Бұхара – Арк бекінісі

Мәдени мұраның ең көне нысандарының бірі - ерте заманда Бұхара қаласының орталығы болған Арқ қорғаны. Бұхара Арқа бекінісінің құрылысы біздің заманымыздың XNUMX ғасырының басында басталып, XNUMX ғасырда Шайбанидтер әулетінің тұсында ансамбльге айналды.

Арк қамалының салынуы Иран патшасының ұлы, түрік әйелі Сиявуштың есімімен байланысты. Самарқанд патшасы Афросияб жеңілгеннен кейін Сиявуш осында Зарафшан өзенінің төменгі ағысының бірінің жағасына тоқтап, қаланың құрылуының негізін қалады деп хабарлайды. Сиявушты Афросияб өлтіргеннен кейін Бұхараның Шығыс қақпасының маңында жерленген деген аңыздар бар.

XNUMX ғасырда Бұхара билеушісі Бидун қираған арканы қалпына келтірді. Ол кезде арка алдындағы үлкен аумақты көпестер мен дворяндардың жүздеген бекіністері қоршап тұрған регистан болатын. Губернатор мен оның туыстары бекінісінің жанында басты қала – Шахристан орналасқан.

Көптеген сәулет ескерткіштерін қамтитын көне Арк бекінісі сан ғасырлар бойы Бұхара әмірінің резиденциясы болған. Мұнда әмір, оның премьер-министрлері, әскери қолбасшылар және әмірдің көптеген нөкерлері тұрды. Арқ бекінісінде билеушілерге сарай, көреген, мешіт, тұрғын үйлер салынды.

Арқа қамалының асқақ төбесі биік. Регистан алаңының ұлылығы биліктің ұлылығын көрсетті, оны бағындыру мүмкін еместігінің белгісі. Оның қабырғаларының айналасында шахристан орналасқан. Шахристан сауда және қолөнер - работпен қоршалған.

Арк бекінісін Рудаки, Фирдоуси, Әбу Әли ибн Сина, Фароби, Омар Хайям сияқты ұлы тұлғалар мекендеп, жасаған. Кемеге қатысты Әбу Әли ибн Сина былай дейді: «Мен мұндағы кітапханадан бұрын көрмеген, өмірімде көрмеген кітаптарды таптым. Мен оларды оқып, кейін әр ғалымның өз ғылымындағы орнын түсіндім. Ғылымдардың төменгі жағындағы есіктер менің алдымда мен елестете алмайтындай түрде ашылды. Арқадағы кітапхананың кейінгі тағдыры жұмбақ күйінде қалды. Шайқастардың бірінде кітапханаға ие болуы ғажап емес.

Арк бекінісінің алғашқы деректері Әбу Бахр Наршахидің (899-939) «Бұқара тарихы» кітабында кездеседі. Бұхара патшасы Бидун бұл бекіністі салды, бірақ ол тез бұзылды, қайта салынды, қайтадан бұзылды. Сосын алысты көретін данышпандарды шақырады. Даналар арканы үлкен аю жұлдызының пішінінде салуға кеңес берді. Арқа бекінісі осылай салынған, кейін бұзылмаған деген деректер бар.

Арк бекінісі - биіктігі 20 м-дей төбеде салынған жер деңгейінен жоғары үлкен. Арқаның батыстан шығысқа қарай созылған дұрыс емес төртбұрышты пішіні бар. Оңтүстік-шығыс бұрышы аздап кесілген. Ол ежелгі және мәңгі жас Бұхара қаласының батыс жағында орналасқан. Қамал қабырғасының ұзындығы 789,6 м, биіктігі 16-20 м, жер көлемі 3,96 га.

Арқа қорғаны бірнеше рет жөнделіп, қайта салынды. Көтерілу жолы (пандусы) арқылы арканың батыс жағына үлкен ағаш қақпа арқылы кіреді (20 ғ.). Рампаның ұзындығы XNUMX м. Оның екі жағы үлкен тас пирамидамен қоршалған.

Арқа бекінісінің төбесінің екі жағындағы бұрыштардағы мұнаралар – «букет» құрылысы мен олардың арасындағы үш қабатты ғимарат жақсы сақталған. Арқаның ішкі жағына апаратын ұзын дәліз – дәліздің сол жақ қабырғасында 12 сөре және оң жақ қабырғасында 13 сөре бар. Сол жақтағы сөрелердің кейбірінің зынданға апаратын есіктері бар.

«Гүл шоқтарының» астында қауіпті қылмыскерлер ұсталатын шатырлар мен каналдар болды. Долонның оң жағындағы ортаңғы сөреде Наурыз мейрамында аты аңызға айналған Сиявуш батырдың аруағы жағылды. Әміренің қорасына баспалдақ арқылы да кіретін (қора тұтқындар жатқан бөлмелердің үстінде болатын).

Долоннан шыға берісте артиллерия бастығының соты, подъезд астындағы жертөледе азаптау камерасы болған. Одан алыс емес жерде (батыс бұрышта) XVIII ғасырда кіреберісі бар мешіт салынған. Мешіт қабырғасының ішкі бетіндегі өрнектердің арасында Құран аяттары жазылған. Подъезд төбесі күрделі кірпіш өрнектермен безендірілген.

Арқа бекінісінің солтүстік-батыс бұрышында артиллерия бастығының үйі орналасқан. Мешіттің шығысында асхана, ал артқы жағында теңге сарайы (алтын, күміс, тиындар соғылған бөлме) орналасқан. Гравюраның солтүстік-шығысында зергер, оңтүстігінде девонбегілердің сарайы және күшбегілерге тиесілі ғимараттар (кейбір құрылыстар әлі де бар) болған. Жұма мешітінен бастау алған тар дәліз құс үйінің ауласы арқылы чорсуға қосылды.

Чорсудың сол жағында тас төселген үлкен аула бар. Онда елшілер қабылданып, әмірлер таққа отырғызылды. Аулаға кіре берістегі өрнекті шатыр 1605 жылы салынған. Ауланың күн сәулесі түсетін үш жағы подъезбен қоршалған. Алдыңғы подъезде екі қатар кестелі бағаналар бар, олардың қасы төменнен жоғары қарай қалыңдайтын муқарнастармен безендірілген. Осы подъездегі тағының астында Нұрата мәрмәрінен жасалған тақ тұрды.

Ауланың оңтүстік жағында Рахымхан қонақ үйі мен қора бар (XVIII ғ.). Бұл ғимараттардың астында қазына сақталған жертөлелер бар. Арқаның батыс жағындағы аулада мирзалар мен қызметшілерге арналған екі қабатты үйлер бой көтерді. Алыс емес жерде салон, оның шығысында қонақүйлер, басқа да шенеуніктерге тиесілі ғимараттар (аула) орналасқан. Оңтүстікте монша, оның шығыс жағында шағын мешіт салынды, ол әлі күнге дейін сақталған.

Арқаның ортасында әмірдің әйелдері тұратын үйлер, ал солтүстікте құстардың әйелдері тұратын үйлер орналасқан. Моншаның шығыс жағында Әміренің гареміндегі қыздардың үйі бар. Солтүстік-шығыс бұрышында Чил Духтарон мешіті мен Баттол Гази зираты болды. Арқаның шығыс қабырғасының бойында сақшыларға арналған бөлме, ал оңтүстік-шығыс бұрышында дәріхана (оқ-дәрі бөлмесі) орналасқан. Қазіргі уақытта бұл ғимараттардың шамамен 20% сақталған. Арқаның батыс қабырғасынан басқа барлық қабырғалары мен олардың бұрыштарындағы мұнаралар қираған. Арка ансамблі соңғы рет тәуелсіздік жылдарында қалпына келтірілді.

Бұхараның сәулет ескерткіштерін зерттегіңіз келсе, Исмаил Сомони кесенесінен (IX-XII ғғ.) бастаған дұрыс. Бұл кесене Бұқар кемесінің батыс жағында, одан алыс емес жерде орналасқан.

1993 жылы Бұхараның тарихи орталығы (1-сессия, Колумбия) «Дүниежүзілік мәдени мұралар тізіміне» енді.