Haqiqatan ham ular Payg‘ambar avlodlarimi? Shunday bo‘lsa, ular qanday qilib Markaziy Osiyoga kelib qolishgan? Bu kabi savollar ko‘pchilikda qiziqish uyg‘otishi tabiiy. “Sayyid” arabcha so‘z bo‘lib, janob, qabila boshlig‘i, o‘zining shaxsiy sifatlari, mulki yoki kelib chiqishiga ko‘ra taniqli shaxs ma’nolarini anglatadi. U islom dini tarqalgan mamlakatlarda keng yoyilgan diniy unvon belgisi. Ilk o‘rta asrlar Arabistonda yirik zodagonlar, aslzoda qabila boshliqlariga shu nom bilan murojaat qilganlar.
Sharqshunos olim Y.Belyayev fikricha, har bir qabilaning boshida (arab qabilasining – K.K) keyinchalik uning yo‘lboshchisi – sayyid (janob ma’nosini beradi) turadi; keyinchalik ularni shayx deb ataydigan bo‘ldilar. Ko‘chmanchilarning alohida sulolalari va katta guruhlari ham o‘zlarining sayidlariga ega edilar. Tinchlik vaqtlari sayyid ko‘chish ishlarini tashkillashtirar, qochish uchun manzilgoh tanlar, o‘z qabilasining vakili sifatida boshqa qabilalar bilan muzokaralar olib borar, o‘z qabiladoshlari orasidagi bahs va tortishuvlarni hal etar (agar qabila ichida hakamlar bo‘lmasa), ba’zan, ammo juda ham kam holatda, ruhoniy xizmatkor vazifalarini bajarardi. Bosqin va urushlar vaqtida sayyid o‘z qabiladoshlaridan tuzilgan harbiy bo‘linmani boshqarardi; bu vaqtda u rais (boshliq) deb atalgan. O‘rta asrlardagi O‘rta Sharq mamlakatlarida ba’zan ijtimoiy kelib chiqishidan qat’iy nazar, mahalliy zodagon va a’yonlarning vakillariga ham “sayyid”lar deb murojaat qilingan. Diniy nuqtayi nazardan talqin etilganda sayyid – bu Muhammad Payg‘ambar (s.a.v.) avlodlarining faxriy unvoni.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) avlodlariga “ahli bayt” deb murojaat qilingan. “Rasuli akram (s.a.v.), Xadicha binti Huvaylid, Ali ibn Abu Tolib, Bibi Fotimai Zahro, imomi Hasan va imomi Husayn (raziyallohu taolo anhum ajma’ni) musulmonlar qavmi uchun “ahli bayt” qutlug‘ xonadon bo‘lib, ulardan tarqalgan avlodlar sayyidlar (sayyid – arabcha «janob») sifatida ulug‘lanadilar. Hozirgi kunda ko‘pgina arab davlatlarida martabali, mas’uliyatli darajadagi shaxslar, davlat va jamoat arboblariga ham “sayyidiy”, ya’ni “janob” deb murojaat qilinadi. Sayyidlar islom dunyosi, xususan, Markaziy Osiyoda nihoyatda katta mavqe va hurmatga ega bo‘lgan tabaqa hisoblangan. Shu bois, sayyidlar murid (shogird) tushish, balki ular avlodiga yaqinlashish uchun turli davrlarda o‘ziga xos sa’y-harakatlar ham bo‘lib turgan.
Sayyidlar Markaziy Osiyo hududida
Markaziy Osiyo, xususan, bugungi O‘zbekiston hududida Husayniy sayyidlar va Hasayniy sayyidlar istiqomat qilishadi. Mintaqada ko‘pchilikni tashkil etgan Husayniy, ya’ni imom Husayn avlodlari deyarli mamlakatning hamma viloyatlariga joylashishgan. Imom Hasan (ba’zan Hasayn) avlodlari esa Marg‘ilon, Nurota shaharlarida, qisman Andijonning Baliqchi tumani va Farg‘ona viloyatining Beshariq tumanlari atroflarida istiqomat qilishadi.
Ilmiy manbalarda imom Hasandan avlodlar tarqalgani to‘g‘risida ma’lumotlar uchramaydi, sayyidlarning bir qancha vakillari o‘zlarini shu zotga muqim bog‘laydilar. Yuqori maqomdagi oilalar kelin olishda istagan toifadagi oila bilan quda-andachilik qilishi mumkin, ammo qizlar qat’iy ravishda faxriy unvonli oila a’zosiga uzatiladi. Chunki avlod martabasi faqat erkak kishi tomonidan belgilanadi.
Hukmdorlar, amirlar, agar, nasablari quyi darajada bo‘lsa, o‘z avlodlari mavqeyini ko‘tarish uchun Payg‘ambar (s.a.v.) avlodidan bo‘lgan qavmning qizlariga uylanishgan. Shariat qonunlari asosida bunga javob ham topilgan. Toj-u taxt uchun kurashlarda da’vogarlar keng xalq ommasining asosini tashkil etgan shahar hunarmandlari, do‘kondorlar hamda “bozor ahli va savdogarlar”ga o‘z ta’sirini o‘tkaza oladigan ruhoniylarni o‘zlarini qo‘llab-quvvatlashda hamkorlikka da’vat qilganlar. Hamma davrlarda ham “o‘zini saqlab qolish” yoki mansab va martabani kuchaytirish maqsadida “oila”ga a’zo bo‘lish muhim ahamiyat kasb etgan, qarindosh urug‘chilik rishtalari ba’zan manfaatlar doirasida o‘rnatilgan. Aslida, o‘zini Payg‘ambar avlodi hisoblagan sayyidlarning qizlarini nafaqat oddiy qatlamdagilar, hatto xo‘jalar ham ba’zida so‘rashga jur’at etolmaganlar.
Qo‘qon xonligida sayyidlar avlodiga mansub hukmdorlarga to‘ralar deb murojaat qilingan. Sayyidlar avlodida to‘ralar oliy sulukka mansublikni ifodalaydi. To‘ra qadimgi turkiy tilda qoida, rasm-rusum, qonun, intizom degan ma’nolarni anglatadi. Buxoro amirligida amir o‘g‘illari, Turkistonda podsho ma’murlari nomiga hurmat yuzasidan qo‘shib aytilgan. Masalan, Akromxon to‘ra, Mochalov to‘ra kabi.
To‘ra atamasini tushuntirishda ham bir-biridan farq qiladigan bir qancha fikr-qarashlar mavjud. Jumladan, qozoq tadqiqotchisi Zoyir Sadibekov “To‘ra – bu Jo‘chixonning O‘risxondan tarqalgan avlodlari. Asli Chingizxon zotidan, o‘zlarini avom (oddiy, qora) xalqdan ajratib turish uchun “to‘ra” deb nomladilar”, – deb yozadi. Tadqiqotchi Jaloliddin Mirzayev esa “Termiz sayyidlari” maqolasida “to‘ra” musulmon olamida sayyid atamasining sinonimi sifatida ishlatilishini aytadi. Shuningdek, ayrim hollarda Muhammad alayhissalomning nabiralari Hasan avlodi sharif, Husayn avlodi sayyid unvonlari bilan alohida ajratiladi.
Nurota shahrida olib borilgan suhbatlarimizda o‘zlarini Muhammad Payg‘ambar (s.a.v.)ning nabiralari imom Hasan va imom Husayn avlodlari deb hisoblagan qavm kishilariga “eshonbova” (eshonbuva) deb murojaat qiladilar. Shuningdek, Surxondaryo va Qashqadaryoda istiqomat qilayotgan Payg‘ambar avlodlari bilan ham “eshonbova” deb muloqotga kirishiladi. Agar ular o‘z oilaviy munosabatlarida “quyi” toifa yoki tabaqadagi kishilar bilan nikoh munosabatlarida ishtirok etmasalar, hamda avlod-ajdodlari faqat eshonlar (sayyidlar avlodi nazarda tutilayapti – K.K.) xonadoniga mansub bo‘lsa, oddiy xalq bu toifadagi kishilarni “katta eshonlar” deb atashadi.
Sayyidlar avlodiga mansub kishilarga asosan Farg‘ona vodiysida to‘ra, to‘raxon, to‘ramlar deb murojaat qiladilar. Boshqa viloyatlarda bunday murojaat uchramaydi. Farg‘ona vodiysining o‘zida sayyidlarni ulug‘lab, ularga “xoja” deb ham murojaat qiladilar. Xoja forscha – ulug‘, hukmdor, malik degan ma’nolarni anglatadi. Bu yerda sayyidlar avlodiga (shuningdek, “xo‘ja” unvoniga mansub bo‘lgan oilalarga ham) “xon” nisbati ismga qo‘shib aytiladi. Bu nisbat nafaqat ayollarga, balki erlarga ham murojaatda to‘liq qo‘llanilgan. Masalan: Sayyida’lamxon, Sayyida’zamxon, Muhammadxon, Akmalxon, Jo‘raxon.
“Xon” yoki “to‘ra” nisbatlarining ishlatilishi hurmat yoki ehtiromni belgilab qolmasdan, yuksak axloqiy madaniyat va qadriyat darajasiga ko‘tarilgan. Turkiy xalqlar o‘rtasida katta amal va darajaga ega bo‘lgan xoqonlar avlodiga “to‘ra” va “xon” nisbatini qo‘llash odati bo‘lgan. Q.Mambetov “Qoraqalpoqlar shajarasi” kitobida xon unvoni hammaga ham berilavermagan, deb yozadi. Bunday “xon”larning ota-bobolari faqat Chingizxon avlodidan bo‘lishi lozim edi. Bu xon shajaralari katta shajara, o‘rta shajara hamda kichik shajaraga bo‘lingan. Katta shajaraga Chingizxonning bobolari va nabiralari kirgan. O‘rta shajara uning chevaralaridan tashkil topgan. Kichik shajara bo‘lsa milliy xonlar – o‘zbek, qozoq, turkman, qirg‘iz hamda qoraqalpoq xonlaridir.
Keyinchalik mazkur atamalar islom ta’limotini mahalliy aholi o‘rtasida keng yoyilishiga xizmat qilgan, ma’naviy rahnamolarga nisbatan ishlatilgan va vaqtlar o‘tib sayyidlar xonadonining turmush tarzida axloqiy-tarbiyaviy mazmun kasb etganligi ehtimoldan xoli emas.
Sayyidlar xonadonida oilaning barcha a’zolari bir-birlariga “siz”lab murojaat qiladilar. O‘z navbatida, ichki muhit tufayli shakllantirilgan tartib intizomni tashqaridagi kishi, guruh va qatlamdagilar ham hurmat qilishga majbur bo‘ladilar. Yuqori qatlamga mansub avlodlarning oddiy kishilar tomonidan hali-hamon e’zozlanib kelinishi sabablardan biri – shu. Ayniqsa, sayyidlar xonadonida avloddan-avlodga o‘tadigan o‘ziga xos sog‘lom turmush tarzi, ular oldida turgan majburiyatlar ham amaliy qo‘llanma vazifasini o‘taydi.
Har bir avlod yoki jamoaning yetakchisi bo‘ladi. Munozara va muammoli vaziyatlarda bildirgan fikr yoki munosabat hal qiluvchi rollarga ega. Tabiiyki, bunga mas’uliyat yoshi ulug‘ kishi zimmasiga tushadi. Bu mansabga katta hayotiy tajribaga ega bo‘lishdan tashqari ilmli, ziyoli, tadbirkor va diniy ilmlardan tashqari, dunyoviy bilimlardan ham xabardor kishi asosiy talabgor sifatida qoladi. Unga yuklatilgan vazifa albatta murakkab, chunki u nafaqat o‘z avlodlari to‘g‘risida qayg‘urishi, balki o‘z ixlosmandlari, murid va shogirdlari haqida ham o‘ylashi kerak. Avlodning bu kabi yetakchilarini turlicha nomlaydilar, masalan, “naqib”, “sadr”, “kattamiz”, “akamiz”, “oqsoqolimiz”, “yetakchimiz” va hokazo. Aslida bu so‘zlarning hammasi “boshliq”, “rais” ma’nolarini ifodalaydi. Amir Temur o‘z tuzuklarida: “Ravshan dinga rivoj berishda qo‘llagan birinchi tuzugim shu bo‘ldiki, sayyidlar orasidan layoqatli bittasini ahli islomga sadr etib tayinladim”, – deb yozgan edi.
Sayyidlar qavmi Movarounnahrga qanday kelib qolgan?
Rasululloh vafotlaridan so‘ng uning avlodlari mavjud davlat tizimiga asosiy da’vogar hisoblanadilar. Hokimiyat uchun kurashlar, ayniqsa, ummaviylar hukmronligi (661–750-yillar) davrida avj oladi. Bu davrda Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning qavm-u qarindoshlarining hayoti xavf ostida qola boshlaydi. Shu bois ular Arabiston yarim orolidan Eron va Xuroson yerlariga ko‘chib o‘ta boshlaydilar.
Abbosiylar hukmronligi (750–1258-yillar) davrida esa sayyid avlodlarini quvg‘in qilish yana-da avj oladi. Ular islom keng tarqalgan mamlakatlarning yana ham ichkarirog‘iga kirishga majbur bo‘ladilar. Bu joylar Movarounnahr va Turkiston yerlari edi. Mazkur mintaqaga birinchilardan bo‘lib tashrif buyurgan sayyidzoda – bu Hasan ul-Amir (Termiz sayyidlarining birinchi vakili, shu yerda muqim yashab qolgani uchun joy nomi keyinchalik uning avlodlariga nisbat qilib berilgan) ismli shaxs edi. “… Madina noibi Ja’far ul-Hujjat davrida, uning Hasan ismli nabirasi, laqabi “al-Amir” edi, o‘zining barcha oila a’zolari va Payg‘ambar (s.a.v.)ning ayrim oila vakillari bilan 235-hijriy yilda nima uchundir Samarqandga ko‘chib keladi. Ushbu shahar ahli Hasan al-Amirning tashrifidan nihoyatda xursand bo‘ladilar va unga cheksiz hurmat va ehtiromlar ko‘rsatadilar.
…Hasan al-Amir Samarqandda o‘n bir yil yashaydi va 236-hijriy yilda Balxga ko‘chib o‘tadi. Bu yerda ham unga katta ehtirom yuzasidan, sadoqat bilan xizmat etib hurmatiga sazovor bo‘ldilar”. Abu Tohirxoja “Samariya” asarida Amir Temurning Hirot va Mashhaddan Samarqandga olib kelgan sayyidlarning sufasi borligini, sayyidlarning ko‘pchiligi shu sufada ko‘milganligini yozadi. Suhbatlarimiz davomida sayyidlar avlodi bu yerlarga qanday kelib qolganliklarini so‘raganimizda, ular, asosan, Eron, ba’zilari Afg‘onistonning Badaxshon yerlari orqali mamlakatga kirib kelganliklarini aytadilar. Turk hukmdorlari va ayniqsa, mahalliy aholining hurmati baland bo‘lganligi bois, ular katta obro‘-e’tiborga sazovor bo‘ladilar.
Oilaviy munosabatlar
Sayyidlar avlodida oila munosabatlari an’anaviy yopiq tizim asosida davom etadi. Ya’ni, ularning xonadonlari “tashqi” va “ichki” hovlilardan iborat. Tashqi hovlida ziyoratga tashrif buyurgan kishilar va mehmon bo‘lib kelgan erkaklar qabul qilinadi. Yaqin qarindoshlar bundan mustasno. Ichki hovlida xotin-qizlar boshlariga ro‘mol o‘rab, uzun ko‘ylak-lozimda yuradilar, uy yumushlari bilan band bo‘lishdan tashqari ilm (ko‘pincha, diniy va axloq-odob masalalariga doir bilimlar asos qilib olinadi) bilan shug‘ullanadilar va farzandlar tarbiyasiga mas’ul bo‘lib qoladilar.
Sayyidlar dunyoqarashi va tafakkuri faqat ilm olish hisobiga emas, balki bu yerga kelgan kishilar, xususan, ixlosmand toifa – “murid”lar tomonidan ham ta’minlanishi ehtimoldan yiroq bo‘lmasa kerak. Murid o‘z piri yoki hazrati huzuriga kelganida, faqat ehson va nazr olib kelmaydi, balki dunyoda nimalar bo‘layotgani, xalqning turmush tarzi, kayfiyati, bu yilgi hosil, kimda qanday o‘zgarish bo‘ladi, nechta farzand tug‘ildi kabi ma’lumotlarni ham suhbat asnosida aytib o‘tadi. Keyingi kelgan muxlislar fikriga o‘z munosabatini bildirgan murshid (ustoz) ular nazarida bashoratchi avliyoga aylanadi.
Farg‘ona vodiysidagi sayyidlar o‘zlarining xushmuomalaligi, ziyoliligi bilan alohida ajralib turadilar. Sayyidzodalarni ulug‘lab, ular otaga – xondada, onaga – poshsha ona, qizga – poshsha xon, kelinga, xolaga, ammaga – oftob deb murojaat qiladilar. Kelin oftob, xola oftob, amma oftob, katta opaga nisbatan ova, pochchaga akato‘ra, kuyovga kuyovto‘ra, o‘g‘ilga to‘raxon, taqsir, atrofdagilar, qo‘ni-qo‘shnilarning o‘zidan yoshi kichikroq tengqur uy bekasiga poshsha oftob, yoshi o‘zidan katta ayollarga oftob oyim, er kishiga to‘ram, to‘ramlar, hazrat kabi so‘zlar bilan murojaat qiladilar. Bu sayyidlar xonadoni va ular bilan muloqotga kirishuvchi odamlar o‘rtasidagi oddiy kundalik muomalaning bir ko‘rinishi. Ular beixtiyor sevimli yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” asarida tasvirlangan madaniyatli, estetik didli oilalar turmushini yodga soladi. Yozuvchi o‘z qahramonlarini ana shunday sayyidlar xonadonidan tanlab olgan bo‘lsa kerak, deging keladi. Bu yerdagi sayyidlar xonadonida oilaviy munosabatlar yana ham aniqroq ko‘rinadi. O‘zaro hurmat nutqda “lar” qo‘shimchasiga urg‘u berib ishlatishda ham ko‘rinadi. Masalan: Taqsirim choylarini olib qo‘ysinlar (xotinning o‘z turmush o‘rtog‘iga choy quyib berish odobi), shupurgilari havlida turib qolibdi (bu yerda ikkita holatga izoh berish mumkin: asosan ayollar foydalanadigan buyum hisoblangan supurgini turmush o‘rtog‘ining hurmati yuzasidan ko‘plik ma’nosida atash; ikkinchidan, saranjomlik buzilgani uchun ayoliga tanbeh berish). Sayyid Yahyoxon uy vazifalarini bajarib qo‘ysinlar (farzandga dars saboqlarini bajarish uchun buyruq berish).
Kuzatish va suhbatlarimiz asnosida imkon qadar dag‘al ovoz yoki qo‘pol munosabatlarga yo‘l qo‘ymaslikka bo‘lgan harakatlar xonadonning barcha a’zolarida seziladi. Bolalar tarbiyasi yuksak pedagogik mahorat bilan amalga oshirilgan. Ularga katta erkinliklar bo‘lg‘usi majburiyatlarni his qilish hisobiga beriladi. Farzandlar nafaqat diniy, balki dunyoviy ilmlarni ham barobar egallab borishadi. Ularga nisbatan hech qachon jismoniy jazo choralari va haqoratli so‘zlar ishlatilmaydi. Farzandlarga nisbatan ulug‘ kishi va avliyo shaxslar ismining berilishi ularga zo‘rlik qilishga chek qo‘yadi, negaki bolaga nisbatan qo‘pollik uning ismiga tegishli zotlarga ham hurmatsizlik sanaladi. Asosiy talab – tarbiya, o‘zaro hurmat, kamtarlik, notiqlik (latif so‘zlashish), ozoda kiyinish, kattalar oldida hurmat saqlashlik, boshqalarni kuzatish asosida xulosa chiqarishga qaratiladi.
Eshonlar
Katta obro‘ va nufuzga ega bo‘lgan maqomlardan yana biri – eshonlardir. Eshon (xalq) “kimsan” degan ma’noni anglatadi. Aslida “eshonon” forschada “ko‘pchilik”ni anglatadi. Bu xalqni boshqaruvchi so‘ziga uyg‘un bo‘lib, islom olamiga diniy ma’naviyatni olib kirgan kishilarga nisbatan qo‘llanilgan. Forsiyda uchinchi shaxs ko‘plikdagi ular so‘zi ham eshon deb ataladi. Bunday nomlash musulmonlarning bir qismini eshonlarga bo‘lgan hurmati yuzasidan, boshqa bir bo‘lak kishilarning esa musulmonchilik urf-odatlariga ko‘ra hurmatli shaxslarning ismini ko‘ziga tik qarab aytishgina emas, ortidan ham nomini aytmaslik sabablariga ko‘ra vujudga kelgan. Ular – eshon olmoshini yerlik aholi, odatda, umumiy nom bilan hazrat, deb ataydi. Bu atamani xushmuomalalik uchungina emas, balki diniy odob yuzasidan qo‘llaydilar.
Shuningdek, eshonlarga ularning shogirdlari – muridlar pir, pirim – ustoz deb ham murojaat qilganlar. Pir – bu yo‘llanma beruvchi, yo‘l ko‘rsatuvchi ma’nosini beradi. Aslida eshon – bu unvon. Eshonlik nasab, avlod orqali berilmaydi, balki tariqatlar, suluklar orqali keladi. Pir-u murshidlar o‘z murid va muxlislariga Islom dini, amri ma’ruf yo‘lida qo‘l berib, saboq o‘tkazar ekanlar eshonlik darajasiga erishganlar, avlodlar shajarasi kabi xatti irshod orqali tasdiqlanadilar. Eshonlar sayyidzodalardan ham, boshqa chuqur ilmga ega shaxslardan ham chiqishi mumkin.
Eshonlik bu haqiqatan egallanadigan maqom yoki unvon. Biroq vaqtlar o‘tishi bilan u avloddan-avlodga o‘tadigan mavqe darajasiga ega bo‘lib ulgurgan. Masalan, Samarqand, Navoiy, Qashqadaryo viloyatlarida eshonlar, eshonbovalar nomi bilan taniqli bo‘lgan avlodlar istiqomat qilishadi. Ular o‘zlarini Muhammad Payg‘ambar (s.a.v.)ning yaqin safdoshlaridan bo‘lgan xalifa Abu Bakrning avlodlari deb hisoblashadi. Aholi orasida eshonlarning avlodlarini eshonzodalar – eshon bolalari deyishadi. Eshonlarga mansub bo‘lmagan kishi ham yuksak diniy bilim orqali eshon darajasiga ko‘tarilishi mumkin.
“Manoqibi Dukchi Eshon”da shunday satrlar bor: “Ehtiyot bo‘linglar, shu kunlarda o‘zlaridagi eshonlik unvonini meros sifatida olgan eshonlar ko‘payib qoldi. Agarda bir nodon kishi ularning oldiga kelib, ot sovg‘a qilsa, bu kimsalar ushbu nodonni tezda o‘zlarining vorisi deb e’lon qiladilar. Yaratganning hech qanday marhamatiga ega bo‘lmagan va ruhoniy (shayx)lardan iltifot ko‘rmagan hamda hech qanday ko‘rsatmalar olmagan, bundayin o‘ziga ishongan yolg‘onchilardan qochmoqlik kerak. Janob Payg‘ambarimiz (s.a.v.) aytganlaridek: “Kim ahli jamoa tomonidan qadrlansa, demak, u o‘shalardan bo‘ladi”. Ijtimoiy-diniy qatlamda “egallanadigan maqom” sirasiga kirgan eshonning ilmi va tafakkurini odamlar sinab ham ko‘rganlar, uning avliyolik sifatlariga ishongan, ilmidan qoniqish hosil qilganlar unga murid (shogird) tushishgan.
Odamlar e’tiqod qilgan pirlaridan o‘zlarini har doim qo‘llab-quvvatlash uchun madad so‘raganlar. Masalan, “Yo Bahovuddin pirim, buvalarim, o‘zingiz qo‘llang!” kabilar. Eshon bo‘lish uchun, albatta, Payg‘ambarga avlod bo‘lish shart emas. Buning uchun kishi ruhiy va ma’naviy jihatdan yetuk bo‘lishi lozim.
