ЭССЕ
ТАҚЫРЫП: МИРЗО ҰЛҰҒБЕК ШАХ ЖӘНЕ ҒАЛЫМ
Жоспар:
1. Кіріспе.
Ұлы астролог
2. Негізгі бөлім:
а) ағартушы патша;
б) ұстазына адал шәкірт;
г) падаркуш ұлы.
3. Қорытынды.
«Ұлықбек қазынасын» оқудан алған әсерім.
Содан бері 650 жылға жуық уақыт өтсе де, Мирзо Ұлықбек бейнесі тек Өзбекстанда ғана емес, бүкіл әлемде дәріптелуде. Оны бүкіл әлем патша немесе қолбасшы ретінде ғана емес, тарихшы, ғалым, ұлы астролог ретінде де біледі. Ұлықбек 1394 жылы наурызда атасы Темурдың жорығы кезінде Иранның батысындағы Сұлтание қаласында дүниеге келген. Ол Шахрух Мырзаның үлкен ұлы болды және Мұхаммед Тарағай деп аталды, бірақ бала кезінде Ұлықбек деп аталды, бұл есім кейін оның негізгі есіміне айналды. Ұлықбек жас кезінде ғылым мен өнерге, әсіресе математика мен астрономияға әуес болды. Оның интеллектуалдық дүниетанымының кеңеюінде әкесі мен атасы жинақтаған бай кітапханасы ұйытқы болып, көп уақытын өткізіп, алғашқылардың бірі болып аспан әлемін зерттеп, әлемді таң қалдырған жаңалықтар ашты.
Ұлықбек есте сақтау қабілеті күшті, зерделі, зерделі болғандықтан таққа ерте отырды. 1411 жылы Шахрух өзінің үлкен ұлы Ұлықбекті Моваруннахр мен Түркістанның әкімі етіп тағайындайды. Ұлықбек 17 жасында болыс болып, атасынан айырмашылығы, әскери жорықтарға қызықпай, ғылымға көбірек әуестенген. Ол көптеген жылдар бойы салатты жақсы басқарады. Бұл кезеңде медреселер, мешіттер, ханақалар және басқа да көптеген ескерткіштер салынды. Дүниедегі ең үлкен, үлкен қызығушылықпен зерттелетін жер – Ұлықбек көрген, көп зерттеген обсерватория екені даусыз. Ол өзінің обсерваториясында 1018 күн 365 сағат 6 минут 10 секундта 8 жұлдыздың орнын және астрономиялық жылдың ұзақтығын анықтай алды. Бір сөзбен айтқанда, Ұлықбек мемлекеттің, тарихтың, ғылымның дамуына үлкен үлес қосты.
Ұлықбектің осындай биікке жетіп, кемел тұлға болып қалыптасуына ұстаздарының үлесі зор, әрине. Бірақ Ұлықбек бала кезінде әжесі Сароймүлктің тәрбиесінде болған. Ұлықбектің ұстаздарының бірі астролог Мәулана Ахмад екені де тарихтан белгілі. Бұл адам Темір сарайындағы ең ірі ғалымдардың бірі болды және планеталардың келесі екі жүз жылдық күнтізбелерінің кестелерін құрастыра алды. Ұлықбектің өзі де кейінгі «Зидж» атты басты еңбегінде Румиді «ұстазым» деп атап, оған құрмет көрсетті. Әрине, Ұлықбектің мұндай ұстазға деген адалдығы, құрметі, құрметі жас ұрпаққа шынайы үлгі болары сөзсіз.
Қанша ұлы, адамгершілігі мол болса да, ұлының қолында өледі. Тақ үшін күресте ұлы әкесін өлтіріп, патриарх болады, бірақ оның бұл әрекеті ұзаққа бармайды, әкесі Ұлықбекті өлтіргендей, оны тақтан айырады.
Айта кету керек, Ұлықбек мен үшін оның орта ғасырдағы әйгілі ғалымы болғанымен ғана емес, халықтарымыздың тарихындағы ең ауыр трагедияны басынан өткерген ғалым болғандығымен де зор. Көптеген жазушылар ұлы ғалым, мемлекет қайраткері Ұлықбектің өміріне сілтеме жасаған. Ұлықбек образында жасалған сарылардың ішінде Оділ Якубовтың «Ұлықбек қазынасы» романы ерекше көзге түседі. Бұл тамаша шығармадан Ұлықбек туралы сөз қозғаған әрбір жазушы айналып кете алмайды. Мен бұл романнан көп әсер алдым. Атап айтқанда, роман Ұлықбек өмірінің соңғы кезеңіндегі оқиғадан басталады. Романда оның өз ұлында өлтірілгені айтылып, басқа да көптеген оқиғалар аталып, мұнда бірқатар тарихи тұлғалардың да болғаны көпшіліктің қызығушылығын тудырды.
Бұл романда ең есте қалғаны, әсерлілігі – Ұлықбекте адамдық намыс өте күшті болғанын көрдім. Ұлықбек оны өлтіргенде ұлының өлетінін білсе де, қырық жыл бойы Мовароунахрды басқарған басты байлығы – медреселер мен обсерваториялар, сирек қазына – кітапханасы мен өзі жасаған туындылар жоғалып кетті. ол.
Қорытындылай келе, Ұлықбектің өмірі мен оған арнаған роман кейіпкерлерінің психологиялық драмасын бейнелеуі жағынан әдебиетімізге маңызды жаңалық әкелгенін айтқым келеді. Біздер, жас ұрпақ, өткен заманда ата-бабаларымыздың қандай ұлы өмір сүргенін осындай шебер жазылған шығармалар арқылы білеміз, келер ұрпақ үшін мақтанышпен айта аламыз.
