Сөйлеудің стильдік формалары. Сөйлеу стильдерінің мәдениетке қатысы

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

Сөйлеудің стильдік формалары. Сөйлеу стильдерінің мәдениетке қатысы

                                       Жоспар:

1. Әдістеме ғылымы туралы.

2. Стиль түрлері.

3. Сөйлеу стильдерінің мәдениетке қатысы.

 

 Негізгі сөздер мен сөз тіркестері : Стиль, стилистика, функционалдық стилистика, тенденциялар, жіктеу факторлары, лингвистикалық, экстралингвистикалық, функционалдық стильдердің түрлері, ресми, танымал, ғылыми, көркемдік, ауызекі тіл;

         Өзбек тіл білімінің салыстырмалы түрде жаңа саласы болып саналатын стилистика тілдік бірліктердің әртүрлі салалар мен жағдайларда қарым-қатынас құралы ретінде қолданылуын, сөйлеуді ұйымдастыру заңдылықтарын, тіл жүйесіндегі барлық құралдардың сөйлеу процесіндегі мүмкіндіктерін қарастырады. , және мағынаның нәзіктіктерін анықтау. «Стилистика – тілде бар барлық құралдарды – лексикалық, грамматикалық, фонетикалық құралдарды сөйлеуде қалай қолдану керек, белгілі бір түрдегі формалардың, сөздердің және конструкциялардың қайсысы қолайлы, ең жақсы және қолайлы құралды ұсынады, норманы анықтайды, сөйлеудің әртүрлі стильдік қабаттарында қолданылатын құралдарды анықтайды. Осыған сәйкес стилистика – сөз өнері, сөз өнері туралы арнайы ғылым.

       Тілдегі мұндай мәселелермен айналысатын әдістеменің келесі бағыттары бар:

1. Тілдің лексикалық қорын зерттеу бағыты.

2. Функционалдық стилистика – функционалды стилистика.

3. Көркем әдебиет стильдері.

4. Практикалық әдістеме.

       Пән тұрғысынан бұл жерде бізді тапсырма әдіснамасы қызықтырады. Адамдар өзінің қоғамдық іс-әрекетінде барлық тілдік құралдарды – фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, фразеологиялық бірліктерді пайдаланғанда, ең алдымен, оларды өз қажеттіліктеріне, сөйлеу тақырыбына, жағдайына қарай таңдап, қолданады. Тіліміздегі ортаның бірнеше формасы болуы, синонимдік алуан түрлілігі өзімізді осылай ұстауға мүмкіндік береді. Бұл таңдау сөйлеу процесінде тілдік бірліктердің белгілі бір стилистикалық шектелуін талап етеді. Тілдік бірліктерді әлеуметтік ортада таңдап пайдалану және оларды тіл білімінде ғылыми-практикалық талдау қажеттілігі стилистикада жаңа сала – функционалды стилистиканы туғызды.

       Өзбек тілі стильдерінің функционалдық жіктелуі екі факторға – тілдік және тілдік емес факторларға сүйенеді. Осы стильдердің Н.А.Баскаков, А.Сулайманов, А.Шомақсудов, Г'. Абдурахмонов, Б.О.ринбоев, С.Мұхамедов ұсынған нұсқалар бар және олар негізінен бес стильден тұрады - ауызекі сөйлеу, көпшілік, ғылыми, ресми және көркем стильдер мойындалады.

     Олар туралы білімнің болуы студенттердің сөйлеу процесінде ана тіліміздің мүмкіндіктерін меңгеруіне көмектеседі.

     Ресми стиль ол мемлекеттік-әкімшілік, құқықтық институттарда, ресми дипломатиялық қатынастарда көрінетін қазіргі өзбек тілінің сыртқы түрі. Заңдық мәтіндер, қаулылар, бұйрықтар, өкімдер, қысқасы, барлық ресми жұмыс құжаттары осылай қалыптасады. Бұл стильдің ауызша және жазбаша көріністері, сондықтан бұл көріністердің өзіндік нормалары бар.

       Соның ішінде дәлдік. Осылай қалыптасқан мәтін екіұштылыққа, түсіндіруге жол бермеуі керек. Ойлар мен мазмұн қарапайым, түсінікті және түсінікті тілде айтылуы керек: O«Өзбекстан Республикасындағы мемлекеттік билік халық мүддесіне қызмет етеді ko«злаб және О«Өзбекстан Республикасының Конституциясы және оның негізделген қабылданған заңдармен уәкілеттік берілген органдар арқылы ғана орындалады (O«zR Конституциясы, 7-зат).

        Зең. Пікір, мәлімдеме негізінен бір формадағы өрнекболады Салыстырайық: O«өзбек ұлттық мәдениетінің дамуына зор жәрдемдесу«кейінгі әдебиет пен өнер қайраткерлері марапаттау«g«туралы

       Бірегей талант және т.бжоқ шығармашылық мұрасымен«өзбек ұлты Мәдениеттің дамуына теңдессіз үлес қосыңыз«бүкіл өмірі Еліміздің дамуына, халқымыздың руханиятының көтерілуіне үлес қосқан жерлестерімізді еске алып, олардың Отан алдындағы ұмытылмас қызметтерін ескере отырып, марқұм болған төмендегі жазушылар мен өнер қайраткерлері «Құрмет белгісі» орденімен марапатталсын. (O«Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 22 тамыздағы Жарлығынан).

       OӨзбекстан Республиканың тәуелсіздігі туралы декларация o«n мерейтойына орай амнистия«g«туралы

      O«Өзбекстан Республикасының тәуелсіздігін жариялау туралы o'n мерейтойына байланысты гуманитарлық ұстанымды ұстану және О«Өзбекстан Республикасы Конституциясының 93-бабы Мен 20-тармаққа сүйене отырып шешім қабылдаймын (Өзбекстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 22 тамыздағы Жарлығынан).

       Осылайша, өтініш, шешім, хабарлама, анықтама, келісім-шарт, құттықтау хат сияқты әртүрлі сипаттағы ресми құжаттардың әрқайсысының өзіндік баяндау стилі болады. Сонымен бірге олардың әрқайсысында жеке сөздер мен тұрақты тіркестер болады.Мысалы, заңдық құжаттардың мәтінін қарастырсақ, басқа функционалдық стильдерде әрең кездесетін терминдерді кездестіреміз: әкімшілік жауапкершілік, азаматтық хал, азаматтық-құқықтық жауапкершілік, кінәлі, күдікті, жәбірленуші, сотталушы, куә, қоғамдық кепілдік, анықтау, жәбірленушімен татуласу және басқалар.

       Жұмыс құжаттары мен құжаттарының әртүрлілігіне байланысты оларға қатысты терминдерді стандарттау және шектеу де бар. Салыстыру үшін дипломатиялық қатынастағы сөздер мен сөз тіркестерін қарастырайық: Жоғары Уағдаласушы Тараптар, Елші, елшілік, өкілетті елші, өкілетті өкіл, өкілетті өкіл, нота, ратификация, келісім, декларациябірлескен мәлімдеме, мәлімдеме, сапар, резиденция   т.б.

       Сленгтердің, ауызекі сөздердің, эмоционалды-экспрессивті бояуы бар сөздердің қолданылуы бұл стиль үшін стандартты болып саналмайды және осы жағынан басқа стильдерден күрт ерекшеленеді.

         Формальды стильдің грамматикалық нормасының да өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, зат есімді тіркестер жиі қолданылады. Көп мағыналы болмас үшін олар есімдіктермен ауыстырылмайды: O«Өзбекстан Республикасы о«z дамыту«лини, о«z, o атын анықтайды«Мемлекеттік рәміздері: Елтаңба, Ту«и, гимнді бекітеді, о«z ұлттық тілді көрсетеді. О«Өзбекстан Республикасының тәуелсіздігінің рәміздері қасиетті («Өзбекстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің негіздері туралы» 1991 жылы 31 тамызда қабылданған Заңның 16-бабынан).

       Бұл стильде етістіктің іс-әрекет есімдік формасы белсенді жұмсалады, сөйлем мүшесі көбіне осы шақтық шақ түрінде айтылады, құжаттың сипатына қарай шартты рай түрі жиі қолданылады. Мысалы, Өзбекстан Республикасы Конституциясының «Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің абсолюттік өкілеттігі» туралы 78-бабында. o«өзгерту және т.б«қосу, қабылдау, анықтау, бекіту, реттеу, о«өзгерту, енгізу, комиссия құру, сайлау күнін тағайындау, сайлау, босату, ратификациялау, құру, жүзеге асыру сияқты етістік тіркестері Бұл құжатта жүзеге асырылатын болады, негізі'ladi, құрайды, құрылады, негізделген, қарастырылады, қорғалады, жүзеге асырады, танылады, жұмыс ко«ради, орындайды, кепілдік береді, тыйым салады, ұсынады сияқты етістіктердің белсенді қолданылуы Тағы да: O«Өзбекстан Республикасының Президенти И.А.Каримовтың баяндамасындағы концептуалды ережелер мен қорытындылар бекітілсін және олар Олий Мажлистің алдағы қызметінде ескерілсін. Баяндаманың бағдарламалық қорытындылары прокуратураның, басқа да құқық қорғау органдарының, соттардың қызметінде негіз ретінде пайдаланылуы тиіс. О«Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетине Тәуелсіздік пен демократия жетістіктерін қорғау, әлеуметтік әділеттілікті, азаматтық бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз ету жұмысын күшейту ұсынылсын. (Ол Мажлистің 2001 жылғы 29 тамыздағы Өзбекстан Республикасы Президенті И.А. Кәрімовтің екінші шақырылған Олий Мажлистің алтыншы сессиясында сөйлеген сөзіне қатысты шешімінен).

      Осы тұста ресми стильде жазылған мәтіндер үшін барлық морфологиялық құралдар мен категорияларды қолданудың бірдей еместігін атап өткен жөн. Мысалы, сандар мен есімдіктер басқа сөз таптарымен салыстырғанда бұл стильде қосалқы фактор болып табылады.

      Формальды стильдің синтаксистік белгілері де мәтінде бірден байқалады. Мұнда бейнелі сөйлемдер көп қолданылады, әсіресе құрмалас сөйлем түрі. Жалпы және күрделі сөз тіркестері мен күрделі тип атаулары кеңінен қолданылады. Сөйлем құрылымында өзбек тілінің үйреншікті нормалары сақталған және ол жоғарыда келтірілген аспектілерімен ғылыми әдіске ұқсас.

      Ғылыми әдіс ғылыми шығармалардың стилі болып табылады. Тілдік бірліктердің ғылым саласында, ғылыми баяндау процесінде қолданылуы осы стильдің қалыптасуына негіз болады. Ғылыми ойлаудың объективті болмысты қабылдауда тек дәлелдер мен фактілерге ғана сүйенетін ерекше ойлау тәсілі болуы, интеллектуалдық жүйелілік, сонымен қатар стролингвистикалық факторлар сөйлеудің бұл түрін қалыптастырудың маңызды факторы болып саналады, демек сөйлеу нормасының белгілі бір түрінің пайда болуында.

       Ғылыми әдіс осындай белгілерінің ортақтығымен ресми әдіске жақын екені жоғарыда айтылды.

     Ғылыми әдістің жанрлық ерекшеліктері де кең. Монографиялар, брошюралар, оқулықтар, оқу құралдары, оқу-әдістемелік құралдар, бағдарламалар, лекция мәтіндері, шолулар мен рефераттар оның осы жанрдың көрінісі болып табылады. Олардың әрқайсысының тәсілі мен стилі бір-бірінен белгілі бір дәрежеде ерекшеленсе де, тілдік бірліктердің қолданылу нормасына сәйкес ортақтығы бар.

       Ғылыми Стильдің ерекшеліктеріне мыналар жатады:

1. Дәлдік. Кез келген ғылыми тұжырым, тұжырым, әрине, дәлдікті талап етеді. Сондықтан бұл әдісте сөздерді анық, негізінен бір мағынада қолданып, синонимдік қатардан мәселенің мәнін білдіретін нұсқаны таңдау, ең болмағанда бейтарап нұсқаны қолдану қажет. Бұл стильдің басты ерекшелігі терминдерді қолдану болып табылады: Химиялық құрамы«ra гербицидтері бейорганикалық және органикалық гербицидтерге бөлінеді«Сызат Бейорганикалық гербицидтер: натрий арсениті, аммоний сульфаты, кальций цианамиді, күкірт қышқылы және т.б. Органикалық гербицидтер: трактор керосині, мочевина туындылары, хлорфеноксисірке қышқылы, хлорфеноксимай қышқылы және т.б. Қазіргі уақытта,«Көбірек органикалық, кейде бейорганикалық қосылыстары бар гербицидтер қолданылады«қолданбалы,

2. Объективтілік. Ғылыми әдебиеттерде осы әдіс аясында тілдік материал ойдың шыншылдығы мен объективтілігіне қызмет етуі керек екендігі баса айтылады. «Логика» оқулығынан мысал келтірейік:   «Эпимемид» Мен жалғызбын«Мен қазір сөйлеймін.'' Бұл парадоксты толығымен шешіңіз«емес Эпименид шындықты айтты делік, бұл жағдайда оның шындығы жалғыз«сөйлегені анық«ханым айтайық  и жалғыз«ол сөйледі. Бұл жағдайда оның шын мәнінде шындықты айтқаны белгілі«ханым».

       Шындық пен объективтілік аса күрделі процесс, оны жүзеге асыруда тілдік бірліктерге сүйену қиын екені белгілі. Оны жағдай, әңгімелесушілердің бір-бірін білуі мен түсінуі сияқты экстралингвистикалық факторлармен де анықтауға болады.

      Логикалық жүйелілік ғылыми баяндау стилінің өзіндік ерекшелігі болып табылады. Мәтінде сөздер, сөйлемдер, абзацтар логикалық байланыста болуы керек. Сондықтан ғылыми мәтіндерде жүйелілік туғызады жоқСіз білетіндей«ladiki, атап өту керек, бұл екпін о«rinliki, шынында, сондықтан, сондықтан, біріншіден, екіншіден, ко«Қорытындылай келе, қорытындылай келе, бұл жалғыз мысал емес екенін атап өткен жөн сияқты. сияқты көптеген байланыстырушы сөздер мен сөз тіркестері қолданылады

      Қысқалық. Бұл ерекшелік дәл ғылыми баяндамаға тән. Сондықтан онда тілдің сипаттау мүмкіндіктері әрең қолданылады. Сөйлемдер ағаштың мазмұнында, негізінен қарапайым. Ойды жалғаулықтар арқылы білдірсе, жалғаулықтардың белсенді қолданылуы байқалады: Дәнді дақылдардың тұқымы сақтауға төзімдірек. Ауыл шаруашылығын сапалы тұқыммен қамтамасыз етуде оны сақтау маңызды қызмет болып табылады. Мәдени астық сорттарына мемлекеттік стандарт белгіленді.

    Ғылыми стильде оны басқа стильдерден фонетикалық жағынан ерекшелейтін жарқын белгілер жоқ. Лексикадағы басқа қыры – өріс терминдерінің көптігі. Бұл стильде де формальды стильде сөздердің астарлы мағынада қолданылуы, көрнекі құралдардың тиімді қолданылуы өзіне тән қасиет деп саналмайды. Субъективті эмоционалдылық, образдылық, ауызша сөйлеу элементтері, жалпы әдеби емес элементтер сирек қолданылады. Мүмкіндігінше өтініш бір стандартта көрсетілген. Сонымен қатар кей жағдайда бұл стильде дереккөзбен, қарастырылып отырған тақырыппен үндестікте бейнелі өрнектерді қолдану да жат емес. Мысалға: Дифференциалды Теңдеудің ерекше туындылары физикаға жатадыСодан кейін мұғалім болып жұмыс істей бастады и қызметшіге айналды (Р. Бекжонов). Автордың аз байқалатын даралығы да ғылыми әдістің бір сипаты.

    М.Мукаррамовтың «Қазіргі өзбек әдеби стилінің ғылыми стилі» атты монографиясында ғылыми стильдің морфологиялық сипаттамасы туралы мынадай ойлар бар:

     Ғылыми әдісте әдеби тілде норма деп танылған грамматикалық көрсеткіштер ғана қолданылады. Сөз таптарының ішінен зат есім белсенді, жиі қайталанады. Субъективті бағалау формалары тән емес. – С көптік жалғаудан басқа семантикалық-әдістемелік мағыналарды білдірмесе де, терминжасамға қатысады. Жалпы иелік басым, І-ІІ жақ жұрнақтары қолданылмайды. Үшінші жақ формасы белсенді. Лепті және еліктеу сөздер де бұл стильге тән емес. Жүктеп алу саны шектеулі.

      Ғылыми баяндама үшін айтылады, айтылады, түсіндіріледі, айтылады, анықталған, тексерілген, пайдаланылған, сипатталған сияқты арнайы етістіктер бар Етістіктің пассивті түрі де осы стильге тән. Бірақ осы шақ – келер шақтан басқа сипатты шақ жоқ. Жеке есімдіктер сирек қолданылады. Бар болғаны Автор va ерлер мағыналарында қолданылып, кішіпейілділік мағынасын білдіретін Biz есімдікке жатпайды.

1. Мукаррамов монографиясында «Әдеби тілдің нақты түрі болып табылатын ауызекі сөйлеу, көркемдік, публицистикалық, ресми-деректі, ғылыми дискурстардың нақты бар екендігін мойындасақ, әрбір сөйлеу түрінің модальды мағынасын білдіретін сөздерін де танимыз. мойындауымыз керек», - деді ол, демак, қысқаша, шынында, шынында да, күмәнсіз, әрине, айтпақшы, мысалы, оның ішінде, әсіресе, атап айтқанда, керісінше, өкінішке орай модаль сөздер мен модальдық мағынаның басқа бірліктеріне талдау жасады.

     Танымал стиль монографиялық бағытта өзбек тіл білімінің филология ғылымдарының кандидаты Т.Қурбановтан зерттеген.

       Тіл дамуының маңызды факторы саналатын публицистика өз кезегінде тілдің мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланады.

     Біз лингвистикалық және экстралингвистикалық (паралингвистикалық) – тілден тыс факторлардың берік байланысында танымал стильдің кең мүмкіндіктерін байқаймыз.

      Публицистикалық жанрда жазылған шығармалардың өзектілігі, танымдық және үгіт-насихат сипатында болуы, ауқымында болып жатқан оқиғалар туралы жұртшылықты бірден хабардар етуінің нәтижесінде пайда болатын жаңашылдық. əлемдік немесе біздің еліміз жаңа əлеуметтік-саяси терминологияның қолданылуына əкеп соқтырады.Оның тілімізде қолданылуы мен стандартталуына себепші болады. Яғни, халықтық стиль тілдің жаңа сөздер мен сөз тіркестері есебінен байытылуына ықпал етеді.

     Танымал стиль белгілі бір мағынада аралық стиль болып табылады. Бұл стильде жасалған мәтіндер көркемдік стильге өзінің бейнелілігімен, әсерлілігімен, көрнекі құралдарды өнімді пайдалануымен жақындаса, диалектизмдерді, историзмдерді, жаргондарды, жаргондарды қолданбай, одан алыстайды. Ол публицистикалық жанрларға тән қоғамдық-саяси терминологияны қолданудың айқындылығымен iimi стиліне ұқсайды. Сонымен қатар өрнектегі қысқалық, ықшамдық, жинақылық, жарықтық сияқты қасиеттер оны ғылыми әдіспен қатар қояды.

       Радио мен теледидардағы кейбір қойылымдар мәтіннің бұл стилінде сөйлесу стилінің элементтері кейде араласып кетуі мүмкін екенін көрсетеді.

       Публицистиканың көркемдік, саяси, ғылыми аспектілерді қамтитын негізгі сала екені белгілі, хабарландырулар, жарнамалар сияқты бірқатар жанрларды қамтиды. Бұл ауқымның кеңдігі өз кезегінде тілдік бірліктерді әр жанрда бөлек стандарттауды талап етеді. Осы тұста модерацияның жалпы аспектілері туралы айтудың мүмкіндігі бар.

        Т.Құрбановтың пікірінше, сын есімнің ауысуы, етістіктің шартты формаларының кезектесіп қолданылуы, шешендік сұрау., Шешендік үндеу, леп, бір мүшелі сөйлемдердің белсенділігі бұл стильге тән белгілер. Бәрінен бұрын қоғамдық-саяси терминдер көп қолданылады. Тіпті қарапайым сөздер де танымал стильде жазылған мәтінде терминге айналуы мүмкін: дыбыс, ашық дыбыс, жабық дауыс беру, мақұлдау, кеңес беру, қарсы дауыс беру, қарсы дауыс берудыбыстау, дыбыстау, Азия дыбысы сияқты

      Негізінен әлеуметтік-саяси терминдер чи, -параст, -парвар, -бөлме, -нома қоспалармен жасалған. Мысалдар: террорист, qo«магнат, фанат, ұлтшыл, кеден қызметкері, салымшы, кәсіпкер   сияқты.

Осы тұста басқа функционалдық стильдерге қарағанда бұл стильде сөздер жасаудың өнімділігі жоғары екенін атап өткен жөн.

       Әртүрлі метафоралық тұрақты қосылыстар – кезең сұранысы, істеу«дастархан басындағы әңгіме, мол өнім үшін күрес, жасампаз еңбектер, әлем қауымдастығы, тәуелсіз елдер«тәуелсіздікті нығайту лайктарды белсенді қолдану да танымал стильдің табиғатына сәйкес келеді.

       Сұрақ қоюшы да, жауап беруші де автордың өзі болып саналатын сұраулы сөйлемдерді, олардың адрестік және диалогтық формасын өнімді қолдану (G«не деген урур о«не? Оның түсі қандай? Бұл бәріне бірдей«немесе керісінше? Менің ойымша, мырза«Урири бар адам ұлттық деңгейде жасалып жатқан кез келген ілгерілеушілікті көре алады«оны өзімдікі деп санайды және оған қуанады. - Халық сөзі, 2001, 20 қыркүйек), құрмалас сөйлемдердің көбірек қолданылуы {Себебі о«Оның қажырлы еңбегімен, өмірлік тәжірибесімен, теңдесі жоқ сүйіспеншілігімен ұстаздар жас ұрпаққа ғылымның қыр-сырын ғана үйретеді.«тоқтаусыз. оның жүрегінде Отанға деген сүйіспеншілік, ата-баба рухына құрмет, елге деген адалдық сияқты биік сезім бар.«оларды жетілдіруде үлгі және үлгі болу«ханым - И.Кәрімов. Өзбекстанның оқытушылары мен тренерлеріне құттықтаулар, «Халқ сөзі», 2001 қыркүйек 29 жыл), леп, кіріспе абзацтар және кіріспе сөйлемдер (Алайда, олар«z мамандығы«олар қайда қоныстанарын білмеді. Әрине, мәселе шешілді деу дұрыс емес«g«болуы«болды - Ишир, 2001 қыркүйек 22 ж.), тұлға жалпылауды кеңінен қолданумен ерекшеленеді.

       Көркем стиль Өзбек тілінің функционалдық стильдердің ішінде өзіндік орны бар, сонымен бірге оның өзіндік ерекше нормалары бар. Тілдік материалды қамтудың кеңдігі, ұлттық тілде бар барлық тілдік бірлік. сонымен бірге көркемдік стильдің басты ерекшелігі – басқа функционалдық стильдерге тән элементтерді пайдалану және олардың маңызды міндетті – көркемдік-эстетикалық міндетті орындауға қызмет етуі. Әрине, мұндай мүмкіндіктер басқа тапсырма мәнерлерінде шектеулі.

       Тілдік құралдарды қолданудағы осындай жан-жақтылықпен қатар, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық және фразеологиялық белгілер түрінде көрінетін бұл стильде оларды қолданудың белгілі бір нормалары қолданылады.басқа функционалдық усубиарлардан ажыратуға мүмкіндік береді.

        Көркем әдебиет тіліндегі фонетикалық өзгерістер негізінен мәтіндегі ықшамдалған және иемденген дыбыстар болып табылады (Сонымен«Менен рма, кім дилоро / Do«стми немесе жонона. Е. Вахидов; Қандай бала« kun мен едім Ошино«Мен ән салдым. Әлішер Науаи; Сенбі күні Мен өкініштімін«Мен жоқ, / Qo«Маған бәрі бір. Зульфия), ана тіліміздің тарихи дамуы мен поэзиясының заңдылықтарына сәйкес «з»-дан «й»-ға дейін (Сонымен«Күн не болды?«лган, /Алғаш шыққан кезде. Х. Олимжон), «q»-дан «g»-ге дейін (Күннен кейін - ббухгалтерлік есеп« / Міне, ел жарыққа шығады' Зульфия) бұрынғы көріністерде қалыпқа келтірілген.

       Сондай-ақ көркемдік стильде, әсіресе, поэтикалық сөйлеуде қазіргі әдеби орфографиялық стандарт талаптарына сай келмейді. qaro, bad, yaro, oshno, talos сияқты сөздер

       Өзбек тіліндегі сөз тіркестерінің грамматикалық формаларының әр түрлі әдеби, тарихи және диалектілік варианттары бар, олар қолданылу жиілігіне қарай белсенді немесе керісінше, бір жағынан, қазіргі әдеби тіл нормалары тұрғысынан, екінші жағынан, оларда айтарлықтай функционалдық-әдістемелік шектеу бар. Бұл ерекшеліктер сөзжасамдық және көптік, иелік, келісім, дәреже, тұлға-сан, шақ, бейімділік, қатынас сияқты мағыналарды білдіретін қосымшалардың және көмекші сөздердің әртүрлі формалары мен нұсқаларының қатысуымен көрінеді. Олардың кейбіреулерінің көркемдік стилі бар.

       Мысалға, -С жіктік жалғауы ретінде қолданылғанда құрмет (Менің әкем олар кетіп қалды), сарказм, кешіріңіз (Милла Ешмат, келсін) ауызекі сөйлеу стиліне тән мағыналар болса, көркем стильде екпін, күшейту, әсірелеу сияқты мағыналар көбірек қолданылады (Шу ko«заттар жұлдыздай мәңгі күліңіз Көктемсізге ұйықтасын шешек. Зульфия). Мұндай жағдайлар ғылыми және ресми әдістерде көрінбейді.

        Сонымен қатар, бұл стильдерде грамматикалық формалардың әдеби-нормативтік нұсқалары қолданылады, керісінше, көркем стильде бұл грамматикалық формалардың барлық түрлері – диалектілік және тарихи варианттары да шығарма тақырыбына сай жұмсалады.

       Стильдік мамандану әсіресе конкорданс варианттарын таңдауда байқалады. Мысалы, индикативті келісім -(i) м (Ақыр соңында, толқу о«менің жаманым  маним, / Жүрегіңізге келсін«қандай толқу К. Бахромова), -n (ҚалайМенің қыздарым ұрпақ / Сезімтал талғам мен ақын тілі. Зульфия), -ды ( Менің толқуым бастың атағын құрбан ету қиын, / Koұмытпа mahzani gul orazj gulnora fido. Ол өмір сүру стилінде қолданылады, көрсеткіштен көрсеткішке инверсия ( Бұл мың бір бұлақ сияқты«жарыс сіздің жетілген кезде сенде күннің шағылысы бар'tlug' сұлулығыңда. Ж.Жабборов), грамматикалық көрсеткіштерсіз {Алдарыңызда тұрып менің өмірім бір күні, / Ескі өлеңім менің сүйкімділігім. Ж.Камал); кіріс келісім - (i) n (Ұшсаңыз да«кк жүрек кулин, / АщыМен сен үшін ерке күн емеспін. фитрат) және белгіленбеген түрі (Тамаша« Хакан, сізден сұраңыз«бар болғаны. / Сабырлы бол, сабырлы бол«лак нәрсе бER. H. Худойбердиева); жүкқұжатында – а (Мтбеті қара. Жасыл желек, қызғалдақ жоқ. Ол таң қалды. Күндізгі жағдай. Х. Олимжон), – na (Егер көлеңке түссе кенеттен бұл дене ауырып қалады оның үстіне. Науаи), -qa (Мен Хаджриді жақсы көремін әрқашан күнге өмір әкеледі. Науаи), -g«a (О, құдай, сорМына құлды қарашы. Жүр, мен досыммен кірдім yo'lungga жұмысшы Машраб) және белгіленбеген күйде болыңыз {Біз мектепке бардық - ogБіз кенеттен қартайдық. А.Орипов); шығу келісімі -дин түрінде қолданылады (отаны сүйемін сені Мен үшін дүниеде ұран болжоқ. Е.Вахидов), оның арасына бір «н» дыбысы мен септік жалғауы жалғануы септік жалғауы қолданылғанда (Анар гүлдері бақшаңда кәріптас, Сіздің бадамдарыңыздың талксисі г«Изодур» - қауын-қарбыз белдеуіндегі тұздытродур, Кім сені ауыртты, табиғатыңды қорлады. О.Хожиева) осы стильдің ерекшеліктері тізбеленген.

        Көркем стиль лексикасының да ерекше таңбалары бар. «Басқа функционалдық стильдерге тән лексика (мысалы, ғылыми және ресми жұмыс стиліне тән терминдер)көркем стильде көп қолданылмайды және тек көркем стильде қолданылатын арнайы құралдардың болуы көркем стильге тән лексиканы бөлуге негіз болады», - дейді Е.Бегматов. (Бегматов Е. Өзбек тілінің лексикологиясы, 186-б.). Абру, альбот, армуг«on, Базмаро, Балқимақ, Бахористан, бода, бо'стон, гавхарафшон, гирён, гулбахор, гулистан, гулро«, Гүлшан, прелюдия, дилафроз, дилхано, долг«а, батыл, дуто, дүниелік, қымбаттым, Джо'шмок, рухты, кабк, ән айту, киіну, лолсгун, ло'ливаш, майгун, батыл, мастона, махваш, махпора, көк, moh, Інжілде мұндай сөздер сөздіктерде поэтизмдер деп аталады.

       Жазушының тіл туралы еңбегі, ең алдымен, синонимдік бірліктерге жұмыс жасау шеберлігі екені белгілі. Ол көркем әдебиетте қажетті тілдік құрал болып саналады, өйткені синонимдік қатардан өзіне лайық, қажетті бірлікті таңдау экспрессивтілік пен субъективті бағалауды дәл көрсетудің ең дұрыс жолы болып табылады. Оның үстіне тілде синонимдік нұсқалар болғандықтан стилистикалық норма орнатуға мүмкіндік бар.. А.Гажиевтің «Өзбек тілі синонимдерінің аннотациялы сөздігі» (Т., 1974) осы синонимдік нұсқаларды ажыратуға практикалық көмек береді.

       Soқарым-қатынас стилі ол адамдардың күнделікті формальды-бейресми, еркін қарым-қатынасы шеңберіндегі тілдік бірліктердің нақты қолданылуы. Бір жағынан оны тілдегі басқа стильдерге қарсы қоюға болады.

       Бұл стильдің ерекшелігі сөйлеу процесінде тілдік және тілдік емес факторлардың үйлесуі арқылы көрінеді. Сонымен қатар, бұл жағдай сөйлеу стиліндегі нормативтік жағдайларды анықтауды қиындатады. Өйткені тілді қолданушының тұлғасы, оның үстіне сөйлеу жағдаяттары бір ғана норма тағайындауға мүмкіндік бермейді.

      Соған қарамастан тілімізде сөйлеу мәнерінің ерекше нормалары туралы ой қозғайтын деректер жеткілікті. Бірақ қалай болғанда да бұл нормаларды сөйлеу стилі үшін маңызды тілдік және тілдік емес факторлардың жиынтығынан іздеу бізді бастапқы мақсатқа жақындатады.

      Сонымен, сөйлесу стилінің ерекшеліктері қандай? Біріншіден, сөйлеу эллиптикалық сипатта болады. Бірақ мұндай жағдайда да ой тыңдаушыға түсінікті болады. Өйткені ол бұрын айтылған ойдың заңды жалғасы болмақ. Мысалға, қара ма коне? Сұрақты екі түрлі тапсырма түрінде алайық. Үй шаруасындағы әйелдің тілінде естісек, қара шай бар ма? немесе ко'k шай дайын ба? деген мағынада түсінуге болады. Дүкен сатушысының тілінен де сол сұрақты естісек, қара шай ішуге болады немесе ko«Сіз шай алғыңыз келе ме? мағынасында да түсінуге болады.

       Екіншіден, ауызекі сөйлеуде тілдік бірліктердің экспрессивтік мүмкіндіктері кең көрінеді. Мысалға. жасай аламыз ба Сұраққа жоқ, біз алмаймыз айтудан гөрі асықшы«пмиз, уақыт қайда, болсынБіз жасадық Мұндай жауаптар біршама табиғи және мәнерлі болып шығады.

      Үшіншіден, бұл стильде тон мен интонация өте маңызды. Ауызша сөйлеудің жүзеге асуында тілдік бірліктерден кейінгі маңызды, шешуші құрал болып, оның сөйлеу қарқыны, пауза, үн, әуен, дыбыс тембрі, сөз бен сөйлем екпіні сияқты көріністері мағынаны, реңктерді ажыратады.  ол толқуды ерекшелеуге және арттыруға қызмет етеді.

      Сөйлесу стилінің басқа функционалдық стильдер сияқты фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері бар.

      Әңгімелесу стилінің лексиконында екі қабат ажыратылады. Бірінші қабат – күнделікті өмірде белсенді қолданылатын қоғамдық өмірге, үй шаруасына қатысты сөздер.. Сонымен қатар, бұл стильде «саясат, өнер, мәдениет, спорт және шешендік кәсіпке жататын түрлі заттар мен оқиғалар көп қолданылады».

     Екінші қабат – ауызша сөйлеуде экспрессивті бояуы бар сөздер. Олар бейтарап мағыналы сөздермен синонимдік қатынасқа түсе алады: кішкентай (бала кезінде), құлады құлайды), бұзау (жұмысқа қабілетсіз, гальвар), огашық сияқты.

       Бұл стиль мұрныңызды қараңызмысқылдау, көзін қысу, қолы қысқа болу өзіндік фразеологизмдері бар. Адамдардың есімдері Әбді, Ғасыр, Зули, Дили қысқартылған түрде қолдануға болады. Сөздердің метонимдік аясы өте кең таралған. Мысалға: көрермен күлді, кеңес боҮстелге келіңіз«- деп жылап, самаурынға барды   сияқты.

Сөйлеу стилінде сөйлеу жағдаятының маңызы өте зор. Сәлем, сәлем, сәлем, қош бол, иә, иәӘрине, аха, жарайды мұндай сөздер сөйлеуде жиі қолданылады.

       Өзбек тіл білімінде сөйлесу сөзі, проф. Б.О.ринбоев дұрыс өңдеген. Бұл сөз кітаптағы сөзден біршама ерекшеленеді,     Бал, бал, саусақсіз өзіңізді тістейсіз; Жұмыс, жай ғана түймені басыңыз; Түн түн сияқты; Бала сияқты бала сияқты сөйлем түрлері

      Әдеби сөйлеу үшін одағайсыз одағайлар тән емес, ауызекі сөйлеуге, керісінше, тән. Ауызекі тілдегі жай сөйлемдер көбінесе етістік арқылы білдірілген жіктік жалғауының болмауымен сипатталады. Тіпті ондай сөйлемдерге бірінші жақтың жалғауын қоюға болмайтын жағдайлар да кездеседі. Мысалға, Біз сенбізкімге Біз журналға барамыз; Мен әдетте жұмысқа автобуспен барамын, жұмыстан жаяу   сияқты.

 

1-тапсырма.  Өз диалектіңіздің сөйлесу стилінің белгілерін әдеби тіл нормаларымен салыстырып, айырмашылықтарын түсіндіріңіз.

2-тапсырма.  Түйіндемеңізді жазыңыз. Бұл мәтіннің әңгімелесу мәтінінен айырмашылығын түсіндіріңіз. 

3-тапсырма.  Колледжіңізде өткізілген іс-шара (жиналыс, кездесу, әдеби кеш және т.б.) туралы хабарландыру немесе репортаж жазыңыз.

4-тапсырма.  Оқулықтан мамандығыңызға байланысты үзінді таңдап, дәптеріңізге көшіріп алыңыз. Ондағы терминдер мен тірек сөздердің мағынасын түсіндіріңіз.

Сұрақтар мен тапсырмалар

                         1. Функционалдық стильдің қандай түрлері бар?

2. Ғылыми әдіс басқа әдістерден несімен ерекшеленеді?