Har bir insonning yuragiga yaqin bo‘lgan bir asar bo‘ladi. Mening uchun bu – Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanidir. Bu asar nafaqat o‘zbek adabiyotining ilk badiiy romani, balki insoniylik, muhabbat, sadoqat va ijtimoiy tengsizlik kabi dolzarb mavzularni yoritgan betakror ijod namunasi hisoblanadi. Muallif eski va yangi dunyo o‘rtasidagi tafovutlarni, insoniy fazilatlar va yovuzlik o‘rtasidagi kurashni hayotiy tasvirlar orqali ochib bergan. Romanning chuqur mazmuni va ta’sirchan qahramonlari uni sevimli kitoblarimdan biriga aylantirdi.
Asarning badiiy xususiyatlari
1. Syujet va kompozitsiya
Roman an’anaviy syujet chizig‘iga ega bo‘lib, unda sevgi, hasad, sadoqat va fojia bir-biri bilan chambarchas bog‘langan. Asarda voqealar Toshkent va Marg‘ilonda sodir bo‘ladi. Syujetning rivojlanishi bir necha bosqichga bo‘linadi:
Kirish qismi – Otabekning Marg‘ilonga borishi va Kumush bilan tanishuvi.
Tugun – Otabek va Kumushning nikohi, oilalar o‘rtasidagi munosabatlar.
Rivoj – Fitnalar, Homidning qilmishlari va Kumush hayotiga tahdid solishi.
Eng yuqori cho‘qqi – Kumushning zaharlanib vafot etishi.
Yakun – Otabekning butun umr Kumushga sodiq qolishi va yolg‘iz qolishi.
Roman kompozitsion jihatdan an’anaviy tarzda qurilgan bo‘lsa-da, unda ichki monolog, tasviriy vositalar va badiiy detal keng qo‘llanilgan.
2. Asarning bosh qahramonlari va ularning xarakteri
Otabek – Roman bosh qahramoni, zamonaviy fikrlovchi, bilimga chanqoq va vatanparvar yigit. U otasi singari vatanparvarlik g‘oyalari bilan yashaydi. Otabek adolatli va muhabbatiga sodiq inson bo‘lsa-da, jamiyatdagi fitnalar va eski an’analarning qurboni bo‘ladi.
Kumush – Aqlli, go‘zal, vafodor va halol qiz. U sevgi yo‘lida jasorat bilan harakat qiladi, lekin fitna va adolatsizlikning qurboni bo‘ladi. Kumush obrazi sharqona ayol siymosining namunasi bo‘lib, uning sadoqati va iffatliligi romanning eng ta’sirchan jihatlaridan biridir.
Yusufbek hoji – Otabekning otasi, oqil va tajribali savdogar. U o‘zbek xalqining eng yaxshi fazilatlarini o‘zida mujassam etgan. U eski an’analarga qarshi bo‘lsa-da, o‘g‘lining baxti uchun harakat qiladi.
Homid – Romaning salbiy qahramoni, manfaati yo‘lida har qanday yovuzlikni amalga oshirishga tayyor shaxs. U hasad va fitna timsoli bo‘lib, Kumushning fojiali qismatiga sababchi bo‘ladi.
Hasanali domla – Eski zamonning johil vakili. Uning obrazi orqali muallif diniy ilmdan yiroq bo‘lgan, faqat manfaatni o‘ylaydigan «soxta ulamolar»ni fosh qiladi.
Asarning asosiy mavzulari va g‘oyalari
1. Muhabbat va sadoqat
Romanning asosiy mavzularidan biri – sof muhabbatdir. Otabek va Kumushning sevgisi pok va sadoqatli bo‘lsa-da, hayot sinovlari ularni ajratib qo‘yadi. Ularning muhabbati fojeali yakun topgan bo‘lsa ham, Otabek umrining oxirigacha Kumushga sodiq qoladi.
2. Eski va yangi dunyo to‘qnashuvi
Roman o‘z davrining ijtimoiy hayotini aniq aks ettiradi. Otabek – yangi zamon vakili, u ilm-fan va taraqqiyotni qo‘llab-quvvatlaydi. Biroq jamiyat hali bu o‘zgarishlarga tayyor emas edi. Hasanali domla va Homid kabi qahramonlar esa eskilik tarafdorlari bo‘lib, ularning johilligi fojealarga sabab bo‘ladi.
3. Hasad va fitnaning oqibati
Homidning makkorligi va fitnalari natijasida Kumush vafot etadi. Bu orqali muallif jamiyatdagi hasad va buzg‘unchilik inson hayotini qanday izdan chiqarishi mumkinligini ko‘rsatadi.
4. Vatanparvarlik va erkparvarlik
Asarda Yusufbek hoji va Otabek obrazi orqali vatanparvarlik mavzusi yoritilgan. Yusufbek hoji mustaqil savdogar sifatida milliy manfaatlarni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Otabek esa nafaqat sevgi, balki jamiyatni isloh qilish uchun ham kurashadi.
Asarning menga ta’siri
«O‘tgan kunlar» romani menga katta ta’sir ko‘rsatdi. Asar o‘qish jarayonida muhabbat, sadoqat va adolat haqida chuqur o‘ylashga majbur qiladi. Otabek va Kumushning fojiali sevgisi menga inson hayotidagi eng muhim qadriyatlar sadoqat va halollik ekanligini anglatdi. Shu bilan birga, romandagi fitnalar va nohaqlik jamiyatdagi muammolar hali ham dolzarb ekanligini ko‘rsatadi.
Xulosa
Men sevgan roman – «O‘tgan kunlar» nafaqat o‘zbek adabiyotining eng muhim asarlaridan biri, balki har bir inson o‘qishi lozim bo‘lgan hayotiy darslikdir. U insoniy fazilatlar, muhabbat, sadoqat va adolatni ulug‘laydi. Muallifning badiiy mahorati, qahramonlarning ta’sirchan qismati va syujetning hayotiyligi ushbu asarni har bir kitobxonning qalbiga singdiradi. Ushbu asarni barcha o‘quvchilarga tavsiya qilaman, chunki u faqat tarixiy yoki sevgi romani emas, balki insoniylik darsidir.