Захириддин Мұхаммед Бабыр – ортағасырлық Шығыс мәдениеті, әдебиеті мен поэзиясында елеулі рөл атқарған жазушы, ақын, ғалым, мемлекет қайраткері және қолбасшы. Бабыр өзінің кең дүниетанымы мен тамаша парасатымен Үндістанда Бабурилер әулетінің негізін салып, ел тарихында мемлекет қайраткері болды. Оның талғампаз ғазалдары мен рубаилары түрік поэзиясының ең сирек туындылары болса, «Мубайин» («Руаят»), «Хәтти Бабури», «Харб иши», «Аруз» туралы трактаттары ислам фиқһы, поэзия және тіл теориясы салаларына лайықты үлес қосты.
Захириддин Мұхаммед Бабыр 1483 жылы 14 ақпанда Әндіжанда Ферғана елінің билеушісі Омар Шейх Мирзоның отбасында дүниеге келген. Бұл кезеңде Орта Азия мен Хорасанда түрлі әкімдер, ағайындар, жиендер мен ұлы бабалар Әмір Темір құрған ұлы мемлекет арасындағы билік үшін күрес күшейе түсті.
Жастайынан әдебиетті, бейнелеу өнерін, табиғаттың сұлулығын сүйетін Захириддин барлық Тимурид ханзадалары сияқты әке сарайында жетекші ұстаздардың жетекшілігімен осы ғылымдардың қыр-сырын меңгерген. Алайда алаңсыз жастық шағы ұзаққа бармады. 1494 жылы әкесінен жетім қалады. Бабыр 12 жасында әкесінің орнына Ферғана елінің билеушісі болды. Бабыр інісі Жахонгир Мирзомен бітімге келу үшін Ферғана елін екіге бөліп, жартысын бауырына беруді ұйғарады да, Самарқан үшін күресті өзі бастайды. Бірнеше жылға созылған бұл күрес қырғыннан басқа нәтиже бермеді: үлкен әскери күшпен араласқан Шайбанихан жеңіп, Бабыр Самарқанды тастап кетуге мәжбүр болды. 1504 жылы Шейбанихан Әндіжанды жаулап алғаннан кейін Бабыр оңтүстікке жылжып, Кабул елінде өз билігін орнатты. 1505-1515 жылдар аралығында Орта Азияға қайта оралуға бірнеше әрекет жасады. Бірақ бұл талпыныстар еш нәтиже бермеді. Кейіннен өз позициясын бекіту үшін 1519-1525 жылдар аралығында Үндістанды жаулап алу үшін бірнеше рет шайқас жасады. 1526 жылы сәуірде Бабыр Үндістан сұлтаны Ибрагим Лодимен Панипатта және 1527 жылы наурызда Читора губернаторы Рано Сангомен шайқаста жеңіске жетті. Бабырдың Үндістанға шабуылы кезінде Дели билеушісі Ибраһим Сұлтанның саясатына наразы болған Пенджаб билеушілерінің де оны қолдағаны және Сикри шайқасындағы бұл жеңіс Бабырға Үндістанда өз билігін орнатуға және Бабурилер әулетін құруға мүмкіндік бергенін тарихи деректер көрсетеді. Еуропа тарихында «Ұлы Моңғолдар» деген атпен белгілі «Бабурилер әулеті» Үндістанда 300 жылдан астам билік құрды.
Бұл жеңістен кейін Бабыр көп өмір сүрген жоқ – ол 1530 жылы желтоқсанда Аграда қайтыс болды, кейін өз өсиеті бойынша балалары оны Кабулға әкеліп, жерлейді.
Дегенмен, Бабыр аз ғана уақыттың ішінде Үндістандағы саяси ортаның тұрақтануына, үнді жерінің бірігуіне, қалалардың көріктендірілуіне, сауда-саттықтың жолға қойылуына, бау-бақшаның ашылуына демеушілік жасады. Үндістанды көркейту, сәулет ескерткіштерін, бақтарды, кітапханаларды, керуен сарайларды салу бүгінгі күнге дейін кең тараған, әсіресе оның ұлдары мен ұрпақтары тұсында кең өріс алды. Үнді өнері мен сәулет өнеріне Орталық Азия стилінің ағыны байқала бастады. Бабыр мен оның ұрпақтарының ортасында сол заманның ең озық да парасатты ғалымдары, ақын-жазушылар, музыкатанушылар мен мемлекет қайраткерлерінің басын қосатын кемел рухани ахуал орнады. Джавахарлал Неру Бабури мемлекетіндегі мәдени ортаның Үндістан үшін маңыздылығы туралы былай деп жазды: «Бабыр Үндістанға келгеннен кейін үлкен өзгерістер болып, жаңа ынталандырулар өмірге, өнер мен сәулетке таза ауа берді, мәдениеттің басқа да салалары бір-бірімен тоғысты.
Бабыр Үндістандағы ауқымды мемлекеттік жұмыстармен қатар өзінің әдеби-көркемдік қызметін жалғастырып, жоғарыда аталған шығармаларды тудырды. Бобырдың әлемге әйгілі туындысы – «Бобурнома». Бабыр өмір сүрген кезеңдегі Мовароуннахр, Хорасан, Иран, Үндістан халықтарының тарихын қамтитыны белгілі. Шығарма негізінен үш бөлімнен тұрады, оның біріншісінде XNUMX ғасырдың екінші жартысында Орта Азияда болған оқиғалар, екіншісі XNUMX ғасырдың аяғы мен XNUMX ғасырдың бірінші жартысында Кабулда болған оқиғалар, Ауғанстан; Үшінші бөлім XNUMX ғасырдың бірінші ширегіндегі Солтүстік Үндістан халықтарының тарихына арналған. «Бобурномада» сол кезеңдегі саяси оқиғалар, Ферғана өлкесінің, оның астанасы Әндіжанның, Орта Азияның ірі қалалары: Самарқанд, Бұхара, Қарши, Шахрисабз, Ош, Үргеніш, Уратепа, Термез және басқа қалалардың саяси-экономикалық жағдайы тамаша суреттелген. туралы өте сирек ақпарат берілген Онда Кабул елінің ірі қалалары, Кабул, Газни және олардың көптеген аудандары, провинциялары және Солтүстік Үндістан туралы ақпарат бар.
«Бобурноманы» парақтасақ, Орта Азия, Ауғанстан, Үндістан халықтарының қасиеттері мен кемшіліктерін, сондай-ақ олардың ой әлемінің кеңдігі мен күрделілігін, сол кездегі өмір мәселелерін, саяси және Бабырдың қоғамдық өмірі. Бабыр заманында жазылған басқа да тарихи дереккөздер: Мирханд, Хандамир, Мұхаммед Салих, Бинои, Мұхаммед Хайдар, Фаришта, Абул-Фазл Аллами және басқа тарихшылар мұндай нақты әрі толық мәлімет бермейді. «Бобурномада» автор Әлішер Науаи, Абдурахмон Жәми, Бехзод, Ұлықбек Мирзо және басқа да ғұламалар туралы өзінің жоғары пікірлерін білдіреді.
«Бобурнома» Мовароуннахр, Хорасан, Үндістан, Иран халықтарының XNUMX ғасырдың аяғынан XNUMX ғасырдың бірінші жартысына дейінгі тарихын қамтығанымен, қазіргі кездегі көптеген экономикалық, әлеуметтік, саяси, экономикалық және сауда мәселелерін қарастырады. .Онда оның географиялық орны, климаты, өсімдіктері мен жануарлары, таулары, өзендері, халықтары, тайпалары мен халықтары және олардың өмір сүру жағдайлары, әдет-ғұрыптары, маңызды тарихи құрылымдары, үнді және мұсылман храмдары, үйлену тойлары мен жерлеу рәсімдері туралы өте сирек мәліметтер бар. Сондықтан да «Бобурнома» тарихи-әдеби мұра ретінде дүние жүзі ғалымдарын таң қалдырады.
Батыс пен Шығыстың көрнекті шығыстанушы ғалымдары ұзақ жылдар бойы «Бобурноманың» мазмұнын дүниежүзілік қауымдастыққа жеткізуде көп еңбек етті. Мысалы, голланд ғалымы Витсен, ағылшын ғалымдары Й.Лейден, В.Зрскин, Р.Колдекот, А.Беверей, Т.Альбот, неміс Ю. Клейнрат пен А.Кейзер, Франциядан Пав де Куртеил, Үндістаннан Мырза Насриддин Хайдар Ризви, Түркиядан Р.Р. Арт және Н.И. Байур және Франциядан Бакке Громон, Ауғанстаннан Абулхай Хабиби, Пәкістаннан Рашид Ахтар, Надви және Шах Алам Мәулид. Жапон ғалымдары «Бобурноманы» зерттеуде әлемдік шығыстанушы ғалымдардың қатарында.
Бабырдың тарихи, ғылыми, әдеби мұрасын зерттеп, насихаттауда өзбек, тәжік, орыс ғалымдарының еңбектері де ерекше екені белгілі. XIX-XX ғасырларда Георг Кер, Н.Ильминский, О.Сенковский, М.Салие, Порсо Шамсиев, Содик Мирзаев, В.Зохидов, Я. Гуломов, Р.Нәбиев, С.Әзімжанова, А.Кдюмов сынды ғалымдардың күш-жігерінің арқасында «Бобурнома» орыс және өзбек тілдерінде бірнеше рет алғы сөзбен басылып, қалың оқырманның интеллектуалдық меншігі болды, ал оның өлеңдері бірнеше рет жарияланды.Табылды.
Бабыр өзбек әдебиетінде де нәзік лирикалық шығармаларымен танымал. Оның Мовароуннахрдағы өмірі мен әдеби қызметі феодалдық топтардың бейберекеттігінің аяқталуымен және Тимуридтер мемлекетінің жалғасып келе жатқан дағдарысымен тұспа-тұс келді. «Бобурномадан» мұндай күрделіліктерді көрсек, оның ақын жан дүниесінде қалай көрініс тапқанын оның өлеңдерінен де аңғаруға болады. Мовароуннахрды біріктіру әрекеті сәтсіз болған кезде, Бабыр шенеуніктердің сатқындығынан көңілі күйзеліп, көңілі күйзеліп жүрген кездерін өлеңдерінде бейнеледі. Кейін атамекенін тастап, Ауғанстан мен Үндістанға кеткенде Бабыр поэзиясында туған жерге деген сезім, атамекенге деген сағыныш, елге оралу үміті оянады.
Төле мен үшін пәле болды ма, жоқ па,
Мен бәрін жасадым - қателестім,
Орнымнан шығып, үнді сарыға бұрылдым,
Иа Раб, нетайын, не деген қараңғылық.
Сонымен бірге, Бабыр лирикасы поэзияның негізгі мазмұны болып табылатын адами қасиеттерді, оның серігі, сұлулығын, шетсіз махаббаты мен жер аударылған азабын, айырылу азабы мен көру қуанышын әдемі де шебер жеткізеді.
Хазанның жапырақтары жаңа гүлге сарғайып,
Аяшы мені, лоларус, мынау менің сары бетім.
Сен, гүл, кипаристей тәкаппарлығыңнан бас тартпадың,
Жапырақтай жалындым аяғыңа.
Бабыр өзінің лирикалық өлеңдерінде үнемі адамдарды жақсылыққа, әділдікке, адамгершілікке, биік адамдық сезімді бағалауға шақырады:
Кім оны орындаса, ол орындалу көзі.
Кім қиналған болса, ол бидғатшы.
Жамандықты жақсы адам көрмейді,
Кім жаман болса, жазаланады.
Бабыр өзінің лирикалық өлеңдері мен тарихи «Бобурномасынан» басқа ислам фиқһында және басқа салаларда да еңбектер жазды. 1522 жылы ұлы Хумаюнға хат жазды. Ол өзінің «Мубайин» кітабында сол кездегі салық жүйесі, салық жинау ережелері, шариғат бойынша кімнен қанша салық алынатындығы және басқа да мәселелерді баяндайды. Хатти Бабури памфлетінде түркі тілдері, әсіресе өзбек тілі тұрғысынан араб әліпбиін жеңілдетуге тырысқан. Тәжірибе ретінде Құранды Хатти Бабури әліпбиімен көшірген. Бобырдың арманы салмақ пен ұйқас туралы. «Егжей-тегжейлі» деген еңбек болғаны белгілі, бірақ бұл еңбек бізге жеткен жоқ.
Бабыр өзінің белгілі және белгілі шығармаларымен әлеуметтік мәселелерді шешуге үлес қосқан тарихшы, лирик ақын, ғалым ретінде халқымыздың рухани мәдениеті тарихында лайықты орын алды.
