Атмосфералық ауаның ластануы және оны қорғау

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

Атмосфералық ауаның ластануы және ол

қорғау.

 

Режа

1. Атмосфера туралы жалпы түсінік.

2. Ауаның ластану көздері.

3. Ауаның теріс ластануы

            жағдайлар және оның салдары.

4. Атмосфераны қорғау.

        Негізгі ұғымдар: атмосфера, тропосфера, стратосфера, термосфера,

        экзосфера, озон қабаты, жаһандық жылыжай, қышқыл жаңбыр,

        фотохимиялық түтін.

        Атмосфера туралы жалпы түсінік.

       Атмосфера сөзі гректің (atm-бу, шар-қабық) сөзінен шыққан, ауа қабығы дегенді білдіреді және биосферадағы тіршіліктің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Атмосфера жердің қорғаныш қабаты болып табылады, ол барлық тірі ағзаларды зиянды ғарыштық сәулелерден және аспаннан түсетін метеориттерден қорғайды. Ол біздің планетамыздың бетінде жылуды сақтайды. Егер атмосфера болмаса, жердегі температура күндіз +1000С, түнде -1000С болар еді. Онда бұлт пайда болады, жаңбыр, қар жауады, жел пайда болады, ол да жерді ылғалмен қамтамасыз етеді, дыбысты жібереді және өмір беретін оттегінің көзі болып табылады.

       Атмосфера келесі қабаттарға бөлінеді.

1. Тропосфера – жер бетінен 0-15 км биіктікте

2. Стратосфера – 15-50 км-ге дейін

3. Мезосфера – 50-80 км-ге дейін

4. Термосфера – 80-800 км-ге дейін

5. Экзосфера – 800-1000 км-ден жоғары.

  Атмосфера - бұл қабаттары бар тұтас қабық.

       Атмосфераның газдық құрамы дерлік тұрақты: мұнда негізінен азот-78,09%, оттегі-20,95%, аргон-0,93%, көмірқышқыл газы-0,03%. Сонымен қатар инертті газдар да бар: гелий, неон, ксенон, сутегі, криптон, метан, аммиак, йод, радон газдары және ауада әрқашан 3-4% су буы мен шаң болады.

       Атмосфераны құрайтын ауаның тығыздығы бар. Қысым жоғарылаған сайын газдардың тығыздығы төмендейді. Атмосфера бізді және атмосферадағы барлық нәрсені ауырлатады. Жер атмосферасының массасы 5,27. Бұл 1015 тонна.

          Ауаның ластану көздері.

            Атмосферадағы физикалық, химиялық және биологиялық өзгерістер тірі организмдерге әсер етеді. Соңғы жылдары адам ықпалының күшеюі нәтижесінде газ балансының өзгеруі байқалады. Атмосферадағы газдардың тұрақты мөлшерінің өзгеруі біздің планетамыз үшін жағымсыз салдарлары бар екені анықталды.

            Ұлы ойшыл Әбу Әли ибн Сина айтқандай: «Егер ауада шаң мен түтін болмаса, адам мың жылға дейін өмір сүрер еді».

            Атмосфераның ластануы деп ауаға улы қосылыстардың қосылуы нәтижесінде оның физикалық және химиялық қасиеттерінің өзгеруін айтады.

            Адамзаттан басқа барлық жануарларға өмір сыйлайтын атмосфералық ауа қазіргі уақытта екі көзден: табиғи факторлармен және адам қызметінің өнімі – антропогендік (жасанды) көздермен ластануда. Табиғи факторлардың мысалдарына ғарыштық шаң, жанартау атқылауы, тау жыныстары эрозиясы мен топырақ эрозиясы, өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары, орман және дала өрттері, теңіз толқындары арқылы ауаға таралатын тұз бөлшектері жатады.

            Атмосфераның жасанды ластануы: бірінші орында автомобиль көлігі (40%), энергетика өнеркәсібі екінші орында (20%), кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісі үшінші орында (14%), ауыл шаруашылығы өндірісі, тұрмыстық коммуналдық және т.б. ластануы бойынша (26%).

       Жер шарының көптеген химиялық кәсіпорындары бар әртүрлі аймақтарында атмосфералық ауаның ластануы өте байқалады. Мысалы: Жапонияда, АҚШ-та, Еуропада, Ресейде, Тәжікстанда (ТАДАЗ) және Қытайда, ал біздің республикада Ташкент, Ферғана, Шыршық, Бекабад, Навои, Алмалық сияқты қалаларды көрсетуге болады.

       Қазіргі уақытта 500 млн тонна күкірт газы, сульфат оксиді, азот оксиді, 6,5-7 млрд. т. көмірқышқыл газы бөлінеді. Ауаның ластануында және көп оттегін тұтынуда ұшақтар да үлкен рөл атқарады. Америкадан Еуропаға бір реактивті ұшақ 8 сағатта ұшқанда 50-100 тоннаға дейін оттегі жағылады, яғни бір күнде 100 16 га орман оны шығарады, ал озон қабаты XNUMX км радиуста бұзылады. ғарыш кемесінің ғарышқа шығуы үшін.

       Атмосфералық ауаның ластануына ауыл шаруашылығы өндірісі де ықпал етеді, мұнда құс және мал шаруашылығы кешендері, ет комбинаттары, химиялық тыңайтқыштар, зиянды химикаттар көбірек әсер етеді. Бұлардан басқа шаң-тозаң, газдар, кәрізден шығатын иістер, автокөлік дөңгелектері, аяқ киім, асхана т.б атмосфераны ластайды.

            Атмосфераның ластануы нәтижесінде пайда болатын жағымсыз жағдайлар және 

          оның салдары.

            Ауаның қатты ластануы барлық тіршілік иелері сияқты адам денсаулығына да кері әсерін тигізеді. Адам күніне орта есеппен 25 кг ауамен тыныс алады. Ауадағы зиянды шаң, бөлшектер, зиянды газдар адам ағзасында жинақталады. Соның салдарынан тері және көз аурулары, бауыр циррозы, қан қысымы көтерілуі, созылмалы бронхит, эмфизема, ентігу, өкпе ісігі сияқты аурулардың көбеюіне себеп болады. Балалар арасындағы жалпы сырқаттанушылықтың өсуі байқалды.

            Ауада күкірт оксидінің болуы нәтижесінде адамдар бронхит пен гастритке шалдығады.

            Ауаның ластануы өсімдіктер мен жануарларға да зиянын тигізеді. Ол өсімдіктің жапырақтарына, ал топырақ пен су арқылы тамырға барады. Ластанған ауа өсімдіктерге зиянын тигізіп, олардың зат пен энергия алмасуын бұзады. Ауыл шаруашылығы дақылдары мен жеміс ағаштарының да өнімділігі төмендейді. Өнеркәсіп пен көліктен бөлінетін зиянды газдар фотосинтез процесіне кері әсер етеді. Транспирацияны 3 есеге дейін азайтады.

            Ол егістіктерде 300-400 жыл, қалалық саябақтарда 120-220 жыл, тас жолдардың айналасында 40-50 жыл өмір сүрсе.

            Атмосфераның ластануы жануарларға да әсер етіп, олардың улануын, кейде өлімін тудырады. Ауру, улану және жануарлар түрлерінің жойылуынан, АҚШ-тың Вьетнам мен Лаостағы соғыстарында химиялық қаруды қолдану салдарынан 170 құстың 24 түрі, сүтқоректілердің 55 түрінен 5 түрі қалды.

       Атмосфераға миллиардтаған тонна SO2 газының бөлінуінің нәтижесінде планетамыздың орташа температурасы 1850 жылмен салыстырғанда 0,5oС жоғарылады. Атмосферадағы SO2 мөлшері көбейе берсе, оның мөлшері 2025 жылға қарай 0,0379%-ға жетуі мүмкін, бұл жер планетасының температурасын 1,8oС-қа арттыруы мүмкін. Жер атмосферасының температурасының жоғарылауы мұздықтардың еруіне, су деңгейінің көтерілуіне әкеліп соғады, бұл егістік алқаптарының азаюына, жауын-шашынның көбеюіне, климаттың өзгеруіне әкеледі.

            Соңғы 25-30 жылда қышқыл жаңбырлар кейбір елдерде нағыз экологиялық апатқа айналды. Кез келген қазбалы отынды жағу кезінде пайдаланылған газдардың құрамында күкірт пен азот оксидтері болады. Бұл қосылыстардың миллиондаған тоннасы атмосфераға бөлініп, жаңбырды қышқылға айналдырады. Соңғы жылдары АҚШ, Канада, Германия, Швеция, Норвегия, Ресей және басқа да дамыған елдерде қышқыл жаңбырдың әсерінен орман алқаптары көптеп құрғай бастады. Мұндай жауын-шашын топырақ құнарлығын төмендетеді, ғимараттарды, тарихи ескерткіштерді тоздырып, адам денсаулығына зиянын тигізеді.

            Кейбір өңірлерде ауаның тоқырауынан байқалатын улы тұман «түтін» адам денсаулығына өте кері әсерін тигізуде. 1952 жылы 5-9 желтоқсанда Лондонда болған түтіннің салдарынан 4000-нан астам адам қаза тапты. Фотохимиялық түтін деп өнеркәсіптік және көліктік пайдаланылған газдардың күн сәулесінің әсерінен қауіпті қосылыстар түзу реакциясын айтады. Атап айтқанда, озон, формальдегид және басқа қосылыстардың түзілуі және мөлшерінің жоғарылауы беріледі. Жер бетіндегі атмосфералық ауаның ластануын азайту үшін қажетті шараларды тез арада қабылдау қажет.

            Америкалық метеоролог Луи Баттан айтқандай: «Не адамдар ауадағы түтінді азайтады, не түтін жердегі адамдарды азайтады».

            Дамыған елдерде қоршаған ортаның ластануы автомобиль қозғалтқыштарынан бөлінетін улы заттардан туындайды. Кейбір капиталистік елдерде, мысалы: Жапонияда көліктердің көптігі салдарынан көше қозғалысын бақылайтын полиция қызметкері оттегі маскасын әр 2 сағат сайын ауыстырып тұруға мәжбүр. Сондықтан мамандар көліктерді «дөңгелегі бар химиялық зауыт» деп атайды. Автокөлік қозғалтқышынан бөлінетін газдың құрамында адам денсаулығына кері әсерін тигізетін көміртегі оксидтері, көмірқышқыл газы, альдегидтер, азот оксидтері, көмірсулар, қорғасын қосылыстары болады.Көміртек оксидтері қандағы гемоглобинмен қосылып, оның оттегін азайтып, тасымалдау қызметін төмендетеді. . Қорғасын қосылысы тыныс алу жолдары арқылы өтіп, адамдардың жүрегі мен қан тамырларын зақымдайды.

            Атмосфераның ғарыштан ластануы ғарыштық шаңның әсерінен болады. Жер бетіне жылына 10 млн.т. ғарыштық шаң түседі. Ең қауіптісі – әртүрлі шаң, метеор бөлшектері, ғарыштан Жерге келетін радиациялық ағындар. Жанартау атқылауы мен тау жыныстарының эрозиясынан атмосфераға бөлінген әртүрлі бөлшектер ауада бірнеше жылдар бойы қалқып тұруы мүмкін. Мысалы: 1883 жылы Қарақатауда (Индонезия) күшті жанартау атқылап, атмосфераға қаншама шаң бөлшектері таралып, биіктігі 8-24 км, қалыңдығы 16 км жерді басып, 5 жыл бойы ауада ұшты.

            Атмосфералық ауаның ластануы Өзбекстан Республикасының негізгі экологиялық проблемаларының бірі болып табылады. Халқы, өнеркәсібі мен көлігі жоғары шоғырланған Ташкент пен Ферғана экономикалық аудандарында және Алмалық, Ташкент, Ферғана, Бекобод, Әндіжан, Шыршық, Навои қалаларында ауаның ластану деңгейі өте жоғары. металлургия, химия және машина жасау орталықтары.

            Өңірімізде атмосфераға әсер ететін 46600-ден астам автокөлік және 6700-ден астам ірі стационарлық көздер болса, атмосфераға жылына 320000 мың тоннадан астам зиянды заттар шығарылады. Оның 212,4 мың тоннасы. негізгі ресурстарға, 108,2 мың т. қозғалатын көздерге сәйкес келеді. Олардың ішінде атмосфералық ауаны ластайтын бірінші класты объектілерге мыналар жатады:

1. Мүбарак газ өңдеу зауыты 55 мың т.

2. «Мүбарак газ кен орындары» унитарлық еншілес кәсіпорны 5 мың т.

3. «Шұртан мұнайгаз» унитарлық еншілес кәсіпорны 70 XNUMX т.

4. Шуртан газ-химия кешені 15 мың тонна.

5. Мүбарак ЖЭС 10 мың тонна.

            Бұл нысандардан атмосфераға шығарылатын улы заттардың мөлшері облыстың 65 пайызын құрайды.

            Атмосфераны қорғау.

            Жоғарыда келтірілген мәліметтерден көрініп тұрғандай, атмосфералық ауаның адам өмірі үшін де, табиғаттағы тепе-теңдік үшін де маңызы зор. Сондықтан атмосфералық ауаны қорғау шараларының басымдығы экологиялық ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады, өйткені атмосфералық ауаның ластануы нәтижесінде болатын өзгерістерді толық түсінген адам дұрыс және тиянақты қорытынды жасай алады. .

            Атмосфераның ластануының алдын алу және азайтудың түрлі жолдары бар. Кәсіпорындарға тазалау құрылғылары орнатылып, зиянды кәсіпорындар қала шетіне шығарылуда, әсіресе қалдықсыз технологияға көшу, сонымен қатар көлік қозғалысын реттеу, метрополитенді, электрмен тасымалдауды дамыту, жанар-жағармайдың сапасын арттыру және Атмосфераның ластануын азайтуда экологиялық таза көліктер жасаудың маңызы зор.Сонымен қатар өнеркәсіптік кәсіпорындардың, қалалардың, демалыс орындарының айналасын көгалдандыру арқылы атмосферадағы тепе-теңдікке қол жеткізуге болады.