Атой. Газалхо, Чӯҷаҳо ва Девони Шоҳзода Атои

БО ДӮСТОН мубодила кунед:

Навоӣ дар китоби «Насоим ул-маҳаббат» («Насими ишқ»): Мавлоно Атоӣ дар Балх буд. Исмоил яке аз писарони падараш аст.

АТОЙ
ГАЗАЛХО, АСПХО

Атої (Атої) шоири классик аст, ки дар садаи 15 дар Самарќанду Бухоро ва Балх зиндагї карда, ба туркї ва форсї эљод кардааст. Алишер Навоӣ дар китоби худ «Насоим ул-маҳаббат» дар бораи шоир чунин менависад:

«Мавлоно Атойӣ дар Балх мебуд. Падари Исмоил (писари падари Иброҳими бародари Аҳмад Яссавӣ) аз фарзандони ӯ буд. Дар замони ӯ ашъори ӯ дар байни атрокҳо (туркзабонҳо) хеле маъруф буд. Ин матла 'aningdurkim:

Ӯ дар назди об паритек нишастааст (v),
Аз сабаби нарм буданаш онро бо об фурӯ бурдан мумкин аст.

Дар қофия гунаҳкор аст. Аммо Мавлоно вожахои туркиро бисёр мегуфт, Кофия кам буд. Қабр дар ноҳияи Балх аст... »

Дар муќоваи девон ва дар охири дастхат ба унвони «Шоњизодаи Девони Атої» зикр шудани Атої низ асос медињад, ки Атої аз хонаводаи шайхњо будааст. Ба гуфтаи Навоӣ, Атойӣ низ аз шоирони қасри Улуғбек буд.
Атои Ғазалнавис шоири лирик аст. Дар ашъораш дар баробари мавзуи ишк май низ сурудааст. Шодии зиндагии кӯчак бо тамоми зебоӣ ва лаззатҳои он хос аст. Дар май Атои Умари Хайём чун дар рубои ва газалиёти Хофиз рамзи хаёт аст.
Лирикаи Атойй пур аз иборахои халкй, иборот, зарбулмасалу макол, калимахои марбут ба афсона аст. Ғазалҳояшро асосан дар Рамаллаи хоб навиштааст; сабук, байтхои кутох, калимахои содда, услуби содда ва равон. Аз ин чост, ки ашъори у ба суруди халкй табдил ёфтааст. Атои Тоҷоҳулӣ расонаҳо ва усулҳои визуалӣ, чун орифона, лаф ва наср низ эҷод кардааст.
Девоне, ки дар он 260 ѓазал аз Атої ба мо расидааст. Нусхаи дастнависи девон, ки тақрибан дар асри 16 нусхабардорӣ шудааст, дар Санкт-Петербург маҳфуз аст. Намунахои ашъори шоирро соли 1927 А.Н. Самойлович нашр кардааст. (Шоири Чагатайский XV века Атай. Записки коллегии востоковедов. П. в`ш. 2. Л., 1927) Дар мачмуаи «Муосирони Навой» дар соли 1948 Ходй Зариф 88 газали худро чоп кардааст. Соли 1958 ашъори Атоӣ ҳамчун девон нашр шуд.
Э.Рустамов (шеъри узбек дар нимаи аввали асри XV. М., 1963) яке аз мухаккиконест, ки дар бораи ашъори шоир бештар сухан рондааст.Таърихи адабиёт, Т., 1963, 1965, 1976) ва дар панч чилд. ки Институти забон ва адабиёти АФ Узбекистан ба табъ расидааст (Таърихи адабиёти узбек, чилди 1, Т., (1977)) ашъораш аз «Асархои мунтахаб» (Т., нашри Узадабй, 1958) гирифта шудаанд.

ГАЗАЛХО

* * *

Эй моҳи офтобии рӯзадор, нетти, чӣ шуд?
Ва, дандонҳо, netti, чӣ шуд?

Ман ба ту сабабе медиҳам,
Эй ҷигарбандам, нетти, чӣ шуд?

Агар ба каси дигар нигарӣ,
Биё, инҳо падарони ман ҳастанд, нетти, чӣ шуд?

Гоҳе бо ҷавр бикушӣ, гоҳе бо ишқбозӣ, ту,
Ростӣ, гузар надорам, нетти, чӣ шуд?

Эй азизам, Фарҳоди мангизлик,
Пахн ба олами дуст медорам, нетти, чй шуд?

Атойидин айарсен заррае сукук калима,
Э лаб шањду шакар, нетти, чї шуд?

* * *

Агар аз рӯи ту нигоҳ кунам,
Нетармен ин нурро дар чашм мебинад.

Лабхои туро дар кучо дидам, шарм доштй
Ӯ каннабисро дар дохили банд пинҳон кард.

Аҷиб аст, ки ман шуморо хондам
Ки султон ба дарбадарни баробар аст.

Ба макидан ғариб, эй шоҳ,
Савол ин аст, ки оё коинот эҳтиромона аст?

Ман гунаҳкор нестам, ки ба ғами ту таслим шавам,
Забун айлар ишк шери нарни.

Ракибу Зохид Ахимдин Куярлар,
Бале, алаф хар як катраи хушкро месузад.

Атой ҷони туро дӯст дошт,
Дар рохи ростй хакро дуст медорад.

* * *

Барои чанд ҷон ғамгин мешавӣ?!
Магар некӣ ранҷ набошад, файз зулм аст.

Наздиконро азоб додан нодуруст аст,
Дар роҳи ишқ хеле кам аст.

Бе ту хестанам душвор аст,
Чӣ афсӯс, агар ман набошӣ, азизам!

Ба ман ваъда деҳ, ки чӣ қадар рӯҳҳоро ламс кардӣ,
Шаби гузашта вафо кун, оромӣ истироҳат аст.

Чашмону даҳонат пур аз ғам аст
Маҳсулоти бадани ман ҳамон шахс аст.

Ман гуноҳ кардам, аз мурдагон эҳьё шудам,
Вале гунохи ман аст, карами ту.

Агар Атоӣ дар ин роҳ ҳоҷате бошад,
Муродй кадаме ба пеш аст.

* * *

Ман фикр мекунам, ки ӯ дар назди об паритек нишастааст (v),
Он хеле нозук аст ва онро бо об фурӯ бурдан мумкин аст.

Ба магарким, салсабил оби чавон ола,
Оби Кавсар аз дари бихишт омад.

У лоғар аст, аз об лоғар аст, Модарро дар об намешуст.
Шояд барои тоза нигоҳ доштани об мағзро якҷоя бишӯяд.

Ҳоло ман медонам, ки ин дуруст аст, аммо ман онро дидаам,
Мегуянд, ки парии обй дам ба дам дида мешавад.

Абрувони ту ягона,
Субх дар мехроб сураи Ёсинро мехонад.

* * *

Дили бемори ман харгиз намеравад азизам,
Чанд зиёд, ба домани васлин намерасад, азизам.

Хуб, акаллан ман худамро баён накардаам.
Бе ту лахзае хеч кучо карор намедихад азизам.

Ҳарчанд мехӯрӣ, барои ту дуо мекунам,
Ошиќ дасти ќурбони вафодорро намеафканад азизам.

Дар шумори бандаҳо ба ман саҷда накун,
Агар ман ба сагҳои ту ғамхорӣ кунам, ба ман чӣ шуд, азизам?!

Атой, ки Танадинро дунбол намекунад, Рақиб дар дар аст,
Ҳеҷ саги гадоӣ аз дар намебарояд, азизам.

* * *

Биё, азизам, вақти холӣ аст,
Гул кушода шуд, вакти гул кардан расид.

Нола мекунам, ба руи ту чун гул менигарам,
Замони афғон буд булбулони Чу.

Гулу булбул бикин гулбунлар ичро,
Вакти Нишоту айши пинхон шуд.

Бахти гулро хар бор дар мачлис бихон,
Вакти маст шудан расидааст.

Ошиқ дар пеши маҳбуб,
Чу гули чок гирибон шуд.

Булбулҳо бикин сахт барои сарояндагон,
Замони Хазораи нави алхон буд.

Он катра, гул, булбули алоф,
Вакти хайрия ба Атой расид.

* * *

Оҳ, нишаст, дур аз ман,
Рӯи лола, баландии сарви аз нимаи рост дур аст.

Доимо нола кунам маро маломат макун азизам.
Андалиби бенавомен лолазоримдин фар.

Он моҳ ду ҷаҳонро интихоб кардам, вале
Осмон бо ихтиёри ман соф аст.

Зоҳид хост маро ба боғи кӯҳнаи биҳишт барад,
Оё ман то ба рӯи худ равам?

Ман ҳам сабр, қатъият ва ақл доштам,
Чӣ ишқи кӯдакӣ доштам, аз ман дур буд.

Осмон агар бимирад, маро сад бор кун, набоша,
Ман мемирам, ман мемирам.

Агар пеш аз мурданам бимирам,
Шукрона аст, ки ин маънои онро дорад, ки мавсими ид дар авҷ аст.

* * *

Ай гул чехралик сарви равоним,
Барои ту чонамро фидо мекунам.

Он моли Сулаймон ва ҷони Нӯҳ аст
Замоне, ки бо ту гузаронидам.

Агар сарамро зулфунг кунӣ,
Агар рӯй гардонам, хунам бар гарданам ояд.

Гарчи дар камари ту гумон аст,
Ман шубҳа надорам, ки Вале дар даҳони шумост.

Байти Ҷамол зебост,
Бояд гуфт, ки ин шарҳи ман аст.

Ин доғ кист, бар ҷонам бигузор,
Аҷиб аст, ки номи ман нишони сарисинагӣ аст.

Юзунг дар ишки Атой мурд,
Рузе гуфти, ки азизам мурдааст.

* * *

Кӣ мехоҳад бо шахсе, ки ҳатто номи худро дуруст навишта наметавонад, мулоқот кунад?
Кӣ мегӯяд Лоладин ва кй мегӯяд настариндин?

Калом ҷаҳонро гирифт,
Юсуфи Яъқуб ва Байтулҳазанд кист?

Ақл, ки аз комёбиаш ором намегирад,
Оре, кй аз бедтарин бехтар аст?

Ба висолиндин йироқмен, ёвумас ҳеҷ кас манга,
Ҷо улдур, ҷиноят нест, ҷисми беҷони туро кӣ мегӯяд?

Зулфу холингдин муаттар шуд, баъзан
Нофайи охую Тотору Хотандин ким десун?

Макру фан айлаб маро, гуфт этти эл сени,
Ман мубталоменам, кӣ мегӯяд, ки ту маккорӣ?

Дар дари ту касе нест, дар айни замон касе нест,
Кӣ мехоҳад бо шахсе, ки ҳатто номи худро дуруст навишта наметавонад, мулоқот кунад?

* * *

Куяр чоним, нетай, дилхох унутти,
Огоҳӣ аз ҳолати рӯҳии худ фаромӯш кард.

Ман ҳайронам, ки ба осмон мерасад,
Ман айнаки Зуҳроро фаромӯш кардам.

Эй худоҷон, агар ба ёд оварӣ,
Мухлиси гадо он подшоҳро фаромӯш кардааст.

Ин банда файзи зиёд дорад,
Он чизе ки ман намерасид, ногаҳон фаромӯш кард.

Чӣ кони бадбахт, ин гуна,
Аз аввал хамсари чонашро фаромуш кард.

Дар фироқи ту тасбеҳи манга буд
Суханам ин аст: «Эй фаромушат, эй фаромуш!».

Атоий хайма ур мулки одамда,
Чу сендин ул бути хиргох фаромуш кард.

* * *

Шахо, ба мо нигариста чй шуд?
Гадони Муътабар чи шуд?

Дил сад пора, гул, навдаи нав,
Сабод барин гузар сохтӣ, чӣ шуд?

Шаби бикин хичрон муборак
Вақте ки шумо субҳ бедор шудед, чӣ шуд?

Ба чашмони усрук нигар, бинии ман
Чӣ мешавад, агар маро нашиносед?

Меҳвари оташ нӯҳ фалактин аст,
Вақте ки шумо Вафоро сипар кардед, чӣ шуд?

Рақиби Балоқкедур, ниҳоят балодин,
Агар барои Худо шӯхӣ кардӣ, чӣ шуд?

Кетурди мохазар чонин Атоий
Ҳангоми қабули шумо чӣ шуд?

* * *

Юзунг хуршедтек тобанда болсун,
Бигзор зебоии шумо ҷовидона бошад.

Такаллум эт, сочилсун дурри гавхар,
Табассум кунед, бигзор ҷаҳон дурахшон шавад.

Юзунгдин бурқа 'алгил бир замоне,
Шармандагӣ, шарм.

Шамшери ғам, ки бар ман нишастааст,
Бигзор буррандаи кофир мисли чашмони ту бошад.

Хусрависани Иҷозати Париж,
Рӯҳи шумо чӣ қадар ширин аст?

Агар бимирам дуо мекунам,
Ғами ту дар ҷонам бод, дарди ту дар тани ту бод.

Ту мегӯӣ, ки фалон яке аз бандагони ман аст.
Атои гуломи ин сухан бошад.

* * *

Эй аҷоиби рӯи худ дар чашмонат бингар,
Тамошои бехори гули Наззораи хус.

Ман аз дасти фурӯш хушнуд шудам,
Бозори рушди деҳоти Девонаро тамошо кунед.

Муфтӣ дар пайи нақзи тиҷорат даргузашт,
Бемоя харидори судро тамошо мекунад.

Дилам мурғи зоғ кард,
Дар гулзор тамошо кардани ин товус шавковар буд.

Мохияти офтоб чист,
На хар дил ба асрори махрам нигох мекунад.

Қасри ишқи вафо, Амир,
Анварй ба манзара нигарист.

* * *

Эй ҷонам, эй нури ҷонам,
Дар чашму дилам доғе ҳаст.

Чеҳраи ту чашми ман аст, агар рақиби ту,
Бигзор модаре, ки намебинад, берун ояд.

Вақте ки зулфунг метавонад бо дил шифо ёбад -
Ки, каҷ сару пояш аст.

Рубоб олиха ёри ман, дустам,
Чӣ гуям, гӯши кар.

Чашмони ту пур аз ишқ аст,
Бесабаб нест, ки хосил наафтад.

Чеҳраи ту чашми дидаи ман аст, агар рақиби ту
Гах-гахе кушоед, эй боги зебой.

Амир алидин ба отти ул зулф,
Насимидин мушаваш аст.

Аспҳо

* * *

Ту девонаӣ, ту девонаӣ,
Ман онро набуридаам.
Дар биёбони Ҳаҷр давиданро дониста,
Ман ба Васлин нарасидам.

* * *

Агар гӯям, боғе ҳаст, ки нориро вайрон мекунад,
Себ бо алам мегуяд: Ана Нори!
Аз ашки ишқ об нӯшидам,
Баргҳо ранги зард доранд.

* * *

Эй ҷон, имшаб моҳ аст,
Ох, барои фурузон кардани хезум, оташе.
Тухм дар боғи ишқ,
Дард баргҳоро кушода, ғам овард.

* * *

Шамъ дар сарам фурӯзон аст,
Бигзор ашки ман дар рӯи замин ҷорӣ шавад.
Ашкҳоям роҳам кард,
Ман хеле пушаймонам, хуни маро гиред.

* * *

Ман имшаб беморам,
Лаълинг хост шаби гузашта ҷонамро бикӯшад.
Ман ҳайронам, ки ба соҳил мерасам,
Шабро дар дарёи ашк мегузаронам.

* * *

Ҷилва айлаб сакратурда саркаш ат,
Флирт кунед ва ба ҷони ман тир занед.
Сагҳои туро хуб хидмат кардам,
Онҳо маро манга номиданд.

* * *

Дилрабо, оташам,
Ман масҳ кардан мехоҳам.
Каъба азмидин манга сан муддао,
Агар не, албатта, андин йонамен.

* * *

Хамнишини агёр ба ул ёрадур,
Синаам дард мекунад.
Бе дастгирии майзада,
Шохнаи хичрон дилро мешиканад.

kh-davron.uz