Тарҷумаи ҳоли Заҳириддин Муҳаммад Бобур

БО ДӮСТОН мубодила кунед:

Тарҷумаи ҳоли Заҳириддин Муҳаммад Бобур

Заҳириддин Муҳаммад Бобур адиб, шоир, олим, арбоби давлатӣ ва сарлашкар буд, ки дар фарҳанг, адабиёт ва назми Шарқи асрҳои миёна нақши муҳим бозидааст. Бобур бо ҷаҳонбинии васеъ ва заковати дурахшонаш дар Ҳиндустон сулолаи Бобуриёнро таъсис дод ва дар таърихи ин кишвар ба як арбоби давлатӣ табдил ёфт. Ғазалу рубоиҳои шевои ӯ нодиртарин шоҳасарҳои назми турк буда, рисолаҳояш дар бораи «Мубаййин» (ривоёт), «Хати Бобурӣ», «Ҳарб ишӣ» ва «Арӯз» дар риштаҳои фиқҳи исломӣ, назм ва назарияи забоншиносӣ саҳми арзанда гузоштаанд.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур 1483 феврали соли 14 дар Андиҷон дар оилаи Умар Шайх Мирзо, ҳокими миллати Фарғона ба дунё омадааст. Дар ин давра мубориза барои хокимият дар Осиёи Миёна ва Хуросон байни волиён, бародарон, хохарони гуногун ва давлати бузурге, ки аз чониби ниёгони бузург Амир Темур барпо карда шуда буд, шиддат гирифт.

Захириддин, ки аз овони чавонй ба адабиёт, санъати тасвирй, зебоии табиатро дуст медошт, мисли тамоми шохзодахои Темуриён дар касри падараш дар тахти рохбарии муаллимони пешкадам асосхои ин илмхоро меомухт. Аммо чавонии бепарвои у дер давом накард. Соли 1494 аз падараш ятим монд. Бобур дар синни 12-солагӣ ба ҷои падараш ҳокими миллати Фарғона шуд. Бобур барои оштӣ бо бародараш Ҷаҳонгир Мирзо тасмим гирифт, ки миллати Фарғонаро ду тақсим ва нисфи онро ба бародараш диҳад ва худи ӯ муборизаро барои Самарқанд оғоз кард. Ин мубориза, ки чанд сол давом кард, ба чуз катлиомхо чизе набахшид: Шайбонихон, ки бо кувваи калони харбй омехта шуда буд, галаба кард ва Бобур мачбур шуд, ки Самаркандро тарк кунад. Пас аз забт шудани Андиҷон аз ҷониби Шайбонихон дар соли 1504 Бобур ба ҷануб ҳаракат кард ва дар давлати Кобул ҳукмронии худро барқарор кард. Солхои 1505—1515 барои баргаштан ба Осиёи Миёна чандин маротиба кушиш намуд. Аммо ин кушишхо натичае набахшид. Баъдтар барои мустадкам намудани мавкеи худ дар байни солдои 1519—1525 барои истилои Хиндустон чандин маротиба чангид. Моҳи апрели соли 1526 Бобур дар набардҳо бо султони Ҳиндустон Иброҳим Лодӣ дар Панипат ва дар моҳи марти соли 1527 бо волии Читора Раъно Санго пирӯз шуд. Гузоришҳои таърихӣ нишон медиҳанд, ки ҳокимони Панҷоб, ки аз сиёсати ҳокими Деҳлӣ Иброҳим Султон дар замони ҳамлаи Бобур ба Ҳиндустон норозӣ буданд, аз ӯ пуштибонӣ мекарданд ва ин пирӯзӣ дар ҷанги Сикрӣ ба Бобур имкон дод, ки дар Ҳиндустон ҳукмронии худро барқарор кунад ва сулолаи Бобуриёнро таъсис диҳад. Дар таърихи Аврупо бо номи “Муғулҳои бузург” маъруф аст, “сулолаи Бобурӣ” дар Ҳиндустон беш аз 300 сол ҳукмронӣ кард.

Бобур пас аз ин галаба чандон умр нагузаронд — мохи декабри соли 1530 дар Агра вафот кард ва баъдтар мувофики васияташ фарзандонаш уро ба Кобул оварда ба хок супурданд.

Аммо Бобур дар як муддати кутох ба эътидол овардани мухити сиёсии Хиндустон, муттахид намудани сарзамини хиндухо, ободонии шахрхо, ба рох мондани савдо ва бунёди богхо сарпарастй кард. Зебо гардондани Хиндустон, сохтани ёдгорихои меъморй, богхо, китобхонахо, корвонсаройхо, ки имруз хам машхуранд, махсусан дар замони писарону авлоди у вусъат ёфт. Ба санъат ва меъмории ҳиндӣ ворид шудани услуби Осиёи Миёна эҳсос мешавад. Дар њузури Бобур ва авлоди ў фазои комили маънавї ба вуљуд омад, ки пешќадамитарин ва зирактарин олимон, шоирон, мусиќшиносон ва арбобони давлатдории замонро гирди њам овард. Ҷавоҳарлол Неҳру дар бораи аҳамияти муҳити фарҳангии давлати Бобурӣ барои Ҳиндустон навиштааст: "Баъди ба Ҳинд омадани Бобур дигаргуниҳои бузург ба амал омаданд ва ангезаҳои нав ба зиндагӣ, санъат ва меъморӣ ҳавои тоза бахшид ва дигар соҳаҳои фарҳанг ба ҳам пайванд шуданд."

Бобур ба гайр аз корхои бузурги давлатй дар Хиндустон фаъолияти адабию бадеии худро давом дода, асархои дар боло зикршударо эчод кардааст. Асари оламшумули Бобур «Бобурнома» мебошад. Маълум аст, ки он таърихи халххои Мовароуннахр, Хуросон, Эрон ва Хиндустонро дар давраи хаёти Бобур фаро мегирад. Асар асосан аз се кисм иборат буда, дар кисми якум вокеахои Осиёи Миёна дар нимаи дуюми асри XNUMX, дуюмй вокеахои охири асри XNUMX ва нимаи аввали асри XNUMX дар Кобул, Афғонистон; Кисми сеюм ба таърихи халкхои Хиндустони Шимолй дар чорьяки якуми асри XVI бахшида шудааст. «Бобурнома» воқеаҳои сиёсии он давра, вазъи сиёсиву иқтисодии вилояти Фарғона, пойтахти он Андиҷон, шаҳрҳои бузурги Осиёи Миёна: Самарқанд, Бухоро, Қаршӣ, Шаҳрисабз, Ӯш, Урганч, Ӯротеппа, Тирмиз ва дигар шаҳрҳоро ба таври комил тасвир кардааст. Дар бораи нихоят кам маълумот дода мешавад Он маълумотро дар бораи шаҳрҳои бузурги миллати Кобул, Кобул, Ғазнӣ ва бисёре аз ноҳияҳо, музофотҳо ва шимоли Ҳиндустон дарбар мегирад.

Вакте ки мо «Бобурнома»-ро варак мезанем, хислату камбудихои халкхои Осиёи Миёна, Афгонистон ва Хиндустон, васеъ ва мураккабии чахони тафаккури онхо, проблемахои хаёти он замон, сиёсию хаёти чамъиятии Бобур. Дар дигар маъхазхои таърихие, ки дар замони Бобур навишта шудаанд: Мирхонд, Хондамир, Мухаммад Солех, Биной, Мухаммад Хайдар, Фаришта, Абулфазл Алламй ва дигар муаррихон ин гуна маълумоти сахех ва мукаммал надодаанд. Муаллиф дар «Бобурнома» дар бораи Алишер Навой, Абдурахмон Чомй, Бехзод, Улугбеки Мирзо ва дигар олимон акидахои олии худро баён кардааст.

Агарчи «Бобурнома» таърихи халххои Мовароуннахр, Хуросон, Хиндустон ва Эронро аз охири асри XV то нимаи аввали асри XNUMX дар бар мегирад, вале дар он бисёр масъалахои иктисодию ичтимои, сиёси, иктисоди ва тичоратии имруза низ мавриди барраси карор гирифтааст. .Дар он дар бораи мавкеи чугрофй, иклим, олами набототу хайвонот, куххо, дарьёхо, халкхо, кабилахо ва кавмхо ва шароити зисту зиндагонии онхо, урфу одатхо, иншоотхои мухимми таърихй, маъбадхои хиндую мусулмон, туйхо ва маросимхои дафн маълумоти хеле нодирро дарбар мегирад. Ин аст, ки «Бобурнома» ҳамчун мероси таърихию адабӣ олимони ҷаҳонро дар ҳайрат мегузорад.

Солҳои тӯлонӣ шарқшиносони барҷастаи Ғарбу Шарқ барои ба ҷомеаи ҷаҳонӣ расондани мӯҳтавои «Бобурнома» заҳмат кашидаанд. Масалан, олими Голландия Витсен, олимони Англия Ҷ.Лейден, В.Зрскин, Р.Колдекот, А.Беверей, Т.Альбот, Олмон Ю. Клейнрат ва А.Кейзер, Пав де Куртеил аз Фаронса, Мирзо Насриддин Ҳайдар Ризвӣ аз Ҳинд, РР Арт ва Н.И. Байюр аз Туркия ва Бакке Громон аз Фаронса, Абулҳай Ҳабибӣ аз Афғонистон, Рашид Ахтар аз Покистон, Надвӣ ва Шоҳ Алам Мавлид. Донишмандони ҷопонӣ дар омӯзиши «Бобурнома» аз ҷумлаи шарқшиносони машҳури ҷаҳон мебошанд.

Маълум аст, ки кори олимони узбек, точик ва рус дар бобати омухтан ва оммавй гардондани мероси таърихй, илмй ва адабии Бобур низ чолиби диккат аст. Дар асрхои XIX—XX Георг Кер, Н.Ильминский, О.Сенковский, М.Салие, Порсо Шамсиев, Содик Мирзоев, В.Зохидов, Я. Бо саъю кушиши донишмандоне чун Ѓуломов, Р.Набиев, С.Азимљонова, А.Кдюмов «Бобурнома» борњо ба забонњои русї ва узбекї бо муќаддима чоп шуда, моликияти зеҳнии доираи васеи хонандагон гардид ва ў шеърхо борхо чоп шудаанд. ёфт шуд.

Бобур дар адабиёти узбек бо асархои нозуки лирикии худ низ машхур аст. Ҳаёт ва фаъолияти адабии ӯ дар Мовароуннаҳр ба замони хотима ёфтани бесарусомониҳои гурӯҳҳои феодалӣ ва бӯҳрони давомдори давлати Темуриён рост омад. Агар дар «Бобурнома» чунин печидагихоро бинем, чи гуна дар рухияи шоир инъикос ёфтаанд, дар ашъори у дида мешавад. Ваќте кўшишњои дубора муттањид сохтани Мовароуннањр бенатиља монданд, Бобур кайфияти он замонњоеро, ки аз хиёнати амалдорон гирифтори изтироби рўњї ва ноумедї шуда буд, дар ашъори худ инъикос кардааст. Баъдан дар ашъори Бобур ваќте ки аз зодгоњи хеш берун рафта, ба Афѓонистону Њиндустон меравад, дар ашъори Бобур њисси ватан, муштоќ ба ватан ва умеди бозгашт ба он эњсос мешавад.

Толе буд ё не, бароям бало буд,

Ман ҳама чизро кардам - ​​ман хато кардам,

Ҷойамро тарк карда, ба зарди ҳиндӣ рӯ овардам,

Ё Раб, нетайин, чй руй тира.

Дар баробари ин дар лирикаи Бобур хислатхои инсонй, ки мазмуни асосии назм, хамсафари у, зебоии у, ишки бепоёни у ва дарди мухочират, аламхои чудои ва шодии дидгох мебошанд, хеле зебо ва мохирона ифода ёфтааст.

Барги хазон дар руи гули нав зард шуд,

Раҳм кун бар ман, эй лоларус, ин рӯйи зарди ман аст.

Ту, эй гул, аз кибри худ чун сарв раҳо накардӣ,

Ба пои ту афтодаму чун барг зорй кардам.

Бобур дар ашъори лирикиаш ҳамеша мардумро ба некӣ, адолат, инсондӯстӣ, қадр кардани ҳиссиёти баланди инсонӣ даъват мекард:

Ҳар кӣ онро иҷро кунад, манбаи иҷроист.

Ҳар кӣ азоб кашад, бидъат аст.

Бадиро одами нек намебинад,

Ҳар кӣ бад аст, ҷазо дода мешавад.

Бобур гайр аз ашъори лирики ва таърихии «Бобурнома» дар фикхи исломй ва дигар сохахо низ асархо эчод кардааст. Соли 1522 ба писараш Хумоюн мактуб навишт. Ў дар китоби «Мубаййин» низоми андози он замон, ќоидањои ситонидани андоз, аз кї мувофиќи шариат чї ќадар андоз ситонида мешавад ва дигар масъалањоро баён кардааст. Дар рисолааш «Хати Бобурй» кушиш кардааст, ки алифбои арабиро аз нуктаи назари забонхои турки, бахусус узбеки содда кунад. Ба унвони таҷриба Қуръонро бо алифбои Хатти Бобурӣ нусхабардорӣ кардааст. Орзуи Бобур дар бораи вазну қофия аст. Маълум аст, ки «Муфассал» ном асаре буд, вале ин асар ба мо нарасидааст.

Бобур хамчун муаррих, лирик ва олим, ки бо асархои маъруфу машхури худ дар халли масъалахои ичтимой хисса гузоштааст, дар таърихи маданияти маънавии халки мо макоми сазовор дорад.

Манба: «Ситораҳои маънавиёт» (Нашриёти «Мероси миллӣ» Абдулло Қодири, Тошканд, 1999).