Mavlono Jalol id-Din Muhammal Rumiy yoki Mavlono nomlari bilan taniqli — asosan, fors tilida sharq she’riyati asarlarini yaratgan atoqli fors-tojik shoir-so‘fisi. Ba’zida uni Mavlono Jalol id-Din Muhammad Balxiy, ya’ni tug‘ilgan yeri bo‘lmish ona shahri nomi bilan ham chaqirishgan.
1207 yilning 30 sentabr kuni Vaxsh (hozirgi Tojikiston) shahrida, o‘sha vaqtlar Xurosonning yirik poytaxt viloyatining shimoliy Baxl hududida, xalqda mashhur saroy din-huquq va xatib-so‘fi olimi — Baxouddin Valid (1148-11231) nomi bilan mashhur Muhammad bin Husayn al-Xatib al Balxiy oilasida dunyoga kelgan. Otasi mo‘g‘ullar istilosi subab, ona shahridan qochib, ko‘p yillik darbadarlikdan so‘ng, Kichik Osiyoning (Rum) Kunya shahrida, turk-saljuqlar saroyida o‘rnashadi.
Jaloliddin nafaqat diniy-huquqiy, balki, aniq fanlar sohasida ham yaxshi tahsil olgan, arab, yunon tillarini, “Qur’on”ni va uni tavsirini yaxshi bilgan.
XIII asrda Kunya shahrida Sulton Valad so‘filik Mavlono ordenini ta’sis etib, marosimlarda Rumiy asarlaridan foydalanilgan. Rumiy — Usmoniylar Turkiyasidagi eng obro‘li darveshlarning hamda bizning davrimizdagi mavjud tariqatning ma’naviy davomchisi.
Bolaligidayoq u Xurosonning asosiy shahri — ona yeri Balxni tark etishga majbur bo‘ladi. Uning otasi Muhammad Baxouddin Valad so‘fi va diniy-olim bo‘lgan. Shuning uchun ham u Xorazm shohi Muhammaddan saroyida xizmat qilish taklifini oladi. Ammo Valad o‘z e’tiqodida mustahkam, chuqur bilimga ega va juda haqqoniy bo‘lgan. Turli vajlarga ko‘ra, u shohning iltimosini rad etib, bolalarga dars berish uchun maktabda qoladi va ilmiy hamda ijodiy faoliyatini davom ettiradi. Shu sabab Xorazm shohi bilan o‘rtalarida kelishmovchilik yuzaga keladi. Haj safarini amalga oshirish maqsadida, u oilasi bilan Balxni tark etadi.
Makkaga safari chog‘i, Nishopurda u shayh Farididdun Muhammad Attor bilan suhbat qurish sharafiga muyassar bo‘ladi. Qiziquvchan shayh Rumiyga bog‘lanib qoladi va unga o‘zining “Asrornoma” kitobini bag‘ishlab, Jaloliddin uni doim yonida olib yuradi. Rumiy she’riyat, falsafa va dinshunoslik bobida bu qadar cho‘qqilarga erishishiga o‘sha davrlarning ma’rifatparvarlari shayh Shams Tabriziy va Farididdun Attorlarning hissasi beqiyosdir. Shams Tabrizdan u falsafa, xususan, so‘fichilik bilan tanishadi.
1228 yil Valad Kunyadagi madrasasida muallimlik o‘rnini egallash taklifini oladi va o‘sha yerga ko‘chib o‘tib, tez orada, 1231 yil vafot etadi va uning madrasadagi o‘rnini Jaloliddin egallaydi. Bir yildan so‘ng Jaloliddin madrasada dars berish bilan birga, Valadning fikrdoshi Burxon id-Din Muhaqqiqning shogirdiga aylanadi. Bu ma’naviy tarbiya, deyarli o‘n yil davom etdi: u barchaning hurmatiga sazovor mudarris va masjid xotibi bo‘lib qolish barobarida, o‘z oilasi bilan bekamu-ko‘st va xotirjam hayot kechiradi.
Jaloliddinning so‘filik yo‘liga tushishi daydi so‘fi va’zxoni Shamsiddin Tabriziyning ismi bilan bog‘liq. Bu darveshning xutbalari va u bilan shaxsiy suhbati va keyinroq sirli g‘oyib bo‘lishi Jaloliddin qalbini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Uchrashuv quvonchi-yu, do‘stiga bo‘lgan kengqamroqli muhabbat va judolik fojiasini tuyib, u butun dunyoga taniqli daho shoirga aylandi.
Ammo Jaloliddin 1247 yili g‘oyib bo‘lgan, unga ma’naviy fazilatlarini yodga solib turuvchi o‘qituvchisi Shamsiddinsiz ortiq yashay olmay, ijodini ham davom ettirolmasdi. Yosh zargar Salohiddin Zarkub ham sevimli ustoziga aylanib qolgan edi, u 1258 yili vafot etganidan so‘ng, uning o‘rnini Husamiddin Hasan bosadi.
Aynan Husamiddin oldida Jaloliddin ko‘plab she’riy asarlari insoniyat uchun yozib, saqlanib qolinganligi uchun qarzdor, zero, shoir ularni odatda o‘qib berar yoki hirgoya qilib berardi. Uning taklifiga va yordamiga binoan, Jaloliddinning asosiy asari — olti bobli “Masnaviy” (“Yashirin ma’no haqida doston”) yaratilgan. O‘zining yashirin ma’nosida ushbu doston so‘fichilik ensiklopediyasi hisoblanadi, lekin unga bu jihatdan faqat so‘fichilik yo‘lidagilargina baho bera olib, unda G‘azaliy, Sanoiy, Attor va o‘z davrining boshqa bao‘bro‘ so‘fichilarining taraqqiy g‘oyalarini ko‘ra oladilar.
Rumiyning salobati shundaki, u buyuk shoirlik maqomiga ega bo‘lib, turkiy olamga tanilgan. Islom dinining barcha oqimlari va boshqa dinlar uchun u yagona g‘oyani ilgari surib, unda Yaratganga bo‘lgan muhabbatni, uning kuchiga bo‘lgan e’tiqodni, niyat va ishlarning pokligini tarannum etgan. U shunday yozgan: “Yo‘llar turli bo‘lishi mumkin, ammo yakuniy maqsad yagona — Allohning oldiga borish”. U umrining oxirigacha Xudoning oldida barcha tengligini targ‘ibot qilgan.
Rumiyning “Bilim mohiyati” asari bu uslubda yozilgan tengi yo‘q kitob sanaladi. Uni Rumiy ruboiy emas, nasr uslubida yozgan. Kitobda so‘zlar bulbul og‘zidan chiqqani kabi erkin uzuladi. Unda barcha narsa erkin: qalb ham, fikrlar ham, jumlalar ham, holat ham. Rumiydan sakkiz asr o’tib, XX asr shoirlari oq she’r deb nomlanuvchi adabiy uslubdan foydalana boshlashdi. Bu uslubni hali XIII asrda Jaloliddin Rumiy ochib, o‘z ijodida foydalangan edi.
O‘zining sevimli asarini u 15 yoshida yozgan. Unda yigirma besh ming olti yuz o‘n sakkiz bayt mavjud. Kitobni jahon adabiyoti shoh asari deb hisoblasak mubolag‘a bo‘lmaydi. Uni, shuningdek, “So‘fichilik qonunlari” deb ham atashadi.
U vaqtlar insonlarning yerdagi yagona kelib chiqishi haqida gapirish jasorat hisoblangan.
Jaloliddin o‘z asarlarini turli taxalluslar bilan imzolagan: “Balxiy” — tug‘ilgan yeri bo‘yicha, “Shams Tabriziy” — do‘sti va ma’naviy ustozi, ammo eng tanilgan taxallusi “Rumiy” — u va uning yaqinlari ikkinchi vatanini topgan mamlakat.
Jaloliddin Kunyada 1273 yilning 17 dekabrida vafot etgan va otasining oldidagi maqbaradan qo‘nim topgan. Ularning maqbarasi ziyoratchilik yeri hisoblanadi.
Rumiyning adabiy faoliyati serqirra emas, lekin muhim ahamiyatga ega. Jaloliddin avvalam bor, shoir bo‘lgan. Uning lirik “Devon”i xali batafsil o‘rganilmagan, qasidalar, g‘azallar va to‘rtliklar — ruboiylardan iborat. Shoir dunyo ulug‘vorligidan qat’iy nazar unda insonning qadr-qimmati g‘oyasini ilgari suradi; u so‘nib borayotgan diniy urf-odat rasmiyatchiligi va safsatabozligiga qarshi chiqadi.
Bu g‘oyalar otashin tilda o‘ziga xos shaklda bayon etilgan. Bir qator lirik she’rlar so‘fichilikning amaliy qulayligi, hayotiy va falsafiy aqidaparstligi haqida so‘zlaydi.
Barqarorlik va amaliyotchilikning uyg‘unlashuvi Jaloliddinning “Masnaviy” — ulkan (50000 ga yaqin misra) epik-didaktik dostonlari bilan xarakterlanadi. Bu yerda epik shakldagi ibratli hikoyalar nasihat yoki lirik chekinishlar bilan kuzatiladi, xuddi shu g‘oyalar faqat ommaboproq shaklda keladi. Umuman olganda, hikoyalar so‘filik ensiklopediyasini tashkil etadi.
“Masnaviy”da syujet yaxlitligi yo‘q; ammo barcha asarlari yagona kayfiyatda; uning shakli — bir xil ohangdagi qofiyali baytlar. Epik qismlarida Jaloliddin barqaror-rassom sifatida, ba’zida esa tabiatshunos (uning tabiatshunosliligi ovrupalik kitobxonni lol qoldirishi mumkin, ammo Sharq uchun bu oddiy holdir) sifatida namoyon bo‘ladi.
Jaloliddin “Masnaviy”sini sevimli o‘quvchisi va vorisi Xasan Husamiddinga (so‘filar yetakchisi sifatida) qisman so‘zlab bergan, ehtimol, ustozini ijodga u undagan (to‘g‘rirog‘i, og‘zaki nutq orqali qayd etishni).
“Masnaviy” — musulmon olamidagi eng ko‘p o‘qiluvchi va hurmatga sazovor kitobdir. Jahon adabiyotida ham Jaloliddin, ehtimol juda muhim shoir-panteist sanalgan. Uning nasr shakldagi “Fixi ma fixi” (Uning ichidagi ichida) panteistik risolvlarining qo‘l yozmalari mavjud.
Mavlaviylik ordeni Turkiya Usmoniylari orasida eng nufuzli aslzodalarga tegishli bo‘lganligini inobatga olgan holda, XIII asrning boshqa buyuk shoiri — shaharning savdo sinfiga tegishli ideologi Saadiga qarama-qarshi ravishda – Jaloliddin ko‘proq ziroatchilardan ko‘ra, ko‘proq dehqonlar aslzodalariga yaqinroq bo‘lgan.
Rumiy hayoti Orxan Pamukaning “Qora kitob” (1990) hamda Elif Shafaqning “Sevgi” romanlaridagi syujetlar bilan tutashib ketadi.
Rumiyning so‘filik hikoyatlari
Jaloliddin Rumiy so‘fichilikning arkonlaridan biri hisoblanadi. Ko‘plab odamlar uning oldiga maslahat va dono so‘zlarini tinglagani kelishgan. Bir kuni uning oldiga qo‘shni ayol o‘g‘li bilan kelib, shunday deydi:
— Men allaqachon barcha usullarni qo‘llab ko‘rdim, lekin o‘g‘lim menga quloq solmaydi. U juda ko‘p miqdorla shakar yeydi. Iltimos, bu yaxshi emasligini unga ayting. U sizning gapingizga quloq soladi, zero, sizni juda hurmat qiladi.
Rumiy bolakayga qarab, uning ko‘zlaridagi ishonchni ko‘rib dedi:
— Uch haftadan so‘ng keling.
Ayol taajjubda edi. Axir, bu oddiy narsa-ku! Tushunmadim… Odamlar uzoq o‘lkalardan o‘z muammolarini hal qilish uchun kelishgan va Rumiy ularga shu zahotiyoq yordam bergan… Shunga qaramay, ayol uch haftadan so‘ng keladi. Rumiy bolakayga yana qarab, deydi:
— Yana uch haftadan so‘ng keling.
Shunda ayolning toqati toq bo‘lib, gap nimada ekanligini so‘rashga qaror qiladi. Ammo Rumiy oldinroq aytganini qaytaradi. Ular uchinchi hafta kelishganda, Rumiy bolakayga deydi:
— O‘g‘lim, maslahatimga quloq tut, ko‘p shakar yema, bu sog‘liq uchun zararli.
— Siz menga aytyapsizmi, boshqa yemaganim bo‘lsin, deya javob berdi bolakay.
Shundan so‘ng ona o‘g‘lidan ko‘chada poylab turishini so‘raydi. Bola ko‘chaga chiqqach, ona Rumiydan nima uchun birinchi kuniyoq nasihat qilmagani haqida so‘raydi. Jaloliddin iqror bo‘lib, o‘zi ham shakar yeyishni yaxshi ko‘rganligini, boshqalarga maslahat berishdan oldin, avvaliga o‘zi bu odatdan voz kechishi lozim bo‘lganligini aytadi. Avvaliga, buning uchun uch hafta yetarli, deb hisoblaydi, ammo adashadi…
Ustaning sifatlaridan biri shunday: u boshqalarni o‘zi bosib o‘tmagan yo‘ldan yurishga undamaydi. Usta avvalam bor, o‘ziga to‘g‘ri. Uning so‘zlari haqiqat bilan uyg‘un. Bu yerda chanlik hikmatni eslamay iloj yo‘q: “Qachonki, rahmdil inson yolg‘on ilmni targ‘ib etsa, u haqiqatga aylanadi. Qachonki, axmoq odam haqiqatni aytsa, u yolg‘onga aylanadi”.
