Мирзо Ұлықбек обсерваториясы

Бұл мұражай ұлы өзбек халқының атақты перзенті, әлемдік ғылымның дамуына өлшеусіз үлес қосқан бірегей ғалым және мемлекет қайраткері Мирзо Ұлықбектің обсерваториясының атымен аталған. Кешенге батыс жақтан кіре берісте тағында отырған ғалым және мемлекет қайраткері Мирзо Ұлықбектің бейнесін кездестіреміз. Мүсінді Өзбекстанның халық суретшісі Равшан Миртожиев жасаған. Күн мен тоғыз ғаламшарды қамтитын мүсіннің артқы жағындағы «Жұлдызды аспан» панносы – Республика Мәдениет және спорт министрлігі Мәдени мұраны сақтау және қорғау бас басқармасы қызметкерлерінің еңбегінің үлгісі. Өзбекстанның және Рахмонов атындағы жеке кәсіпорнының. Оны Самарқанд жөндеу мекемесінің басшысы Бахрилло Абдуллаев студенттермен бірге жүргізді.

1409 жылы таққа Мирзо Ұлықбектің келуі және қаланы одан әрі көркейту Мовароуннахрдың ғылыми және мәдени орталық болып қалуын қамтамасыз еткені тарихымыздан белгілі. Математика мен астрономияның ең озық ғалымдарын Самарқандқа шақырып, обсерватория салуға бұйрық берді. 1424-1428 жылдары Самарқанның солтүстігіндегі Обирахмат өзенінің бойындағы Кохак төбесінің баурайында әлемге әйгілі Мирзо Ұлықбек обсерваториясы салынды. Бұған дейін 1417-1420 жылдары салынған Ұлықбек медресесінде (қазіргі Регистан алаңы) апатты ғылыми бақылаулар жүргізілді.

Обсерватория – биіктігі 30 м болатын үлкен цилиндрлік үш қабатты ғимарат, оның ішінде радиусы 41 м алып квадрант болған. Квадранттың оңтүстік бөлігі жер астында, ал қалған бөлігі солтүстік жағында жер деңгейінен 30 м биіктікте болды.

Мирзо Ұлықбек қайтыс болғаннан кейін оның ғылыми жұмысы біраз уақыт жалғасып, кейін обсерватория жойылды. Обсерваторияның орнын анықтаудың өзі қиын жұмыс болды. 1908 жылы Самарқандық өлкетанушы, археолог В.Л.Вяткин (халық арасында Воси ака деген атпен белгілі) Самарқандтанушы Әбу Саид Махзуммен бірлесіп Бабыр Мырзаның «Бобурнома» және Әбу Тахир Қожаның «Самария» атты тарихи еңбегі мен құрылтай құжатындағы мәліметтер негізінде жасалған. , обсерваторияның орналасқан жерін анықтауға келісті. 1908-1909 жылдары қазба жұмыстары жүргізіліп, дүние жүзі ғалымдарының назарын аударды. Жартастың тереңдігінен радиусы 41 м меридиандық өте үлкен шаршының (құрылғының) кесіндісі, мәрмәрдан жасалған екі параллель арка табылды.

1946-1948 жылдары Өзбекстан Ғылым академиясының Тарих және археология институтының экспедициясы қазба жұмыстарын аяқтады.

Бабыр Мырзаның айтуынша, обсерватория қабырғасы Абдураззақ Самарқандидің жұмбақ тақтайшаларымен қапталған шеңбері бар үш қабатты ғимарат. бұл сирек ескерткіштің ішкі көрінісін былайша сипаттайды: «Ғимараттың іші әлемде теңдесі жоқ өрнектермен безендірілген, аспанның қабырғалары мен төбелері градустармен, минуттармен, тіпті секундтармен, жеті планетамен және «тұрақты» жұлдыздармен, сондай-ақ жер шарын, жеті климатты, тау шөлдерін, өзендер мен теңіздерді және мұхиттарды ».

Обсерватория Әбу Тахирдің «Самария» кітабында 1424-1428 жылдары салынған.

1417 жылы Мирзо Ұлықбек астрономдарды астрономиялық кесте мен обсерватория құру жоспарын талқылауға шақырды. Бақылаулар осы жылы басталып, 30 жылдан кейін 1447 жылы аяқталады. Барлық планеталар күнді айналатыны байқалады. Осы уақытқа дейін «Зидзи» жұмысы аяқталады. Обсерваторияда аспапсыз да қарапайым көзбен бақылау жасауға болатын.

Обсерватория квадранты диаметрі 80 метр, доғасының ұзындығы 63 метр болды. Бұл Шығыстағы аспаптардың ішіндегі ең үлкені болды және Беруни де үлкен диаметрлі квадрантты (15 шынтақ) хабарлады.

Құрылысқа өз заманының белгілі ғалымдары – астрономдар, математиктер, сәулетшілер, соның ішінде Қазизода Руми, Гиёсиддин Джамшид, Әли Кущи қатысты.

Мирзо Ұлықбек қайтыс болғаннан кейін обсерватория Мұхаммед Әли Кущи мен Мирам Чалабидің басшылығымен бірнеше ондаған жылдар бойы жұмыс істеді.

1994 жылы Өзбекстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Мирзо Улугбектің 600 жылдығына орай республикада Мирзо Ұлықбек жылы деп жарияланды.

Мұражайға кіре берісте Өзбекстан Көркемсурет академиясының академигі Акмал Икромжанов жасаған Мирзо Ұлықбектің портреті бар. Қабырғаның оң жағында Мирзо Ұлықбек шәкірттерінің Әли Құщыға «Үстірлоб» ғылымын үйретіп жатқан суреті бар. Ғалымдар Алтын глобусты және түпнұсқасы Англияда болатын түрлі аспаптарды пайдаланатын ғылыми-практикалық жұмыс процесі есіктің екі жағында «Күн шығу» стилінде бейнеленген. Мұражайға кіре берістегі қабырға суреттерінің авторы Камолиддин Бехзод атындағы Ұлттық өнер және дизайн институтының аға оқытушысы, Өзбекстан Көркемсурет академиясы Суретшілер одағының мүшесі: Мирхомид Собиров және өнер шеберлері. Әшекейлері – әйгілі суретші Ахрор Асқаров, оның шәкірттері.

Егеменді бабамыз Ұлы Тұран мемлекетін қалпына келтірумен бірге Мовароуннахрды моңғол шапқыншылығынан азат етіп, орталықтандырылған қуатты мемлекет құрды. Кастилиядан келген Руи Гансалес де Клавихо мұны анық көрсетеді. Айна астындағы дауыл аспабы да бірегей жәдігер болып табылады және Темір мемлекеті әскерінің құдіретін көрсететін бұйымдардың бірі болып табылады.

Әмір Темір мен Тимуридтер әулеті 1370-1858 жылдар аралығында Мовароуннахр, Хорасан, Ирак, Солтүстік Үндістан, Ауғанстан және т.б. Әмір Темірдің үшінші ұлы Мироншах Мырзаның ұрпағы Захриддин Мұхаммед Бабыр мен оның ұрпақтары Ауғанстан мен Үндістанда қуатты патшалық құрды. Бұл ұлы әулеттің 193 ұрпағы 500 жылға жуық билік құрып, әлемдік өркениеттің дамуына зор үлес қосты.

Әмір Темір Шығыс және Батыс елдерімен тығыз байланыс орнату мақсатында Ұлы Жібек жолын жаңғыртып, сауда-саттық, материалдық байланыстар орнатты. Бұл туралы Әмір Темірдің Франция королі Карл VI-ға жазған хатында толық мәлімет берілген.

Әмір Темірдің төртінші ұлы Шахрух Мирзо 17 жасқа толғанда оның ұлы Мұхаммед Тарағай Мирзо Ұлықбек дүниеге келіп, Ұлықбектің тойы Көңігіл ауданында өтті. Сахибқыран Темур Мирзо Ұлықбектің тәрбиесіне ерекше көңіл бөледі. Қырық жыл билігі кезінде Мирзо Ұлықбек елінің шекарасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін 1425 жылы қалың әскермен Моңғолияға жорық жасайды.

Шахрух Мырза мен Мырза Ұлықбек тұсында Моңғолиядан шығысқа, батыста Мысыр мен Римге, оңтүстігінде Орталық Үндістанға, солтүстігінде Дешті Қыпшақ шекарасына дейінгі ұлан-ғайыр жерлер болды. Бұл туралы «Зафарнома», «Бобурнома» еңбектерінде деректер жеткілікті.

Мирзо Ұлықбек ұлы Сахибқыран Темурдың шығармашылығын жалғастырды, көптеген медреселер, мешіттер мен ханақалар, моншалар салды. Атап айтқанда, Оқсарой сияқты нысандарды жөндейді.

Ол Мовароуннахрдағы жер салығын азайтады. Ауыл шаруашылығының дамуына үлкен үлес қосады 1428 жылғы ақша реформасы елдегі бөлшек сауданың дамуына үлкен ықпал етті.

Әдебиет пен өнердегі талғамы мен білімі жоғары Мирзо Ұлықбек өз заманының дарынды ақындары: Сақкоки, Лутфи, Жәми, Атойлармен ынтымақтаса отырып, бұл саланы биік деңгейге көтерді.

Мирзо Ұлықбектің Әмір Темірдің арқасында өте бай кітапханасы мен қолжазбалары болғанына қарамастан, ол сарай кітапханаларына кітаптар сатып алуға қыруар қаржы жұмсаған.

Кітаптарды безендіруде де миниатюра өнерін дамытуға, оның өнерін арттыруға үлкен мән берілген.

Халықтық қолданбалы өнер негізінен шығыс шеберлерінің ерекше шеберлігіне негізделген.

Мирзо Ұлықбек музыка өнеріне де үлкен мән береді. Ол да музыкант. Бұл кезеңде Дарвеш Ахмад Кануни, Сұлтан Ахмад, Сұлтан Мұхаммед, Хафизи Чангини сияқты дарынды музыканттар халық арасында үлкен танымалдылыққа ие болды.

Мовароуннахрды білім мен ағарту орталығына айналдыруда Мирзо Ұлықбектің еңбегі зор. Атап айтқанда, 1432 жылы Бұхарада, 1417-1420 жылдары Самарқандта, 1432-1433 жылдары Гиждуванда салынған медреселер ғылымның ең беделді орындары болып саналады.

Самарқандтағы Мирзо Ұлықбек медресесі өз заманының кемел жоғары оқу орны болды және бірегей университет қызметін атқарды.

Бұхарадағы медресе – Мовароуннахрдағы екінші мәртебелі медресе, мұнда Ұлықбек жазған хадисте: «Білімге талпыну – әрбір мұсылманға парыз».

Медреседе оқу мерзімі 8 жылға созылды. Бұл кезеңде студенттерге ай сайынғы еңбекақы және «Ульфа» деп аталатын арнайы төлемақы берілді.

1424-28 жылдары Самарқандта салынған Мирзо Ұлықбек обсерваториясы XNUMX ғасыр сәулет өнерінің сирек үлгілерінің бірі болды. Бабыр Мырзаның айтуынша, обсерваторияның беті тақтайшалармен және әдемі оюлармен безендірілген.

Мирзо Ұлықбек обсерваториясы квадранттан басқа бірнеше бақылау құрылғыларын пайдаланды. Оның ішінде қарулы сфера, үш велосипед сияқты аспаптар болды.

Мирзо Ұлықбек мектебінің ғалымдары алған мәліметтер олардан бірнеше ғасыр бұрын өмір сүрген ұлы ғұламалар қол жеткізген нәтижелердің нақтылығымен ерекшеленді. Эклиптикалық орбита, жұлдыз жылын есептеу, планеталардың жылдық есебін анықтау сияқты мәселелер т.б. Мирзо Ұлықбектің жұлдыздар каталогы 1690 жылы поляк ғалымы Ян Гавеллидің (1611-1687) «Астрономия ағашы» атты еңбегінде жарық көрді.«Астрономиялық муза (богиня) алдымен Уранның оң жағында ғарак үстелінің айналасында отырады. . Орынының артқы жағында «Еңбекті лайықты ұрпаққа қалдырдым» деген сөздер бар.

Ежелгі Египеттегідей Ян Гавелли еңбегінде де «Таразы шоқжұлдызы» әділдіктің ерекше белгісі болып табылады.

Мирзо Ұлықбектің «Зиджи» кітабының еуропалық бірінші нұсқасын Оксфорд университетінің профессоры Джон Гривз жасаған. Ол «Зижге» түсініктеме жазып, оның бір бөлігін 1648 жылы басып шығарды.

Гринвич обсерваториясының бірінші директоры Дж.Флемстид 1725 жылы «Аспан тарихы» еңбегінде Мирзо Ұлықбектің «Зиж» кітабын жариялады.

Мирзо Ұлықбек «Зижді» парсы тілінен грузин тіліне 1724 жылы Грузия патшасы Вахтанд VI аударған.

Қызметінің алғашқы күндерінен бастап Петербург академиясының тұңғыш академигі-астрономы Джозеф Николае Делиль Ұлықбектің «Зидзиді» латын тіліне аударып, 1739 жылы 25 маусымда Санкт-Петербургте француз тілінде «Zij» туралы сөз қозғады. Петербург академиясы. Мырза Ұлықбектің дүние жүзіндегі зор беделі аспан шамдарының атауларынан көрінеді. Ян Гавеллидің замандасы, итальяндық астроном Джованни Ричкиоли 1651 жылы Айдағы кратерді ежелгі дәуірде өмір сүрген ұлы ғалымдардың есімімен атауды ұсынды. Ай дауылдары мұхитының «жағасындағы» кратерлердің бірі Мирзо Ұлықбектің есімімен аталады. Олардың ішінде Ибн Сина мен Ахмад Ферганидің кратерлері бар.

1977 жылы ашылған Күн жүйесінің №2439 астероиды Мирзо Ұлықбектің есімімен аталады. Ғалымның «Зижі» көптеген тілдерге аударылған.

Үндістанда Ұлықбектің ғылыми мұрасына үлкен мән беріледі. Атап айтқанда, XNUMX ғасырдың бірінші жартысында Бабури Мұхаммед шахтың бұйрығымен Джайпур, Банорас және Делиде астроном Савай Джей Сингх обсерваториялар салды. Құрал-жабдықтар бойынша Самарқанд астрономия мектебі үлгіленді.

Мирзо Ұлықбек тұсында Самарқанд астрономия мектебінің әлемдік деңгейдегі жетістіктері Қытай астрономиясының одан әрі дамуына үлкен әсер етті. Иезуит монахы, ғалым Антуан Гобиль (1689-1759) Қытай астрономиясы туралы: «Қытайлар бұл салада не білген, олардың барлығы Батыстан Самарқанд арқылы келген».

Қытай арқылы Самарқанд астрономиялық мектебінің жетістіктері Кореяға тарады.

1432 жылы Корея королі И До Қытай арқылы Самарқанд астрономия мектебіне барады. Сонымен қатар Кореяда Ұлықбек мектебінің дәстүрлері дамып келеді.

1470 жылы Әли Кущи Стамбулға барып, Мирзо Ұлықбектің ғылыми мектебінің нәтижелерін кеңінен насихаттады.

Мирзо Ұлықбек «Зиджи» ең алдымен мұсылман елдерінде астрономия ғылымының дамуына үлкен әсер етеді.

Мирзо Ұлықбектің «Зижіне» жасалған ең толық түсіндірме ирандық астролог әрі математик Низамиддин Бирджандидің 1523 жылы жазған «Шарджи Зиджи Ұлықбек» болып табылады.

Каир астрологы Мұхаммед Әл-Мисри (XNUMX ғ.) Мирзо Ұлықбек «Зиджиді жеңілдету» (Ташил Зиджи Улугбек) атты кітап жазып, кестелерін Каирдің ендіктеріне бейімдеген.

Самарқанд, Бұхара, Гиждуван сияқты тарихи қалаларымызда оның есімімен байланысты сәулет ескерткіштері мен қасиетті орындар жөнделіп, абаттандырылды.

Бір қызығы, Ұлықбек атындағы мекеме-ұйымдар көбейіп келеді. Атап айтқанда, Самарқанд мемлекеттік сәулет-құрылыс институты мен Ферғана мемлекеттік медицина университетіне Ұлықбек есімі берілді.

Сондай-ақ халықаралық ғылыми маңызы бар кітап бақылау станциясы мен Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының Ұлықбек атындағы Астрономия институты бар.

1992 жылы Өзбекстан астанасы Ташкенттің ең үлкен аудандарының біріне Мирзо Ұлықбектің есімі беріліп, мүсіні орнатылды. Ташкент облысының Бекабад ауданында Ұлықбек атындағы шаруа қожалығы бар. 1995 жылы Ташкент мемлекеттік университетіне Мирзо Ұлықбек есімі берілді.

Тәуелсіздік жылдарында Мирзо Ұлықбек мұрасын зерделеу, тану жаңа деңгейге көтерілді. 1994 жылы Өзбекстанда және Париждегі ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде Ұлықбектің туғанына 600 жыл толуы үлкен салтанатпен атап өтілді. 2009 жылды БҰҰ-ның «Астрономия жылы» деп жариялауына байланысты Мырза Ұлықбектің туғанына 615 жыл толуы Самарқанд пен Парижде кең көлемде аталып өтті. 2009 жылы Майданақ обсерваториясында жаңа астероид табылды, оны АҚШ-тағы астероидтардың халықаралық орталығы Самарқанд деп атады. Өзбекстанда ұлы бабамызға көрсетілген зор құрмет музей экспозициясының қорытынды бөлімінде көрініс тапқан.