Захириддин Мұхаммед Бабырдың тартымды тұлғасы, жігерлі өмірі мен қызметі, адами қасиеттері, әлем ғылымына қосқан үлесі, ұрпақтары туралы көптеген ғылыми, тарихи, көркем еңбектер туды. Яғни, әлем тарихнамасында да ең көп зерттелген жерлесіміз Бобыр. Бүгінге дейін өзбек жазушыларынан бөлек, Бобыр туралы жазған бірнеше ондаған шетелдік авторлардың есімдері белгілі. Атап айтсақ, 1995 жылы «Чолпонда» жарық көрген ағылшын тарихшысы У.Ерскиннің «Бабур Үндістандағы Бабыр» кітабы, 1988 жылы Делиде шыққан үнді тарихшысы Л.П.Шарманың «Бабурилер патшалығы» атты еңбегі, америкалық ғалым С.М.Берктің «Акбаршах – Бабуридтердің ең ұлысы» Қазіргі тарихшылардың қолжазбалары, үнді тарихын зерттеушілер, ХХ ғасырдағы әлемге әйгілі ғалымдар мен аудармашылардың еңбектерінде оның еңбектерінде.Оның шығармаларында Бобырдың бүкіл өмірі, балалық, жастық, жастық шағы суреттеледі. , мазасыз күндер, үстемдік, діни-философиялық көзқарастары, мемлекетті басқару тәсілі, мәдениет пен өнерге көзқарасы.
Американдық зерттеуші Берк Бобур туралы қысқа да ықшам сипаттамаларда ол ұлы тұлғаның өмірін, мемлекеттілік тарихындағы қызметтерін және оның тұлғасының маңызды тұстарын қысқаша баяндай білген. Автор Бабырдың үстемдік саясаты туралы былай деп жазады: Алайда басып алынған жерлерді, әсіресе, осы жерлерді өз патшалығына қосу жоспары болғанымен, басқыншы әскерлер талан-таражға түскен мүлікті талан-таражға салуға жол бермеді. «Бобурномаға» қатысты ойлары да назар аударарлық: «Мен бар шындықты жаздым» дейді автор, шынында да, өзінің кемшілігін, сәтсіздікке әкелген қате әрекеттерін оқырманнан жасырмайды.
Бабырдың өмірі мен шығармашылығы Францияда да жан-жақты зерттеліп, француз ғалымдарына Захируддин Мұхаммед Бабыр мен «Бобурнома» туралы бірінші болып француз шығыстанушы Бартолеме Д'Эрбело (1621-1695) хабарлаған. Д'Эрбело өзінің «Бобур немесе Бобар» деп аталатын «La Biblioteque Orientale» энциклопедиясында (Париж, 1967) Бобырдың өмірін, оның мемлекет және көшбасшылық қабілетін, әдебиет пен өнерге деген қызығушылығын сипаттайды.
ХІХ ғасырға қарай Еуропада, әсіресе француз шығыстануында, Бабыр мұрасын зерттеуде, оның шығармаларын аударуда жаңа дәуір басталды. Сол жылдары француз ғалымдары Бобырдың «Бобурнома» атты ұлы еңбегін француз тіліне аударуда, мәтіндік ерекшеліктерін зерттеуде, саяси-тарихи маңызын бағалауда елеулі зерттеулер жасады.
Шығыстанушы Анри Жюль Клапрот (1783-1835) «Бобурноманы» француз тіліне алғаш аударып, зерттегендердің бірі болды. 1824 жылы А.Клапроттың «Бабыр сұлтан тарихына бақылаулар немесе «Бобурнома»» атты мақаласы жарық көрді. Орта Азия мен Сібір халықтарының тарихынан, мәдениетінен, әдебиетінен хабардар болған Клапрот еуропалық шығыстану ғылымында бірінші болып «Бобурнома» туралы толық ой қозғады. Одан кейін 1854 жылы Парижде «Бүгінгі және өткен заманда өмір сүрген тарихи тұлғалардың өмірі» деген үлкен кітап шықты. Кітапқа шығыстанушы М.Лангленің (1763-1824) «Захириддин Бабырдың өмірі мен шығармашылығы» атты мақаласы да енген. Мақалада Бабыр туралы бұрынғы дереккөздермен салыстырғанда көбірек мағлұмат берілген, одан оқырман жазушының өмірі мен шығармашылығын тереңірек білуге мүмкіндік береді. Бобурдың өмірі мен шығармашылығы француз оқырманының қызығушылығын арттырды. Соңғы жылдары француз ғалымдары Бабыр туралы мақалалар мен кітаптарды жиі жариялауда.
Захириддин Мұхаммед Бабыр мұрасын зерттеудегі, «Бобурноманың» аудармасы мен лингвистикалық аудармасындағы француз түркологы Анри паве де Куртеилдің (1821-1889) қызметтері ерекше мақтауға тұрарлық. Колледж де Франс түркі тілдері кафедрасының меңгерушісі, Француз академиясының мүшесі, Санкт-Петербург Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Пав де Куртейльдің туған жерінде түркологияның дамуына зор үлес қосқаны бар. Франция. Профессор А.Пав де Куртеилдің «Dictionnaire de turc orientale» (Париж, 1870) немесе оның Әлішер Науаи, Захириддин Бабыр және Әбілғази Баходирхан шығармаларына берген түсіндірмесі. сөздігінің маңызы ерекше. Профессор А.Паве де Куртейлдің бұл үлкен дайындығы, ескі өзбек тілі мен әдебиетін жетік білуі оны «Бобурноманы» аударуға итермеледі. 1871 жылы Пав де Куртеильдің «Бобурнома» аудармасы екі том болып шықты (Мемуар де Бабер, алғаш рет аударған А. Павет де Куртеиль, басылымдар, 1871). Бірінші томда аудармашының он алты беттік алғысөзі бар. Онда «Бобурноманың» жазылу барысы, кітапта баяндалған оқиғалар, Бабыршахтың Ауғанстан мен Үндістанда құрған қуатты империясы туралы мәліметтер бар.
Батыстың кейбір ғалымдары «Бобурноманың» жасалуын Үндістандағы Бабырдың билігімен байланыстырады. Француз аудармашысы: «Егер менен «Бабырнаманың» қашан жазылғанын сұраса, мен оны Бабыр Үндістанды жаулап алғаннан кейін, 1526 жылы жазылған және Бабыршах өмірінің соңына дейін сақталған деп айтар едім», - дейді. Бұл тұжырымға келе отырып, профессор Пав де Куртейль жұмыстың ең алғашқы тарауларынан бастап үнді кезеңіндегі оқиғалар орын алатынын меңзеген. Осылайша, Пав де Куртейль Францияда Захируддин Мұхаммед Бабыр мұрасын зерттеу мен насихаттауға үлкен үлес қосты. Ол «Бобурноманың» аудармашысы ретінде танымал болды. Ғалым бастаған бұл аударма ісі дүниежүзі жұртшылығының бағасын алып, Бабыр өмірін көптеген ғалымдардың ұдайы зерделеуіне жол ашты.
1888 жылғы Journal asiatique журналының екінші томында шығыстанушы Жюль Дармстьет өзінің «Кабул жазушылары» деген еңбегін жазды. Бабыршах пен басқа да моңғол ханзадаларындағы құлпытастардағы жазулар Бабуридтер салған бейіттерде жазылған сөздердің мағынасын білуге көмектеседі.
Бобырдың «Аруз рисоласи» кітабы өзбек, араб және басқа түркі халықтарының поэзиясының заңдылықтарын зерттеуде маңызды бағдар екені белгілі. Бұл еңбектің қолжазбасының бүгінгі күнге дейін жеткені ғылыми қауымға белгісіз болуы мүмкін. 1923 жылы түрік ғалымы М.Ф.Копрулизода алғаш рет қолжазба көшірмесі Париждегі Ұлттық кітапханада сақталғанын хабарлады. Француз шығыстанушысы Эдгар Блоше Париждегі «Ұлттық кітапханадағы қолжазбалар каталогы» атты кітабында «Арман кітабының» осы қолжазбасына ерекше назар аударады.
ХХ ғасырда француз шығыстанушылары Захириддин Мұхаммед Бабыр мұрасын зерттеуде, «Бобурноманы» аударуда көп еңбек сіңірді. Бабырдың өмірі мен шығармашылығы мен «Бобурнома» кітабы туралы жалпы мағлұмат беретін француз жазушыларының көптеген мақалалары бар. 1930 жылы француз ғалымы Фернар Гренар «Бобур. Үнді империясының негізін қалаушы »(Бабер. Fondateur de l'Empire des Indes. - Париж: 1930, 179-бет). Кітап 10 тараудан тұрады, онда Бобырдың балалық шағынан өмірінің соңына дейінгі оқиғалары тарихи-көркемдік тұрғыда баяндалады. Гренардтың памфлеті Бобурдың Самарқандтан кетуі және Әндіжаннан айырылуы суреттелетін «Бобурнома» ғылыми-көпшілік эссемен сәйкес келеді. Көктем болып, нағашы еліне барды (Ташкент-МХ). Өзі жәбірленгендерді жұбату үшін мына тармақпен басталатын ғазалын аяқтайды.
Жанымнан асқан адал жанды таппадым,
Жүрегімнен басқа сыр таба алмадым.
Бабырдың Герат пен Кабулдағы өмірі Гренардтың кітабында айқын суреттелген. Бұл жерде Бабыр таққа таласпайды, жұмсақ, сүйкімді ақын ретінде.
Үндістандық ғалым, Кашмир университетінің профессоры Мухаббул Хасан да «Бобурнома» туралы өз пікірін білдіріп, оның Бабыршахтың жеке басы мен мемлекет жүйесін зерттеуге ғана емес, үнді тарихын, географиясын зерттеуге де құнды дереккөз болғанын атап өтті. мәдениет.Өз халқының тұрмыс-тіршілігін суреттеуде автор қабылдаудың өткірлігіне ерекше мән береді. «Бабырға дейін бірде-бір мұсылман тарихшысы немесе географы (әл-Беруниден басқа) Үндістанды соншалықты жарқын және дәл сипаттамаған», - деді ол. Бабыр патша да өзінің үнді халқымен достық қарым-қатынасын жиі сипаттап, үндістер патша режиміне риза болды.
Доктор Баке-Граммонның «Бобурнома» аудармасы француз студентінің талғамына жақын деңгейде жасалған. Онда Бабыр тұсындағы Моворуннахр, Ауғанстан және Үндістанның карталары бар.
«Бобурноманы» А.Й.Клапрот, А.Лонгпер, М.Лангле, А.Пав де Куртей, Ф.Гренард, Бари-Граммон сияқты зерттеушілер мен аудармашылар Еуропадағы бобуртануды тарихи-этнографиялық, библиографиялық және лингвистикалық сипаттай отырып дамытуға лайық. Бабыр мұрасының үлесін қосты. Сонымен қатар, Захириддин Мұхаммед Бабырдың ғылым, әдебиет және өнер саласындағы мол мұрасын жинақтау, жариялау және бағалау мақсатында жоғарыда аталған дереккөздерді тану мақсатқа сай.
Захириддин Мұхаммед Бабырдың өмірі мен шығармашылығын зерттеп жүрген белгілі шетелдік ғалымдар жерлесіміздің ұлы патша, асыл ақын, ғұлама, рухани кемел тұлға екендігіне көз жеткізеді. Бұл Бабырдың тұлғасы мен мұрасына деген құрметті одан әрі арттырады. Өйткені, ұлы жерлесіміз Бабырдың әлемдік ғылым мен мемлекеттік басқаруға қосқан үлесін ұғыну үшін, оның өнеге боларлық тұстарын үлгі ету үшін ғалымдар мен жазушылар жоғарыда аталған мақалалар мен кітаптарды шығару арқылы жүзеге асыруы керек. Ұлы патша мен ақынның шығармаларын зерттеу бүгінгі күні де маңызды.
