БӨЛЕК ЖАЗУ

57. Күрделі етістіктің бөліктері бөлек жазылады: жұмсау, әсер ету, аяқтау, сатып алу, әкелу, шығару, т.б.

58. Көмекші етістіктер мен толымсыз етістіктер дербес етістіктерден бөлек жазылады: айт, ал, сұра, тұр, көр, бере бастады, құлады; ол кеткендей, кеткендей болды. Бірақ дербес етістік пен көмекші етістіктің арасында дыбыстық өзгеріс болса, ондай бөліктер жалғанады: айтавер (айт), боролады (барады), биларқан (өзі біледі).

59. Көмекші сөздер бөлек жазылады: осылайша, сағат сайын, барған сайын, сонша, күні бойы. Бірақ баланс оның көмекшісі -ла пішін, үшін оның көмекшісі - үшін формасы дефис арқылы жазылады: сен-ла, сен-чун сияқты.

60. Барлығы, әрқайсысы, ешқайсысы, бір, қайсы, ол, мынау, мынау, анау сөздер өзінен кейінгі немесе алдында тұрған сөзден бөлек жазылады: барлық уақытта, әркім, ешқайсысы, қай күні, сонда, мына жақтан, анау жаққа. Бірақ бірпас, аз, біратола, бірварақайға, бірмұнша, бері сөздері жалғанады.

Сондай-ақ қай сөз от, жер сөздермен қолданылғанда у дыбысы

түссе, мына сөздер жалғанады: қайда, қайда сияқты.

61. Сын есімнен бұрын келіп, белгінің азды-көптілігін білдіреді жуан, жуан, тим, лик, ланг, ашық Қою қызыл, қою дымқыл, қою қара, лик толық, ақшыл сары, ақшыл сары сияқты сөздер бөлек жазылады.

62. Күрделі сандар бөлек жазылады: он бір, бес жүз, қырық мың алты жүз бір, мың жеті жүз сексен бесінші.

63. Жылдан-жылға томнан томға бірінші бөлігі шығу келісімінде, екінші бөлігі кету шартында.

64. Таңбаның артық болу дәрежесін білдіріп, көптен бөлек, тегіннен бос, жаңадан жаңа, ашықтан ашық, ыстықтан ыстық жазылады.

65. Изофатикалық қосылыстар бөлек жазылады. Дауыссыз дыбысқа аяқталатын сөздерге қосымша i түрінде, дауысты дыбысқа аяқталатын сөздерге yi түрінде қосылады: Дарди бедаво, көзқарас, өмірбаян. Бірақ қосылмайтын сөздер, сондай-ақ бір немесе екі бөлігі өзбек тілінде дербес қолданылмайтын сөздер қосылады: гулбеор (гули беор), дардисар т.б.

 

 

ҚАРАУ СҰРАҚТАРЫН

1. Қандай күрделі зат есім мен күрделі сын есім бірге жазылады?

2. Бөлек жазылатын сөздердің жазылуы туралы айту.

3. Күрделі жер-су атауларын жазудың қандай ережелерін білесіз?

4. Қос және қайталанатын сөздер қалай жазылады?

5. Жүктеп алуды жазу ережелері туралы айту.

 

 

     ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Өзбек тілінің емле ережелері. 1995

2. Рахматуллаев Ш. Өзбек тілінің жаңа әліпбиі мен емлесі. 1995 жыл

3. Рахматуллаев Ш. Емле ережелері – сауатымыздың негізі. Ташкент. 1980

4. Жамолханов Х. Қазіргі өзбек әдеби тілі. Ташкент. 2005

Өзбек тілінің негізгі емле ережелері

 

 

 

Жоспар:

 

1. Бас әріптердің емлесі

2. Тасымалдау ережелері.

3. Емле ережелеріне түсініктеме беру.

НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

1. адамның аты.

2. Әкесінің аты.

4. Лақап аттар; жер атаулары; жұлдыздар мен планеталардың атаулары; жануарлар атаулары; мәдени-тұрмыстық объектілердің атаулары; өнер туындыларының атаулары; тарихи оқиға.

5. Мереке атаулары; бірлескен орын ауыстыру.

6. Тиісті сөздердегі буынның орын ауыстыруы.

БАС ӘРІПТЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

 

 

66. Адамның аты, әкесінің аты, тегі, лақап аты, символдық атағы бас әріптен басталады: Ділбар, Оринова Мухаббат Маджидовна, Азамат Шухрат ұлы, Хамза Хакимзада, Мухаммадшариф Софизода, Маннон Отабой, Навои, Фурқат; Елпігішхан, Саламжон Аликов сияқты.

67. Жер атаулары бас әріптен басталады: Андижан, Янгиёл (қалалар), Найманча, Булогбоши (селолар), Бодомзор, Чигатой (маңаллалар), Заврақ (шатқал), Йоргок (жайылым), Қаратоғ, Памир (таулар), Октепа, Үчтепа (төбелер) ), Зарафшан, Сырдарё (қалалар). өзендер), Йойылма (канал); Түркия, Үндістан (елдер) сияқты. Мұндай зат есімдегі сын есім де бас әріппен жазылады: Солтүстік Кавказ, Орталық Қызылқұм сияқты.

68. Жұлдыздардың, планеталардың және басқа аспан денелерінің атаулары бас әріптен басталады: Хулкар, Кавс, Миррикс (жұлдыздар мен планеталардың аты), Бейбітшілік теңізі Ұқсас (айдағы жердің атауы). Жер, күн және айға қатысты зат есімдер планеталардың атауы болғанда ғана бас әріппен жазылады: Жер Күнді, ал Ай Жерді айналады.

69. Мәдени-тұрмыстық және сауда кәсіпорындарының, әдебиет пен өнер туындыларының, өнеркәсіп және азық-түлік тауарларының, сондай-ақ көлік құралдары мен спорт нысандарының атаулары бас әріптен басталады: «Тоң» (қонақ үй), «Саодат» (компания), «Навроз» (қайырымдылық қоры), «Камалақ» (полиграфия бірлестігі), «Гунча» (балабақша), «Ботаника» (санаторий) «Пахтакор» (стадион), «Құтлұғ қан» (роман), «Дилором» (опера), «Тановар» (музыка), «Бостандық» (мүсін), «Жасорат» (ескерткіш), «Сино» (тоңазытқыш) сияқты.

70. Маңызды тарихи даталар мен мерекелер атауларындағы бірінші сөз бас әріптен басталады: Тәуелсіздік күні, Еске алу күні, Ораза айт, Наурыз мерекесі сияқты.

71. Мемлекеттердің, мемлекеттік жоғары ұйымдар мен лауазымдардың, халықаралық ұйымдардың атауларындағы әрбір сөз бас әріптен басталады: Өзбекстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Египет Араб Республикасы, Өзбекстан Республикасының Президенті, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің Төрағасы, Өзбекстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы, Біріккен Ұлттар Ұйымы , Дүниежүзілік Бейбітшілік Кеңесі сияқты.

Басқа мазмұндағы атауларда жоғары орынды білдіретін бірінші сөз ғана бас әріптен басталады: Премьер-Министрдің орынбасары; Қорғаныс министрі, Жазушылар одағы, Өзбекстан Ұлттық демократиялық партиясы сияқты.

Министрліктер мен ведомстволардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың атауындағы бірінші сөз бас әріптен басталады: Денсаулық сақтау министрлігі, Ғылым және техника мемлекеттік комитеті, Ғылым академиясы, Тіл білімі институты сияқты.

72. Мемлекеттің жоғары наградасының атауындағы әрбір сөз бас әріптен басталады: «Өзбекстан Қаһарманы» (атақ), «Алтын Жұлдыз» (медаль). Басқа наградалар, құрметті атақтар, төсбелгілер атаудағы бірінші сөзден басталады: «Салауатты ұрпақ үшін» (орден), «Өзбекстанның құрметті ғалымы» (құрметті атақ), «Баспа ісінің үздігі» (мақсат).

73. Сөйлемнің бірінші сөзі бас әріптен басталады: Мен Киелі Құдайға жер астынан қарадым. (О. Якубов)

Ескерту:

1) тырнақша сөйлемнен кейін келетін авторлық сөйлемнің бірінші сөзі (егер ол жалқы есім болмаса) кіші әріппен жазылады: «Бұл менмін», - деп қорқып жауап берді (0. Якубов);

2) сөйлемнің есептік мүшелері абзацтан алынып тасталған кезде мұндай бөліктердің алдына сызықша қойылады және олар кіші әріппен жазылады:

Тиісті орган (лауазымды адам) әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі әзірлеу кезінде мынадай мәселелерді қарайды:

— бұл істі қарау заң аясына кіре ме;

— әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама және басқа да жұмысқа қатысты

материалдардың дұрыс құрылымдалғанын шешеді ...;

3) егер сөйлем мүшелері жақшаның ішінде цифрмен немесе әріппен жазылса, мұндай бөліктер кіші әріптермен де жазылады:

Қазіргі өзбек әдеби тілінің сөздік құрамы негізінен бес дереккөз негізінде жасалған: 1) жалпы түрік сөздері, 2) өзбек сөздері, 3) тәжік тілінен енген сөздер, 4) араб тілінен енген сөздер, 5) орыс тілінен енген сөздер. («Өзбек тілі» оқулығынан).

74. Зат есімнің бас әріпінен тұратын аббревиатуралар, жалқы есімдерге жатпайтын кейбір қосылыстардың аббревиатуралары бас әріппен жазылады: АҚШ (Америка құрама штаттары), БӘД (Біріккен ұлттар), AES (атом электр станциясы). Егер аббревиатурада буынға тең бөлік болса, оның тек бірінші әрпі бас әріппен жазылады: ToshDTU (Ташкент мемлекеттік техникалық университеті).

Трансферт Ережелері

 

75. Көп буынды сөздің алдыңғы қатарға сыймаған бөлігі буындар бойынша келесі жолға ауыстырылады: тоқ-сан, си-фатли, сапа, пакс-та-кор, өсіруші сияқты. Тоқтау белгісі алдыңғы буында қалды: ва’-да, ма’-рифат, маш’-ал, ин’-ом сияқты.

76. Сөздің бірінші немесе соңғы буыны бір әріптен тұрса, олар келесідей транслитерацияланады:

1) сөз басында бір әріптен тұратын буын алдыңғы қатарда жалғыз қалмайды: а-бади, мәңгілік емес, е-шик, есіктен емес сияқты;

2) сөз соңында бір әріптен тұратын буын келесі жолға өздігінен көшпейді: қорғаныс ол ЕМЕС, қорғау, баспа машинасы ол ЕМЕС, мат-баа сияқты.

77. Иелік сөздердің буын шекарасында кездесетін екі немесе одан да көп дауыссыз дыбыстар былай ауыстырылады:

1) екі дауыссыз дыбыс қатар келсе, олар бірге келесі жолға ауыстырылады: диаграмма, монография сияқты.

2) үш дауыссыз дыбыс қатар келсе, бірінші дауыссыз алдыңғы қатарда қалдырылады, ал қалған екі дауыссыз дыбыс келесі жолға ауыстырылады: silin-drik сияқты.

78. Бір дыбысты (sh, ch, ng) көрсететін әріптер тіркесімі бірге көшіріледі: пе-шайван, пе-шона, май-шат, пи-чок, би-чик-чи, си-нгил, де-низ сияқты.

79. Бас әріптерден немесе буынға тең бөліктерден және бас әріптерден, сондай-ақ көп таңбалы сандардан тұратын аббревиатуралар жолдан жолға көшірілмейді: АҚШ, БҰҰ, ТошДУ, 16, 245, 1994, XIX сияқты.

80. Әріптен тұратын шартты таңбаны сәйкес саннан бөлек көшіруге болмайды: 5- «А» сыныбы, V «В» тобы, 110 гр, 15 га, 105 м, 25 см, 90 мм. сияқты.

81. Зат есімнің құрамына кіретін сан есімнен бөлініп, келесі жолға жылжытылмайды: «Навроз-92» (фестиваль), «Мұғалім-91» (көру сайысы), «Андижан-9», «Термиз-16» (мақта сорттары), «Боинг-767» (ұшақ), Фотон-774» (теледидар) ) сияқты.

82. А.Ж.Джаббаровқа, А.Д.Абдувалиевке қатысты аты мен әкесінің атының бірінші әрпіне тең аббревиатуралар тегінен бөлек көшірілмейді. сондай-ақ т.б (және басқалар), ш.к. (осылар сияқты) және тура мағынадағы аббревиатуралар алдыңғы сөзден бөлек көшірілмейді.

ҚАРАУ СҰРАҚТАРЫН

1. Жалқы есімдер қалай жазылады?

2. Жер-су атауларына (топонимдерге) қандай объектілер кіреді? Олардың жазуына мысалдар келтір.

3. Елдер мен кәсіптердегі әрбір сөздің жазылу жолына мысал келтіріңіз.

4. Қандай тарихи оқиғалар мен мереке атауларын білесіңдер? Осы атауларды жазу ережесін түсіндіріңіз.

   

 ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Өзбек тілінің емле ережелері. 1995

2. Рахматуллаев Ш. Өзбек тілінің жаңа әліпбиі мен емлесі. 1995 жыл

3. Рахматуллаев Ш. Емле ережелері – сауатымыздың негізі. Ташкент. 1980

4. Жамолханов Х. Қазіргі өзбек әдеби тілі. Ташкент. 2005