Нигоҳе ба зиндагии Абуалӣ Ибни Сино ...

БО ДӮСТОН мубодила кунед:

Абу Алӣ Ҳусайн ибни Абдуллоҳ ибни Ҳасан ибни Алӣ (980.8, деҳаи Афшона - 1037.18.6. Ҳамадон, Эрон) - олими бузурги энсиклопедияи Осиёи Миёна, ки дар рушди илми ҷаҳонӣ саҳми калон гузоштааст. Дар Ғарб онро Авитсенна меноманд.

Падари Ибни Сино Абдуллоҳ аз Балх буд ва дар аҳди амири Сомониён Нӯҳ ибни Мансур (967-997) ба Бухоро кӯчид ва дар деҳаи Хурмайсон корманди молия таъин шуд. Вай дар деҳаи Афшона бо духтаре бо номи Ситора издивоҷ кард ва соҳиби ду писар шуд. Калони писаронаш Ҳусейн (Ибни Сино) ва хурдӣ Маҳмуд буд.

Вақте ки Ҳусейн 5-сола буд, оилаи Ибни Сино барои таҳсил ба пойтахт Бухоро кӯчид. Дар синни 10-солагӣ Ибни Сино дарсҳои Қуръон ва адабиётро аз худ кард. Ҳамзамон, ӯ бо арифметика ва алгебра машғул аст ва забон ва адабиёти арабиро хуб медонад. Аввалин муаллими Ибни Сино дар соҳаи илм Абӯабдуллоҳи Натилӣ буд. Вай ҳамчун қозӣ ва файласуф шӯҳрат ёфт, аз ин рӯ падари ӯ Ибни Сино ба ӯ шогирдӣ дод.

Дар дасти Нотили донишманд мантиқ, ҳандаса ва астрономияро меомӯхт ва дар баъзе масъалаҳои фалсафӣ аз устоди худ бартарӣ дошт. Муаллимаш зиракии Ибни Синоро дида, ба падараш дастур дод, ки ӯро ба ҷуз илм машғул накунад. Пас аз он, падар барои хондан ва чуқуртар кардани дониши худ тамоми шароитҳоро фароҳам овард. Абуалӣ илмҳои гуногунро мехонд ва меомӯхт. Вай мусиқӣ, оптика, химия ва ҳуқуқшиносӣ, алахусус тибро меомӯхт ва дар ин соҳа босуръат рушд кардан гирифт.

Дар азхуд кардани тибби Ибни Сино табиби дигари Бухоро Абумансур ал-Ҳасан ибни Нӯҳ ал-Қумрӣ нақши муҳим дошт. Ибни Сино аз ӯ дору мегирифт ва бисёр асрори ин илмро омӯхт. Дар ин давра Қумрӣ хеле пир шуд ва соли 999 вафот кард.

Ибни Сино дар 17-солагӣ дар байни мардуми Бухоро ҳамчун табиби моҳир шинохта шуд. Дар он вақт ҳоким Нӯҳ ибни Мансур бемор буд ва табибони дарбор ӯро табобат карда наметавонистанд. Духтури ҷавон, ки шӯҳрати ӯ дар тамоми шаҳр паҳн шуда буд, барои табобати амир ба қаср даъват карда шуд. Аз табобати ӯ бемор зуд сиҳат шуда, ба по рост мешавад. Дар навбати худ, Ибни Сино ба китобхонаи қаср дастрасӣ дорад. Китобхонаи Сомониён дар он замон яке аз калонтарин ва бойтарин китобхонаҳои Шарқи Наздик буд. Чанд сол аст, ки Ибни Сино дар ин китобхона шабу рӯз китоб мехонд, ба яке аз мардони бомаърифат ва донишманди замони худ табдил ёфт ва аз он вақт ба мустақилона ба омӯзиши фалсафаи асрҳои миёна шурӯъ кард. Вай асарҳои муаллифони юнонӣ, алахусус китоби Метафизикаи Арасту бо мароқи зиёд мутолиа кард. Аммо бисёре аз он чизе, ки дар ин китоб тасвир шудааст, барои Ибни Сино нофаҳмо буд. Тасодуфан, донишманди ҷавон ба китоби Абунасри Форобӣ дар бораи мақсадҳои метафизика дучор омад ва танҳо пас аз мутолиаи он Ибни Сино тавонист метафизикаро аз худ кунад.

Ҳамин тариқ, Ибни Сино тамоми донишҳои заруриро дар Бухоро дарёфт кард. Фаъолияти илмии олим аз 18-солагӣ оғоз ёфтааст. Бо дархости ҳамсоя ва дӯсти худ Абулҳусайни Арузӣ, ӯ рисолаеро дар бораи қувваҳои рӯҳӣ Нур ибни Мансур, шеъри тиббӣ Урҷуза ва китоби бисёрсоҳавӣ бо номи Ат-Ҳикмат ал-Арузӣ ( Хикмати Арузӣ).) Асари худро навиштааст. Ғайр аз ин, бо дархости дӯсти дигараш, фақеҳ Абӯбакри ал-Барқӣ (ё Барақӣ), ӯ энсиклопедияи 20 ҷилдӣ, Ал-Ҳосил ва-л-махсул ва 2 ҷилд Китоб ал-бир валро нашр кард. -изм »(« Китоби саховат ва ҷиноят »).

Пас аз он ки Қарахониҳо Бухороро дар соли 999 забт карданд ва давлати Сомониёнро сарнагун карданд, зиндагии Ибни Сино пурталотум шуд. Соли 1002 падари ӯ вафот кард. Мубориза барои тахти байни ду сулола то соли 1005 идома ёфт ва он вақт бо пирӯзии комили Қарахониён ба охир расид. Дар ин вазъият дар Бухоро мондан ғайриимкон буд. Аз ин рӯ, Ибни Сино кишварашро тарк карда, ба Хоразм рафт. Дар ибтидои асри 11 Хоразм аз ҳуҷуми Қарахониён нисбатан осоишта буд ва аз ҷиҳати иқтисодӣ ва маданӣ рушд карда буд. Подшоҳони Хоразмҳо Алӣ ибни Маъмун (997-1009) ва Маъмун ибни Маъмун (1009-1017) ҳокимоне буданд, ки ба илм таваҷҷӯҳ зоҳир карданд ва барои эҷоди илмӣ шароити мусоид фароҳам оварданд. Аз ин рӯ, дар ин давра бисёр олимони маъруфи замони худ дар Гурганҷ (Урганч), пойтахти Хоразм ҷамъ омаданд. Математик ва ситорашиноси бузург Абу Наср ибни Ироқ (вафот 1034), табиб ва файласуфи машҳур Абу Сахл ал-Кристиан (вафот 1010). Ба он Абулхайр Ҳаммар (942-1030) ва олими бузург Абурайҳон Берунӣ дохил мешаванд. Соли 1005 Ибни Сино ба ин маҳфили илмӣ пайваст. Ибни Сино дар Хоразм асосан ба математика ва астрономия машғул буд. Муҳокимаҳои илмӣ бо Ибни Ироқ ва Берунӣ дар амиқи дониши онҳо дар ин соҳаҳо ва ташаккули ҷаҳонбинии илмии онҳо нақши муҳим доштанд. Мукотибаи Ибни Сино бо Берунӣ дар бораи таълимоти Арасту ва шогирдаш Бахманёр дар тӯли таърих маълум аст. Ибни Сино инчунин аз таҷрибаи тиббӣ ва дониши Абу Сахли Кристианӣ як дарси хубе гирифт. Абулҳусайи Сахти, вазири Хоразмшоҳ, дӯстдори илм буд, бинобар ин Ибни Сино бо ӯ дӯстӣ карда, барои ӯ рисолаи ал-иксир (Рисолаи Иксир) рисолае дар бораи кимиё навиштааст. Аммо, зиндагии осоишта дар Хоразм дер давом накард. Султон Маҳмуди Ғазнавӣ, ҳокими бархоста дар Ғазнӣ дар Шарқ, чашм ба минтақа гузошт. Вай аввал ба Маъмун нома навишта, хоҳиш кардааст, ки як гурӯҳ олимонро аз дарбор ба хазинадорӣ фиристад. Дар посух ба ин нома Берунӣ ва Абулҳаммар ба Ғазна рафтанд. Ибни Сино ин пешниҳодро рад кард ва дар солҳои 1010-1011 пинҳонӣ бо Кристиан Хоразмро тарк кард. Аз ин пас солҳои саргардонии олим оғоз ёфт ва ӯ маҷбур шуд, ки то охири умр дур аз ватан зиндагӣ кунад. Масеҳӣ ва Ибни Сино ба Ҷурҷон, ватани масеҳиён рафтанд. Аммо аз сабаби душвориҳои сафар ва хушксолӣ масеҳӣ бемор шуд ва мурд. Дар натиҷа. Ибни Сино пас аз як муддати кӯтоҳ аввал дар Нисо, баъд дар Обивард, Тус, Шиққон ва дигар шаҳрҳои Хуросон, ниҳоят ба аморати Ҷурҷон дар ҷанубу шарқи баҳри Каспий расид. Ибни Сино солҳои 1012 то 1014 дар Ҷӯрҷон зиндагӣ мекард, аммо дар ин муддати кӯтоҳ яке аз муҳимтарин рӯйдодҳои ҳаёти ӯ мулоқот бо Абу Убайди Ҷузҷонӣ ва дӯстии абадӣ буд. Вай на танҳо шогирди Ибни Сино, балки дӯсти вафодор низ буд. Вай 25 сол то вафоташ дар назди Ибни Сино буд.

Дар замони ҳукмронии худ Ибни Сино ҳам олим ва ҳам табиб буд. Вай дар ин ҷо, бо дархости шогирдаш, оид ба мантиқ, фалсафа ва дигар мавзӯъҳо чандин рисолаҳо навишт ва муҳимтар аз ҳама, қисмҳои аввали Қонунҳои тибро офарид. Соли 1014 олим Ҷурҷонро тарк карда, ба Рай кӯчид. Вақте ки Ибни Сино ба Рай омад, онро Маҷдуддавла Абутолиб Рустам (997-1029), яке аз Бувайҳидон ва модари ӯ Сайидои Хотун ҳукмронӣ карданд. Дар ин ҷо Ибни Сино бо Маҷдуддавла, ки дар савдо дучор омада буд, муносибат кард ва барои ин ба эҳтироми Саййида, ки дар сари салтанат буд, ба даст овард. Аммо донишманд дар Рай муддати дароз монд, зеро ба Султон Маҳмуди Ғазнавӣ хавфи ҳамла ба Рай низ таҳдид мекард. Ҳамин тавр Ибни Сино аз Рай рафт. Вай ба Ҳамадон, ки нисбатан қавӣ буд, ба назди Шамсуддавла (997-1021), бародари Маҷдуд Давла рафт. Пас аз табобат бо ҳоким бо чангак, олимро ба қаср даъват мекунанд. Вай аввал табиби дарбор, баъдан вазир шуда кор кардааст. Вай ба серкориаш нигоҳ накарда, корҳои илмии худро идома дод ва як қатор асарҳо навишт. Пас аз хатми китоби якуми "Қонунҳои тиб" вай ба навиштани энсиклопедияи машҳури фалсафии худ - "Китоб аш-шифо" шурӯъ кард. Вай боқимондаи "Қонунҳои тиб" -ро дар Ҳамадон ба итмом мерасонад.

Ибни Сино то соли 1023 дар Ҳамадон зиндагӣ кард ва бо баъзе сабабҳои сиёсӣ он сол ба Исфаҳон рафт. Ӯ 14 соли боқимондаи ҳаёти худро дар ин ҷо гузаронидааст. Дар ин ҷо низ ӯ пайваста ба корҳои илмӣ машғул буд ва як қатор асарҳо офарид. Дар байни онҳо китобҳои илмӣ ба монанди тиб, фалсафа, илмҳои дақиқ, забоншиносӣ ҳастанд. Қисматҳои Китоби аш-Шифо, аз ҷумла Энсиклопедияи Форсӣ ва Китоби 20 ҷилдаи Инсоф-Адолат.

Ба гуфтаи Ҷузҷонӣ, гарчанде ки Ибни Сино аз ҷиҳати ҷисмонӣ хеле пурқувват буд, сайругашти ӯ ба шаҳр ба шаҳр, шабу рӯз кор кардан ва чандин маротиба мавриди таъқиб ва ҳабс қарор гирифтанаш ба некӯаҳволии олим таъсири ҷиддӣ расонд. Вай гирифтори колит аст. Ҳангоми раҳпаймоии Аловуддавла ба Ҳамадон, Ибни Сино, бо вуҷуди бемории шадид, бо ӯ ба сафар баромад. Дар роҳ олим хаста шуд ва дар синни 57-солагӣ вафот кард. Олим дар Ҳамадон дафн карда мешавад. Дар болои қабри ӯ мақбара соли 1952 сохта шуда буд (меъмор Ҳ. Сайхун). Дар мақбара инчунин утоқҳои осорхона бахшида ба Ибни Сино мавҷуданд.

Муосирони ӯ Ибни Сино "Шайх ар-раис" ("пешвои ҳакимон, сарварони уламо"); "Шараф ал-мулк" ("вилоят, эътибори кишвар"), "ҳуҷҷати ал-ҳақ" ("исботи ҳақиқат"); Ӯро Ҳаким ал-Вазир ("вазири оқил, ташаббускор") меномиданд. Дар таърихи илми ҷаҳонӣ Ибни Сино ҳамчун донишманди энсиклопедӣ шинохта шудааст, зеро ӯ қариб ба ҳама илмҳои мавҷудаи замони худ машғул буд ва дар бораи он асарҳо менавишт. Вай бо забони арабӣ, ки забони илмии Шарқи Наздик ва Миёна дар он замон навиштааст, бархе ба форсӣ ва баъзе дар фалсафа навиштаанд.Манбаъҳои мухталиф мегӯянд, ки ӯ беш аз 450 асар навиштааст, аммо 242 (160) -и онҳо боқӣ мондааст, ки 80-тои он боқӣ мондааст 43 ба фалсафа, тиб ва боқимонда ба мантиқ, равоншиносӣ, табиат, астрономия, математика, мусиқӣ, химия, ахлоқ, адабиёт ва забоншиносӣ бахшида шудаанд.Аммо на ҳамаи ин асарҳо якхела омӯхта шудаанд аз ҷониби олимон.Китобҳои Ибни Сино оид ба фалсафа ва тиб Он дар тӯли асрҳо ба бисёр забонҳо тарҷума ва аз нав нашр шудааст, аммо дар айни замон, бисёр асарҳои дигар то ҳол мунтазиранд, ки онҳо дар шакли дастнависанд.

Мероси илмии Ибни Синоро шартан ба чор қисм ҷудо кардан мумкин аст: фалсафӣ, табиӣ, адабӣ ва тиббӣ, ки дар ҳар кадоме донишманд осори амиқ гузоштааст. Аммо, агар ба таносуби миқдории осори Ибни Сино назар афканем, мебинем, ки таваҷҷӯҳ ва таваҷҷӯҳи олим бештар ба фалсафа ва тиб нигаронида шудааст. Гарчанде ки ин мероси тиббии ӯст, ки ӯро дар Ғарб ҳамчун Авитсена, бахусус Қонунҳои тиб машҳур кардааст, аммо номи Шайхар-Раис пеш аз ҳама инъикоси фалсафаи бузурги ӯст.

Бузургтарин ва муҳимтарин асари олим оид ба фалсафа «Китоб аш-шифо» мебошад. Он аз 4 қисм иборат аст: 1) мантиқ - ба 9 қисм тақсим мешавад: ал-мадҳал - сарсухан ба мантиқ: ал-мақулот - категорияҳо: ал-бура - тафсир; ал-қиёс - силлогизм; ал-бурҳон - далел, далел; ал-ҷадал - ихтилофот, диалектика; ас-сафсата - софизм; ал-хитоба - суханварӣ; аш-шер - поэтика (санъати шеър); 2) табиат (дар ин ҷо канданиҳои фоиданок, растаниҳо, ҳайвонот ва одамон дар бахшҳои алоҳида муҳокима карда мешаванд: 3) математика - ба 4 фан тақсим карда мешавад: арифметика. handasa (геометрия), астрономия ва мусиқӣ: 4) метафизика ё илоҳиёт. Қисматҳои ин асар бо забонҳои лотинӣ, суршурӣ, ибрӣ, олмонӣ, англисӣ, фаронсавӣ, русӣ, форсӣ ва ӯзбекӣ нашр шудаанд.

Дигар асари фалсафии Ибни Сино бо номи «Китоб ан-Наҷот» шакли мухтасари Китоби аш-Шифо мебошад, ки он низ қисман ба якчанд забон тарҷума шудааст. Нигоҳҳои фалсафии донишманд инчунин "Ал-ишарат ва-т-танбихот" ("Нишонаҳо ва Танбихлар"), "Ҳикмат ал-машриқиён" ("Фалсафаи шарқиён"), "Китоб ал-ишорат фи-л-" мебошанд. мантиқ ва л-ҳикмат "(" Нишонаҳои мантиқ ва фалсафа ")," Энсиклопедия "(" Китоби дониш ") дар форсӣ ва дигар рисолаҳои фалсафии ҳаҷмҳои гуногун, инчунин" Достони Тайр "," Сулаймон ва Ибсол "," Hayy nbn Yaqzan "," Достони Юсуф ", ки дар фантастикаи фалсафӣ инъикос ёфтааст, ба монанди Ҷаҳонбинии Ибни Сино аз таълимоти Арасту ва асарҳои Форобӣ таъсири манфӣ гирифтааст. Тибқи гуфтаи ӯ, вазифаи фалсафа омӯхтани мавҷудият, яъне ҳама чизҳои мавҷуда, пайдоиш, тартибот, робитаҳои мутақобила ва робитаҳои байниҳамдигариро дар асоси омилҳои зарурӣ, имкон, воқеият ва сабабҳо омӯхтан аст. Ҳар чизе, ки дар олам вуҷуд дорад, ба ду қисм ҷудо мешавад: ҳастии зарурӣ (ҳастии ҳатмӣ) ва ҳастии имконпазир (ҳастии имконпазир). Вуҷуди зарурӣ Худои иродатарин, тавонотарин, донотарин аст. Дигараш имкон дорад ва аз ҷониби Худо омадааст. Муносибати мавҷудоти имконпазир бо мавҷудоти зарурӣ муносибати сабабу натиҷа мебошад. Дар ин раванд ҳама чиз дар олам тадриҷан дар шакли эманация, яъне нур аз офтоб ба амал меояд. Бо ин тартиб, ақл, рӯҳ, ҷисм ва соҳаҳои осмонии бо онҳо алоқаманд, ки дар шакли тасодуф мавҷуданд, пайдо мешаванд. Ин ҳама моддаҳо (маъданҳо) мебошанд ва садамаҳои рухдода - хусусиятҳо, ранг, андоза, гуногунии чизҳо мавҷуданд. Ҷисм аз шакл ва материя иборат аст. Худо абадист ва масъалае, ки аз он ба вуҷуд меояд, абадист. Он асоси дигар мақомоти собит аст. Асоси моддии ашё ҳеҷ гоҳ гум намешавад. Шакли соддаи тақсимнашавандаи материя аз чор унсур иборат аст: ҳаво, оташ, об ва замин. Дар натиҷаи ҳамкориҳои гуногуни онҳо чизҳои мураккаби моддӣ ба вуҷуд меоянд. Чизҳои мураккаб метавонанд шаклро тағир диҳанд, аммо 4 унсур, ки асоси моддии онҳо мебошанд, гум нашудаанд, онҳо абадӣ нигоҳ дошта мешаванд. Ба гуфтаи Ибни Сино, аввал кӯҳҳо, баъд растаниҳо, ҳайвонот ва дар натиҷаи эволютсия инсон ба вуҷуд омад, ки бо ақл, қобилияти тафаккур ва забони худ аз дигар мавҷудоти зинда фарқ мекард. Дониши амиқи ҳодисаҳо ва илм танҳо барои инсон хос аст. Дониши инсон тавассути дониши чизҳо сохта мешавад. Шинохт аз тафаккур бо истифода аз маърифат ва мафҳумҳои эҳсосӣ иборат аст. Агар ҳисси аломатҳо, аломатҳои беруна, ҷанбаҳои алоҳидаи чизҳоро донад, ақл метавонад моҳияти онҳоро бо роҳи абстраксия ва умумигардонии ҷанбаҳои ботинии онҳо донад. Зеҳни инсон тавассути омӯзиши илмҳои гуногун бой ва рушд мекунад. Консепсияи Ибни Сино аз он иборат аст, ки кас Худоро тавассути омӯзиши амиқи дониш шинохтан мумкин аст. Вай мефаҳмад, ки танҳо шахсе, ки дониши мавҷуд дошта метавонад, мусалмони ҳақиқӣ шуда метавонад. Ибни Сино мантиқро ҳамчун усули илмии шинохтани мавҷудият, омӯзиши мавҷудият медонист. "Мантиқ, - менависад Ибни Сино, - ба инсон қоида медиҳад, ки тибқи он инсон ҳангоми содир кардани хулоса аз хатогиҳо худдорӣ мекунад."

Ибни Сино олиме буд, ки дар замони худ дар рушди илмҳои табиӣ саҳми бузург гузоштааст. Назари табиӣ-илмии ӯ дар бахши табиатшиносии Китоби аш-Шифо тавсиф шудааст. Назари олим дар бораи баъзе равандҳои геологӣ ба назарияҳои муосири илмӣ хеле наздик аст. Ба гуфтаи ӯ, вулқонҳо воқеан бо пайдоиши кӯҳҳо ва заминҷунбӣ рабт доранд. Ташаккули худи кӯҳ бо ду роҳ рух медиҳад: 2) болоравии қишри замин дар вақти заминларзаи шадид; 1) Дараҳои амиқ тавассути об ва амали тадриҷии ҳаво ба вуҷуд омада, дар натиҷа баландӣ ба амал меояд. Якчанд сабабҳои заминларза мавҷуданд. Яке аз онҳо буғи газмонанд ё оташгиранда мебошад. Ин буғ ҳаракат мекунад ва заминро ба ларза меорад. Заминларза инчунин метавонад дар натиҷаи воридшавии обҳои зеризаминӣ, ярчҳо ва баъзан маҷбуран фурӯ рафтани қуллаҳои кӯҳӣ ба амал ояд. Тибқи гуфтаи олим, як қисми муайяни сатҳи замин як замонҳо қаъри баҳр будааст ва бо мурури замон дар натиҷаи равандҳои геологӣ ҷойгиршавии обанборҳо тағир ёфтааст. Замоне баҳр, ҳоло дар хушкӣ, боқимондаҳои ҳайвоноти баҳрӣ боқӣ мондаанд. Он заминҳои Куфа, Миср ва Хоразмро дар бар мегирад.

Ибни Сино дар соҳаи минералогия низ корҳои назаррас анҷом додааст. Вай таснифи аслии маъданҳоро пешниҳод кард. Мувофиқи он, ҳамаи маъданҳо ба 4 гурӯҳ тақсим карда мешаванд: ҷинсҳо, металлҳои ҳалшаванда (металлҳо), пайвастагиҳои сӯзишвории тиллоӣ-сулфур ва намакҳо. Ин таснифот то асри 19 тақрибан бетағйир монд. Назари Ибни Сино дар бораи геология ва минералогия дар асари ӯ «Ал-Афъал ва-л-инфиолот» (Таъсир ва Таъсир) низ мавҷуд аст.

Ибни Сино дар қатори дигар илмҳои табиӣ ба химия машғул буд ва дар бораи он асарҳо менавишт. Азбаски ӯ ин асарҳоро дар замонҳои гуногун навиштааст, онҳо тағироти эволютсионии муносибати Ибни Сино ба химияро ба таври возеҳ инъикос кардаанд. Ғояҳои ӯ дар соҳаи химия барои кимиёи онвақта хеле пешрафта буданд. Ибни Сино дар синни 21-солагӣ дар остонаи фаъолияти илмии худ ба трансмутатсияи металлҳо, яъне ба табиати химиявии металлҳои оддӣ ба тилло ва нуқра боварӣ дошт ва таҳти таъсири китобҳои кимиёшиносони қадим навишта буд Рисола ас-санъа ила-л-баракӣ.Ӯ асари кӯтоҳе бо номи худ навиштааст Аммо, то синни 30-солагӣ, олими ҷавон, ки таҷрибаи зиёди илмӣ андӯхтааст, боварии комил дошт, ки кӯшишҳояш дар ин соҳа бенатиҷа хоҳанд буд ва дар Рисола ал-иксир (Рисолаи деги) ба шубҳа афтод ки тилло ва нукраи софро бо рохи химия ба даст овардан мумкин аст. Дар Китоби аш-Шифо, ки ӯ дар синни 40-солагӣ ба навиштан шурӯъ карда буд, ӯ кӯшиш кард, ки аз ҷиҳати назариявӣ исбот кунад, ки ҳама кӯшишҳои кимиёгарон дар соҳаи трансмутатсия бенатиҷа буданд. Мувофиқи суханони ӯ, ҳар як металле, ки он замон маълум буд, як моддаи алоҳида буд ва на як намуди металл, тавре химикҳо фикр мекарданд. Ҳарчанд ӯ намедонист, ки тилло унсури махсус аст, аммо ӯ инчунин дарк кард, ки онро аз ашё сохтан мумкин нест. Ин мулоҳизаҳои назариявӣ дар рушди химияи асрҳои миёна ба химияи илмӣ нақши муҳим доштанд.

Ибни Сино инчунин бо ботаника ба таври васеъ сарукор дошт, зеро аксари моддаҳои шифобахш аз гиёҳҳо сарчашма мегиранд. Дар бахши "Аннабот" ("Растаниҳо") -и Китоби аш-Шифо вай дар бораи навъҳои растаниҳо, пайдоиш, ғизо, узвҳои растанӣ ва функсияҳои онҳо, афзоиш ва шароити парвариш менависад ва дар таҳияи истилоҳоти илмӣ кор мебарад .

Ибни Сино аз хурдӣ ба астрономия таваҷҷӯҳ дошт ва ин шавқ то охири умраш идома ёфт. Вай ҳашт рисолаи мустақил, инчунин бобҳои алоҳидаи астрономияро ба бахшҳои математикии Китоб аш-Шифо ва Энсиклопедия бахшидааст. Вай асари Птолемейро "Алмагест" -ро кор карда баромад ва онро дар асоси дастури астрономияи амалӣ таҳия кард. Ибни Сино дарозии ҷуғрофии шаҳри Ҷурҷонро бо мушоҳидаи нуқтаи баландтарини моҳ, усули барои замони худ комилан нав муайян кард. Дар геодезия Берунӣ дар бораи дурустии ин усул сухан мегӯяд ва онро танҳо бо номи Ибни Сино иртибот медиҳад. Ин усул дар Аврупо пас аз 8 сол (500) аз ҷониби ситорашинос Вернер бозёфт карда шуд.

Дар соҳаи математика Ибни Сино Асосҳои Евклидро аз нав дида баромада, онро шарҳ дод ва илова намуд, истилоҳоти арифметикиро ба андозаи геометрӣ татбиқ кард ва мафҳуми "рақам" -ро аз "шумораи натуралӣ" васеъ намуд.

Ибни Сино дар соҳаи назм низ осори назаррас гузоштааст. Вай баъзе асарҳои тиббии худро (Урҷуза) бо шеъри вазнини раҷаз навиштааст. Вай инчунин якчанд ҳикояҳои фалсафӣ навиштааст, ки баъдтар ба адабиёти форс-тоҷик таъсири амиқ гузоштанд. Вай якчанд ғазал ва қитъаҳоро ба форсӣ ва беш аз 40 рубоӣ навиштааст. Мероси шоирии ӯ қисман ба забонҳои русӣ ва ӯзбекӣ нашр шудааст.

Ибни Сино назариётчии бузурге буд, ки роҳнамоии илмии Форобиро дар соҳаи мусиқӣ идома додааст. Javomeʼ ilm ul-musiqiy (Маҷмӯаи мусиқӣ) як қисми Китоби аш-шифо мебошад, ки аз 6 боб иборат аст, ки ҳар яки он якчанд боб дорад. "Қонунҳои тиб", "Рисолаи ишқ" ва ғайраҳо дар бораи баъзе ҷанбаҳои мусиқӣ. Вай тамоми мушкилоти мусиқии замонашро тасвир кард: нагма. Вай дар Аврупо яке аз аввалинҳо шуда сохтори мусиқиро, ки баъдтар бо номи "стрингери холис" шинохта шуд, дар шакли фосила, системаи фрит, акцент, оҳанг, асбоби мусиқӣ ва ғайра ба вуҷуд овард. Ибни Сино таълимоти мукаммали зебоии мусиқиро пеш бурд ва мусиқиро беҳтарин шакли ҳамоҳангӣ донист. Ритм, ба мисли дигар назариётчиёни мусиқии Шарқ, бо системаи бадеӣ сару кор дорад. Вай ҳамчун табиб мусиқиро ҳамчун воситаи муҳими тиббӣ дохил кардааст. Назарияе, ки мусиқӣ дар натиҷаи инкишофи оҳангҳои нутқи инсон ба вуҷуд омадааст, бо назарияҳои муосири мусиқӣ мувофиқ аст. Вай мусиқиро ҳамчун яке аз воситаҳои асосии идеяи худ оид ба тарбияи шахсияти ҳамоҳанг дохил кард.

Кори Ибни Сино дар соҳаи тиб номи ӯро дар тӯли асрҳо бо ин соҳа пайваст кардааст. Саҳми бузурги олим дар рушди тиб аз он иборат аст, ки вай маълумоти дар тӯли асрҳо ҷамъовардаи халқҳои гуногунро дар соҳаи тиб ҷобаҷо ва ба тартиб дароварда, онҳоро дар асоси назария ва қонунҳои муайян бо таҷрибаи худ бой гардонидааст. Инро "Қонунҳои тиб" -и ӯ ва мавқеъ ва шӯҳрати ин асар дар таърихи илми тибби ҷаҳонӣ гувоҳӣ медиҳанд.

Кори Ибни Сино дар соҳаи тиб тибби он замонро дар тӯли асрҳо пешрафт кард ва ҳатто дар баъзе соҳаҳо онро ба тибби муосир наздик кард. Дар тӯли ҳаёти ӯ таълимоти олимони қадим, хусусан Гиппократ, Гален, Диоскорид ва дигарон дар ин соҳа бартарӣ доштанд. Ибни Сино инчунин дар фаъолияти тиббии худ ба ақидаҳои назариявӣ ва дастурҳои амалии онҳо такя мекард, аммо онҳоро дар асоси таҷриба ва дониши олимони Ҳиндустон, Чин, Осиёи Миёна ва Шарқ таҳия ва ғанӣ гардонид. Яке аз омилҳои асосии шӯҳрати Ибни Сино ҳамчун табиби нобиға дониши мукаммали назарияи тиббӣ, алахусус анатомия, сохтори бадани инсон буд. Вай дар бораи сохтори косахонаи сар, сохтори дандонҳо, аз паи Гален фикр мекард. Навиштаҳои ӯ дар бораи анатомияи чашм, чӣ гуна сурат гирифтани раванди биниш ва нақши хонанда дар он ва ҷойгиршавии мушакҳои чашм ба офталмологияи муосир наздиканд. Навиштаҳои ӯ дар бораи сохтор ва вазифаи асабҳо, рагҳои хунгард ва мушакҳо нишон медиҳанд, ки анатомия бо амалия алоқаманд аст. Ин олими рус Н.И.Пираговро, ки ҳамчун асосгузори анатомияи амалӣ шинохта шудааст, пайрави Ибни Сино мекунад.

Ибни Сино ташхиси шадид дошт. Баъзе усулҳои ташхиси ӯ имрӯз ҳам аҳамият доранд. Перкуссия барои фарқ кардани ассит ва метеоризм, инчунин барои муайян кардани таб (бо зарби шикам) истифода шудааст. Ин усул пас аз 600 сол аз ҷониби табиби Вена Леопольд Ауенбрюгер (1722-1809) бозёфт ва баъд аз 50 сол дар амал татбиқ карда шуд. Олим олимон навъҳои хунравӣ ва намудҳои нафаскаширо амиқ омӯхта, дар ташхис истифода бурданд. Ибни Сино ҳангоми ташхиси дифференсиалии бемориҳои гуногун ва муайян кардани ҳолати умумии организм ба аломатҳои набз, пешоб ва наҷосат диққати калон медиҳад. Масалан, вай диабети қандро вобаста ба ҳолати пешоб, аз ҷумла шириниҳои он ташхис медиҳад. Соли 1775 олими англис Добсон мавҷудияти шакар дар пешобро барои диабет кашф кард. Ибни Сино бори аввал дар таърихи тиб вабо ва вабо фарқ карда, зарурати ҷудо кардани беморони гирифтори бемориҳои сироятиро нишон дода, нишонаҳо ва ҷараёни бемориҳо, ба монанди менингит, захм, зардпарвин, плеврит, махав, захм, сурхак, чечак, сибирская яра. Зуҳуроти девона, табиати сироятӣ ва вазъи бемор хеле дақиқ буданд. Соли 1804 олими аврупоӣ Зинке тасдиқ кард, ки девона ба тарафи чап гузаранда аст. Олим инчунин дар тавсиф ва табобати бемориҳои рӯҳӣ ва асаб навигариҳои зиёде кардааст. Дар табобати ин бемориҳо, он ба таъсири муҳити зист, иқлим, парҳез ва машқҳо, инчунин тадбирҳо оид ба беҳтар кардани рӯҳияи бемор аҳамияти калон медиҳад.

Дар табобати беморон, мегӯяд олим, бояд ба се чиз диққат дод - парҳез, доруворӣ ва истифодаи тадбирҳои гуногуни тиббӣ (хунгузаронӣ, консервабарорӣ, махав, ҳукна ва ғ.). Дар табобати беморӣ, ғизо, яъне парҳез омили муҳим ҳисобида мешавад ва ҳар як беморӣ парҳези худро дорад. Масалан, дар бемориҳои ҷигар тавсия дода мешавад, ки бештар мавиз, анҷир ва афшураи анор истеъмол карда шавад. Ин усули кӯҳнаи табобати чунин бемориҳо бо глюкоза ва инсулини муосир аст. Саҳми Ибни Сино дар рушди соҳаи ҷарроҳӣ низ калон аст. Вай дар асарҳои тиббии худ баъзе усулҳоеро, ки дар ҷарроҳии муосир истифода мешаванд, тасвир мекунад. Ба онҳо сӯхтан ё захм задани омосҳои чиркӣ, дӯхтани бавосир, қатъ кардани хунравӣ бо тампон, ашёи тез ё дарз ва буридани гулӯ бо трахеотомия дохил мешаванд. Усули табобати баромадани humerus бо прессии оддӣ то ҳол "усули Авитсена" номида мешавад. Ибни Сино каҷии сутунмӯҳра бо дастгоҳи чӯбине, ки худаш ихтироъ карда буд, ислоҳ кард. Ин усулро дар асри XV табиби фаронсавӣ Кало бозёфт. Усули андова кардани устухонҳоро Ибни Сино низ васеъ истифода мебурд, аммо баъдтар онро фаромӯш карданд ва табибони Аврупо соли 3 қабул карданд. ҳамчун ихтирооти нав ба амалия баргашт. Қариб ҳамаи усулҳое, ки дар ҷарроҳии муосири чашм истифода мешаванд, ба Ибни Сино маълум буданд. Саратонҳои бесифат, сангҳои масона, буридани, бавосир, ҷарроҳии косахонаи сар ва ғайра аз ҷумлаи табобатҳое мебошанд, ки Ибни Сино истифода кардааст. Ибни Сино инчунин ба масъалаи наркоз дар ҷарроҳӣ диққати калон додааст. Барои ин, ӯ афюн, арзан, бангдона ва дигар доруҳоро истифода мебурд. Ибни Сино аҳамияти гигиенаи шахсӣ, хоб ва машқро дар табобати ин беморӣ таъкид кардааст. Усули табобати як беморӣ бо роҳи даъвати дигараш қобили таваҷҷӯҳ аст. Масалан, ӯ бовар дорад, ки таби чоррӯза дар табобати эпилепсия муфид аст. Равоншиноси Австрия Ю. Вагнер-Яурег (15–1852) барои табобати вараҷа бо вараҷа соли 1857 ҷоизаи Нобел дода шуд.

Ибни Сино дар соҳаи фармакология таҳқиқоти амиқ анҷом додааст. Вай ташаккули дорухонаи навро дар Шарқи Мусалмонон дар асоси дорухонаи олимони қадим ба итмом расонид. Ибни Сино инчунин дар истифодаи доруҳо аз қабили сано, кофур (кофур), ровоч, тамрхинди (хурмои ҳиндӣ) дар тиб ва омода кардани бисёр доруҳо ба ҷои асал дар асоси шакр саҳм гузоштааст. Усулҳои ҷамъоварӣ, нигоҳдорӣ ва коркарди гиёҳҳои шифобахши ӯ ба усулҳои тибби муосир хеле наздиканд. Илова бар доруҳои табиӣ, Ибни Сино яке аз аввалинҳо шуда, доруҳои бо роҳи кимиёвӣ омодашударо истифода бурд. Вобаста аз намуди беморӣ, ӯ аввал бо соддаҳо ва сипас бо доруҳои мураккаб табобат карда мешуд. Муҳимтар аз ҳама, ӯ ба таъсири шифобахши хӯрок диққати калон дода, табобатро бо чунин маҳсулот (мева, сабзавот, шир, гӯшт ва ғ.) Оғоз намуд. Ҳангоми таъини дору ба зарурати ба назар гирифтани мизоҷи бемор (гарм, хунук, тар, хушк), синну сол, шароити иқлимӣ таъкид мекунад. Дорухонаи Ибни Сино аз дорухонаи асрҳои миёна дар Аврупо хеле пештар буд, зеро он ба усули хуб андешидашудаи таҳқиқоти фармакологӣ асос ёфта, ба тибби муосир наздик шуд. Баъзе доруҳое, ки олим истифода мебаранд, хаз мебошанд. фармакопеяҳо.

Зиёда аз 30 асари Ибни Сино дар соҳаи тиб, аз ҷумла энсиклопедияи тиббӣ, аз қабили Қонун, инчунин ҷилдҳои гуногуни Урҷуза фи-т-тибб (тиббии Ур-ҷуза), ки ба ҷанбаҳои муайяни назариявӣ ва амалии тиб бахшида шудаанд, боқӣ мондааст ». Ал-Адвият ал-Қалбия ”(“ Доруҳои дил ”),“ Дафу ал-мадорр ал-куллия ан-ал-абдон ал-инсония ”(“ Бартараф кардани ҳама зарарҳо ба бадани инсон ”),“ Китоб ал- qulanj ”Китоби Қуланҷ), Мақолаи Фин-Набз (Инсулт), Рисола фи-л-боҳ (Рисола дар бораи қудрати ҷинсӣ), Risala fi Ҳодисаи мусофир (Ҳодисаи мусофирон)" Рисола fi hifz as-sihha "(" Рисолаи тандурустӣ ")," Рисала фис-сиканҷубин "(" Рисола дар бораи Сиканҷубин ")," Рисала фи-л-фасд "(" Рисолаи интиқоли хун ").", "Рисола фи-лхиндабо »(« Рисола дар бораи Сачратчи »).

Ибни Сино инчунин ба масъалаи таснифи илмҳои замони худ ҷиддӣ муносибат кард ва дар ин соҳа асаре навиштааст, ки бо номи "Аксамул-улум ал-ақлия" (Таснифи илмҳои ақлӣ) таҳия шудааст. Дар он олим илмҳои ақлро ҳамчун илмҳои ҳикмат ва фалсафа гирифта, онҳоро ба қисмҳои назарӣ ва амалӣ тақсим кардааст. Илмҳои назариявӣ ба донистани ҳақиқат ва илмҳои амалӣ ба иҷрои корҳои хайр равона карда шудаанд. Фалсафаи назариявӣ ба 3 тақсим карда мешавад: 1) илми сатҳи поёнӣ, яъне табиатшиносӣ (тиб, химия, ситорашиносӣ ва ғ.); 2) илми миёна - математика (геометрия, арифметика, астрономия, мусиқӣ); 3) илми сатҳи олӣ - метафизика (теология). Фалсафаи амалӣ инчунин ба се қисм (ахлоқ, иқтисодиёт ва сиёсат) тақсим карда мешавад, ки қисми аввалашон дар бораи як шахс ва хислати ӯ; дуввум дар бораи он, ки чӣ гуна одамон дар оила бо якдигар, бо корҳои иқтисодӣ муносибат мекунанд, сеюм дар бораи он, ки одамон бо ҳамдигар дар сатҳи шаҳр ё шаҳристон, идоракунии давлат муносибат мекунанд. Ин категорияҳо инчунин ба шабакаҳои хурд тақсим карда мешаванд. Дар намоишнома 29 соҳаи илм зикр шудааст ва Ибни Сино таъкид мекунад, ки сифатҳои ҳақиқии ахлоқӣ ва ҷомеаи идеалиро дар ин дунё ба даст овардан мумкин аст ва одамон бояд дар ҷомеае зиндагӣ кунанд, ки ба кӯмаки ҳамдигар асос ёфта бошад. Ҷамъият мегӯяд, ки он бояд бо қонунҳои одилона, ки бо ризоияти тарафайн қабул шудаанд, танзим карда шавад. Ҳама аъзои ҷомеа бояд ба қонун итоат кунанд ва нақзи қонун ва беадолатӣ ҷазо дода шавад. Ҳоким чунин мешуморад, ки агар худи подшоҳ беадолатӣ кунад, шӯриши мардум бар зидди ӯ бояд аз ҷониби ҷомеа асоснок ва дастгирӣ карда шавад. Вай дар дидгоҳҳояш дар бораи ахлоқ ба муҳимтарин муносибатҳои ахлоқӣ дар ҳаёти ҳаррӯзаи одамон, аз қабили фурӯтанӣ, шаъну шараф, далерӣ, ростқавлӣ ва ростқавлӣ диққати махсус медиҳад.

Ибни Сино бо мероси бой ва гуногуни илмии худ ба рушди фарҳангҳои Шарқ ва Ғарб дар замонҳои баъдӣ таъсири калон расонд. Умари Хайём, Абу Убайди Ҷузҷонӣ, Насриддини Тӯсӣ, Фаридуддини Аттор, Ибни Рушд, Низомии Ганҷавӣ, Фахриддини Розӣ, ат-Тафтазонӣ, Носири Хисрав, Ҷалолиддини Румӣ, Алишер Навоӣ, Абдураҳмон Ҷомӣ, Улуғбек, Бедил, Баҳманёр ибни Марзбон Дар асарҳои худ, онҳо таълимот ва ғояҳои илмии Ибни Синоро идома дод. Дар Аврупо осори донишманд дар асри 12 ба лотинӣ тарҷума шуда, дар донишгоҳҳо таълим дода мешавад. Файласуфон ва табиатшиносони барҷастаи аврупоӣ, аз қабили Иордано Бруно, Гундисвалво, Вилгелм Оверский, Александр Гелский, Алберт фон Больштедт, Фома Аквинский, Роҷер Бекон, Данте ва дигарон ғояҳои пешрафтаи Ибни Синоро дар асарҳои худ истифода бурда, ӯро эҳтиром мекарданд. Омӯзиши мероси илмии Ибни Сино дар давраи нав суръат гирифт ва дар натиҷа дар Ӯзбекистон ва берун аз он соҳаи махсуси омӯзиш ба вуҷуд омад. Тарҷумаи лотинии Қонунҳои тиб 40 маротиба пурра нашр шудааст. Баъзе қисматҳои он ба забонҳои олмонӣ, англисӣ ва фаронсавӣ тарҷума карда шудаанд, асарҳои олим дар соҳаҳои фалсафӣ ва дигар соҳаҳо низ ба якчанд забонҳои ҷаҳон нашр шудаанд ва дар бораи осори ӯ як қатор таҳқиқоти асосӣ эҷод карда шудаанд. Дастнависҳои осори Ибни Сино дар китобхонаҳои мухталифи ҷаҳон, аз ҷумла Академияи илмҳои Ӯзбекистон ва Пажӯҳишгоҳи шарқшиносии ба номи Абурайҳон Берунӣ маҳфузанд, 50 дастхатҳои 60 асари олим мавҷуданд. Олимони Аврупо Е. Бишманн, Ю. Руска Карра де Во, X. Корбин, Круз Эрнандес, Л. Гарде, А. M. Гуашон, X. Лей, П. Моривидж, Ҷ.; Салиба ва олимони араб, турк ва эрон М. U. Наҷотӣ, А. N. Нодир, Ҷ. Ш. Қанавотӣ, Саид Нафисӣ, Яҳё Маҳдавӣ, Умар Фаррух, Э. Ихсоноғлу, Ф. Раҳмон, М. Мусо, Ҳ. Ғараба, М. Шаҳвардӣ ва дигарон дар омӯзиши осори Ибни Сино саҳми назаррас доранд. Шумо аз олимони рус. E. Бертелс, А. Бале. Борисов, И. S. Брагинский, С. I. Григорян, Б. A. Петров, Б. A. Розенфельд, В. N. Терновский, А. V. Сагадеев, М. M. Роянская, С. аз олимони тоҷик. Айнӣ, М. Диноршоев, Т. Мардонов, Н. Раҳматуллаев, А. Баховуддинов, Ю. Нуралиев дар рушди ин самт саҳм гузоштааст. Дар тарҷума ва омӯзиши осори Ибни Сино дар Ӯзбекистон шарқшиносон С. Мирзаев, А. Муродов, А. Расулов, У. I. Каримов, Ю. N. Завадовский, А. A. Семёнов, М. A. Фурӯш, P. G. Болгаков, Ш. Шоисломов, Э. Талабов, Ҳ. Оилаи Ҳикматуллаевҳо кори хуберо анҷом доданд. T. N. Қорӣ-Ниёзӣ, И. M. Моъминов, М. M. Хайруллоев, М. N. Болтаев, А. Ахмедов, Г. P. Матвиевская, В. K. Ҷумъаев, Н. Маҷидов, О. F. Файзуллоев, М. B. Монографияҳо ва мақолаҳои Баратов паҳлӯҳои гуногуни эҷодиёти Ибни Сино ро таҳқиқ мекунанд. Антропологи рус М. M. Герасимов ҳамроҳ бо чанд шахсияти дигари таърихӣ дар асоси косахонаи сари Ибни Сино муҷассама офарид. Кормандони Институти тиббии Андиҷон (Ю. O. Отабеков, Ш. Ҳ.Хамидуллин, Е. S. Соколова) тасвири аз ҷиҳати илмӣ асосноки Ибни Синоро дар нимпайкара тасвир кардааст (1965). Рассоми узбек С. Марфин дар болои портрети бадеии Ибни Сино кор кардааст (1968). Дар бораи Ибни Сино аз ҷониби эҷодкорони студияи "Ӯзбекфилм" (реж. E. Эшмухамедов; О. Агишев, Э.

Ботаники машҳури шведӣ Карл Линней (1707-78), ки аввалин таснифи илмии растаниҳоро офаридааст, дарахти тропикии ҳамешасабзро ба ифтихори Ибни Сино номид. Минерали нави дар Ӯзбекистон ёфтшуда (1956) ба номи Ибни Сино Авитсенна ном дорад. Дар Бухоро ва деҳаи Афшана муҷассамаи Ибни Сино ва дар Кортрейки Белгия муҷассамаи Ибни Сино (2000) гузошта шуд. Дар Афшана Осорхонаи Ибни Сино кушода шуд. Донишгоҳҳо ва коллеҷҳои тиббии Ӯзбекистон ва Тоҷикистон, нашриётҳо (ниг. Нашри Ибни Сино), осоишгоҳҳо, беморхонаҳо, китобхонаҳо, мактабҳо, кӯчаҳо, иншооти ҷамъиятӣ ва маҳаллаҳои истиқоматӣ ба номи Ибни Сино гузошта шуданд. Дар Тоҷикистон ҷоизаи давлатии ба номи Ибни Сино таъсис дода шудааст, ки дастовардҳои бузурги илмро эътироф мекунад. Бунёди байналмилалии Ибни Сино дар Ӯзбекистон таъсис ёфтааст (1999) ва маҷаллаҳои байналмилалии Ибни Сино ва Сино нашр мешаванд.

www.avicenna.uz