1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Бас Ассамблеясының 3-сессиясының қарарына сәйкес Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылданды. 1950 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы бұл күнді Адам құқықтары күні ретінде атап өту туралы шешім қабылдады. Декларация адам құқықтарының іргелі негізі болып саналады және әлемнің 500-ден астам тіліне аударылған.
Адам құқықтары – әрбір елдің демократиялық даму деңгейін көрсететін маңызды критерий. Демек, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы Өзбекстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін қосылған алғашқы халықаралық құқықтық құжат болды. Өйткені бұл құжатта нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне, саяси көзқарасына, мүліктік, таптық және басқа да мәртебесіне қарамастан әрбір адамның өмір сүру құқығы, сөз және сенім бостандығы, бейбітшілік құқығы нығайтылды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының ережелері Өзбекстан Республикасының Конституциясында, адамның саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен бостандықтарының сенімді қорғалуын қамтамасыз ететін ұлттық заңнамада көрсетілген. Бүгінде Өзбекстан адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы 80-нен астам халықаралық құжатты ратификациялады.
Осы жерде айта кететін жайт, Өзбекстанда адам құқықтарын ілгерілету және қорғау мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Соңғы жылдары еліміздегі ұлттық заңнама мен құқық қолдану тәжірибесіне адам құқықтарының халықаралық стандарттары жүйелі түрде енгізіліп, бұл бағыттағы жұмыстар жаңа деңгейге көтерілді.
Атап айтқанда, бұл реформалар төмендегілерден көрінеді.
Біріншіден, адам құқықтары саласындағы тұжырымдамалық негіздер жетілдірілді. Сондай-ақ 2020 жылдың 22 маусымында Өзбекстан Республикасының Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық стратегиясы және оны жүзеге асырудың «Жол картасы» бекітілді.
Стратегия жеке, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды қорғау саласындағы мемлекеттік билік пен басқару органдарының, азаматтық қоғам институттарының, бұқаралық ақпарат құралдарының және жеке сектор қызметінің ашықтығы мен өзара ынтымақтастығы тиімділігін арттыруға бағытталған.
Сондай-ақ Стратегия дін, сөз және пікір бостандығын, ақпаратқа қол жеткізуді, кемсітушілікке жол бермеуді, гендерлік теңдікті қамтамасыз етуді, балалардың, жастардың, әйелдер мен мүгедектердің сапалы білім мен медициналық қызметтерге тең қол жеткізуін қамтиды. адамдар мен мигранттардың құқықтарын қорғау саласындағы құқық қолдану тәжірибесі.
Екіншіден, адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің институционалдық негіздері толығымен қайта қаралды.
Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің адам құқықтары жөніндегі өкілі (омбудсмен) мен Өзбекстан Республикасының Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталығының қызметі түбегейлі жетілдірілді. Өзбекстан Республикасы Президентi жанындағы кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi уәкiл және бала құқықтарын қорғау жөнiндегi өкiл лауазымдары енгiзiлдi.
Сонымен қатар, елімізде Өзбекстан Республикасының адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерін сақтау жөніндегі Парламенттік комиссия құрылды.
Үшіншіден, гендерлік теңдікті, мүгедектер мен балалардың құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстардың ауқымы кеңейіп, сапасы артты. Атап айтқанда, Өзбекстанда әйелдер құқықтарын қамтамасыз ету мен қорғаудың құқықтық негіздерін одан әрі жетілдіру мақсатында «Әйелдер мен ерлердің тең құқықтары мен мүмкіндіктерінің кепілдіктері туралы» және «Әйелдерді қысым мен зорлық-зомбылықтан қорғау туралы» заңдар қабылданды. Өзбекстан Республикасы Сенаты жанынан жаңа Әйелдер мен қыздар және гендерлік теңдік жөніндегі комитет құрылды.
2021 жылы Мүгедектердің құқықтары туралы конвенция ратификацияланып, оған сәйкес мүгедектердің тең құқықтарының, әсіресе әйелдер мен балалардың білім алуында, денсаулық сақтауда, еңбекте құқықтарының құқықтық кепілдіктері күшейтілді.
Төртінші, азаматтық және сот жүйесіндегі өзгерістер және осы салаларда жаңа тәжірибелерді енгізу адам құқықтарын қамтамасыз етудегі үлкен қадам болды. Атап айтқанда, Өзбекстанда 15 жыл тұрақты тұратын азаматтығы жоқ тұлғалардың азаматтық алу тәртібі белгіленді. Нәтижесінде 70 мыңға жуық адам автоматты түрде Өзбекстан азаматтығын алу мүмкіндігіне ие болды.
Сондай-ақ, қоғамдық бірлестіктердің кепілдігімен адамдарды кешіру мен жазадан босатудың мүлде жаңа жүйесі енгізілді. Нәтижесінде бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын сотталғандар саны 2,5 есеге азайды.
Қарақалпақстан Республикасының Жаслиқ қамалында орналасқан мамандандырылған түзеу колониясының жабылуы халықаралық қауымдастықтың назарын аударды.
Бесінші, Өзбекстан адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде жаһандық ынтымақтастық принципіне сүйеніп, халықаралық стандарттарды енгізу басымдыққа айналуда. Осыған байланысты, атап айтқанда, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссары мен Діни сенімдер жөніндегі арнайы баяндамашы мен БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің судьялар мен адвокаттардың тәуелсіздігі жөніндегі арнайы баяндамашысының сапарлары мен ұсыныстары жоғалды.
2020 жылы Өзбекстан Республикасы алғаш рет БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің мүшесі болады және оны көптеген халықаралық ұйымдар, соның ішінде БҰҰ мойындайды.
Осы орайда айта кететін жайт, мемлекет басшысы Шавкат Мирзиеев Өзбекстан халқын Өзбекстан Республикасы Конституциясының қабылдануының 29 жылдығына байланысты мерекелік құттықтауында да адами құқықтары мен бостандықтары.
Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасының Президенті адам құқықтарын қорғаудың қазіргі жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында балалар еңбегін болдырмау, мүгедектер мен егде ұрпақ өкілдерінің құқықтарын сенімді қорғау мәселелерін атап өтті. Конституцияда да көрініс табуы тиіс.
Қорытындылай келе, жүргізіліп жатқан реформалар адам құқықтары мен мүдделерін неғұрлым тиімді қорғауды қамтамасыз етуге қызмет етеді, ал кейбір құқықтарды қорғаудың конституциялық маңызы бар. Бұл, өз кезегінде, заңнамадағы кемшіліктерді жоюға және ұлттық заңнаманы жетілдіруге, адам құқықтары мен бостандықтарын адам мәселелері бойынша халықаралық міндеттемелерді орындауға байланысты сенімді қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-құқықтық және басқа да кешенді шаралар жүйесін құруды талап етеді. құқықтары жеткілікті.
Темур АХМЕДОВ,
Өзбекстан Республикасы Президентінің жанындағы Стратегиялық және аймақаралық зерттеулер институты бөлім меңгерушісі
