O‘zbek adabiyotining eng yirik asarlaridan biri – Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romani bo‘lib, u milliy romanchilikning ilk namunasi hisoblanadi. Ushbu roman XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi Turkiston hayoti, jamiyatdagi ijtimoiy ziddiyatlar, muhabbat va adolat uchun kurash kabi dolzarb mavzularni qamrab oladi. Asar nafaqat sevgi qissasi, balki millat va taraqqiyot yo‘lidagi kurashni aks ettiruvchi tarixiy-badiiy yodgorlikdir.
Asarning mavzusi va g‘oyasi
Romanda Turkistonning eski feodal jamiyati bilan yangi zamon o‘rtasidagi ziddiyat tasvirlangan. Muallif xalqning og‘ir hayoti, adolatsizlik va johillik natijasida yuzaga kelgan muammolarni ochib beradi. Asarning asosiy g‘oyasi – inson erki, adolat, millat kelajagi va yangilik sari intilishdir.
Asarning syujeti
1. Bosh qahramonlar va voqealar rivoji
Asarning bosh qahramoni Otabek – ilg‘or fikrli, vatanparvar yigit. Uning otasi Yusufbek hoji an’anaviy qarashlarga ega bo‘lsa-da, o‘g‘lining ta’lim olishini qo‘llab-quvvatlaydi. Otabek Buxorodan Toshkentga qaytgach, Marg‘ilonda savdo ishlari bilan shug‘ullana boshlaydi va u yerda Kumush bilan tanishadi. Kumush – aqlli, sadoqatli va vafodor qiz bo‘lib, u Otabekni chin yurakdan sevadi.
2. Muhabbat va fitnalar
Otabek va Kumushning sevgisi juda murakkab sinovlardan o‘tadi. Ularning baxtiga Zaynab – boshqa bir qahramon to‘sqinlik qiladi. Xo‘ja Hasan va O‘tabekning onasi Oftob oyim ham Kumushga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lib, unga qarshi fitnalar uyushtiradi. Zaynabning hiylasi natijasida Otabek unga uylanishga majbur bo‘ladi. Bu esa Kumush uchun katta fojia bo‘ladi.
3. Fojiali yakun
Fitnalar va qatag‘onlar natijasida Kumush halok bo‘ladi. Uning o‘limi Otabekni qattiq larzaga soladi. Kumushning bevaqt vafoti orqali muallif Turkiston jamiyatidagi adolatsizlik, urf-odatlarning inson hayotiga qilgan ta’sirini ko‘rsatib beradi.
Asarning ahamiyati
Tarixiy ahamiyat: «O‘tgan kunlar» orqali muallif eski jamiyat va yangi davr o‘rtasidagi kurashni yoritgan.
Milliy o‘zlik: Asar o‘zbek xalqining an’analari, madaniyati va ijtimoiy muammolarini aks ettirgani bilan bebaho merosdir.
Badiiy qiymat: Qodiriyning yuksak mahorati, qahramonlarning chuqur xarakteri va hayotiy tasvirlari romanni o‘zbek adabiyotining eng yuksak cho‘qqilaridan biriga aylantirgan.
Xulosa
«O‘tgan kunlar» – bu nafaqat muhabbat qissasi, balki milliy ong va taraqqiyot yo‘lidagi kurashni aks ettiruvchi tarixiy roman. Asar bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan bo‘lib, har bir kitobxon unda o‘ziga xos hayotiy saboq olishi mumkin. Qodiriyning ushbu durdona asari o‘zbek adabiyotining eng yorqin sahifalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
