Бухоро - Минораи Калон

Бұхара қаласының символы болған Калон мұнарасын (Ұлы мұнара) Мовароуннахрдағы Қарахан мемлекетінің әмірі Арслан Бұғрахан салған.

Арслан Бұғрахан Мұхаммед ибн Сүлейман (толық аты Мұхаммед ибн Сулайман ибн Дәуіт Күчтегін ибн Тамғачхан Ибрахим, 1130-1131) — Мовароуннахр билеушісі (1102-1130). Қарахандардың бұл әмірі Барқияруқтың вассалы Сүлеймантегіннің ұлы. Ол 1102 жылы Самарқанда Арсланхан деген атпен таққа отырды. 12 мың мәмлүктен тұратын әскер құрып, Дешті Қыпшаққа бірнеше рет әскери жорықтар жасады. Өмірінің соңында сал ауруына шалдыққан ол өзінің ұлдарымен – әуелі Насрмен, кейін Ахмадпен ынтымақтаса отырып таққа билік жүргізді. Салжұқтар Самарқанды жаулап алғаннан кейін (1130 ж. 13 наурыз) Арсланхан Балхқа жіберіліп, көп ұзамай сонда қайтыс болды. Мәуірде өзі салған медреседе жерленген. Мәдени өмір Арсланхан тұсында дамыды. Ол Бұхара мен оның өңірінде көптеген ғимараттар салды. Оның ішінде: Жарқорған мұнарасы мен Калон мешітінің жанындағы мұнара әлі күнге дейін сақталған.

Ескерткіш тұрғызылған кезеңдегі тарихи жағдайларға келсек, 992, 996, 999 жылдары Қараханидтердің Мовароуннахрға жасаған жорықтары нәтижесінде Самани билігі аяқталды. Осы кезеңде салжұқтар Ғазнауилерге қауіп төндіре бастады. Салжұқтармен ауыр күрес басталады. 1038 жылы Қарахандықтардың жергілікті билеушісі Ибраһим Бөртегін Ғазнауилерден Амудария, Хутталон, Вахш және Шағанион аймақтарын тартып алды. Көп ұзамай ол Мовароуннахр мен Ферғананы өзіне бағындырып, дербес саясат жүргізе бастады. Нәтижесінде Қарахандар екі тәуелсіз мемлекетке бөлініп кетті. Бірі астана Болашақ Қарахандар мемлекеті болса, екіншісі астанасы Самарқанда орналасқан Мовароуннахрдағы Қарахан мемлекеті еді. Бұл кезде саяси жағынан әлсіреп бара жатқан Қарахан мемлекеті бұрынғы жағдайынан айырылып, селжұқтардың езгісіне ұшырап, оған тәуелді болды.

Калон мұнарасының құрылысы орта ғасырларға (XII ғ.), дәлірек айтсақ, 1127 ж. Сәулет ескерткішін салуда тас, арнайы қырлы қорытпа, чорсу күйдірілген кірпіш, саз, ағаш және басқа да бірқатар материалдар пайдаланылды. Оның дизайнына келсек, биіктігі 50 метр, ені 9 метр. Мұнараның тасбақа тәрізді үстіңгі бөлігі кірпіштен қашалған оюлармен безендіріліп, карнизге айналдырылған. Жебенің ортасында Арсланханның есімі мен шебер құрылысшының (шебер Baqo) аты жазылған. Мұнараның ішінде кірпіштен жасалған бұрандалы баспалдақ мезонинге апарады. Орындық бұрышты, денесі дөңес, үстіңгі жағы дөңгелек тор-павильонмен біріктірілген. Мұнара жоғары қарай тарылып, муқарнаспен аяқталады. Тордағы 16 аркалы терезе арқылы айналаны көруге болады. Төбеге мұнараның ішіндегі 104 баспалдақ арқылы жетеді. Мешіт Калон мұнарасының үстінен өтетін көпір болды. Мұнара Калонның өзегі де, әшекейі де ганчхок балшықтан жасалған чорсу күйдірілген кірпіштен (27x27x4x5 см) қаланған. Әртүрлі пішіндегі сәндік кірпіштің орналасуына байланысты беті тегіс безендірілген. Бір-бірінің үстіне бірін-бірі қайталаған әшекейлі сақиналар әр түрлі қолмен жасалған пішіндер кірпіштен жасалған одуванчиктермен қоршалған. Ою-өрнектердің ішінде тарихи және діни мазмұндағы куфи жазулары бар. Муқарнас астындағы көк сірке сақиналарының әрқайсысы әртүрлі қолөнер пішінімен безендірілген (кейін төгілген).

Сәулет ескерткішінің стиліне келетін болсақ, конструкциясы шығыс дәстүрінің ою-өрнек формалары стилінде күйдірілген кірпіштен салынған. Калон мұнарасының ерекшелігі оның Бұхарадағы басқа ғимараттардан архитектуралық шешімімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, сәулет құрылысы басқа сәулет құрылыстарынан биіктігі жағынан ерекшеленді.

Тарихқа көз жүгіртсек, мұнара азаншының азан шақыратын орны, ал әскери мақсатта бақылау нысаны болған. Мұнараның бүгінгі күнге дейінгі жағдайына келсек, оның денесі мен муқарнасы жөнделген (1924). Жер асты базасын (орындық) ашып, жөндеу жұмыстарын шебер Ачил Бобомуродов жүргізген (1960). Бұхара қаласының 2500 жылдығына орай Минорай Калон кешені де күрделі жөндеуден өтті (1997). Сонымен қатар, сәулеттік нысанның айналасы абаттандырылып, көгалдандырылды.

Ескерткішке халықаралық ұйымдардың көңіл бөлуіне келсек, ол ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізілген. 1993 жылы Бұхараның тарихи орталығы (1-сессия, Колумбия) «Дүниежүзілік мәдени мұралар тізіміне» енді. 2000 жылы 30 тамызда «Мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» Заң қабылданды. 2008 жылы 12 қыркүйекте «Музейлер туралы» Заң қабылданды. Мемлекетіміз қабылдаған бұл заңдар сәулет нысандарын қорғаудың құқықтық кепілі болып табылады.

turist.com