DO`STLARGA ULASHING:
Ona tili – millat birligi va birdamligining timsoli. U millat deb atalmish birlikni yagona xalq sifatida oʻz atrofida birlashtiradi, dunyoda borligini taʼmin etadi.
Milliy maʼnaviyatimizning ajralmas qismi boʻlgan ona tilimizga davlat tili maqomi berilganiga bu yil 27 yil toʻldi. Ana shu muhtaram sana arafasida filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin Mahmudovning oʻktam va oʻlmas tilimiz – oʻzbek tilining bugungi ahvoli, til ilmi va taʼlimi bilan bogʻliq masalalardagi fikrlari bilan qiziqdik.
– Ustoz, har yili yurtimizda 21 oktyabr oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun, ona tilimizning huquqiy muhofazasini taʼminlagan Qonun qabul qilingan sana sifatida tantana qilinadi. Siz shu qonunning tayyorlanish jarayonida bevosita ishtirok etgansiz. Keling, suhbatimizni mazkur tarixiy hujjatning qabul qilinishi, uning ahamiyati borasidagi fikrlaringiz bilan boshlasak.
– Oʻzbek tili yer yuzidagi eng boy va qadimiy yozma anʼanalariga ega tillardan biridir. Uning ildizlari tarixning ming yilliklari qaʼriga borib taqaladi, ana shunday chuqur manbalardan quvvat va qudrat oladi. Bu til bugunni moziy bilan, ajdodlarimizning benazir tafakkuri va taxayyuli mahsuli boʻlmish aqliy va badiiy inkishoflari bilan muntazam bogʻlab turuvchi qoʻporilmas koʻprikdir. Bu til oʻzbekning hech narsa bilan qiyoslab boʻlmaydigan bebaho boyligi, oʻzligining oʻzagi, “men”ligining magʻzi maqomidagi muhtasham mulkidir. Yaqin oʻtmishimizdagi istibdod davrida oʻzbek tilining yagona vatani boʻlmish Oʻzbekistonda bu tilning haq-huquqlari benihoya bepisandlik bilan poymol qilindi, uning qoʻllanishi “qizil quyushqon”ga solindi, u rasmiy muloqot maydoniga yoʻlatilmadi. Albatta, bunday munosabat xalqning, millatning hamiyatiga qilingan tajovuz edi va bu xalq qalbidagi adoqsiz ogʻriq edi.
Demoqchimanki, oʻzbek tiliga davlat tili maqomini berish toʻgʻrisidagi masalaning kun tartibiga chiqishi shunchaki muallaq tasodifning taqozosi emas, balki xalq qalbidagi asriy ogʻriqqa malham topish, tarixiy adolatni tiklash yoʻlidagi jiddiy va jasur saʼy-harakatlarning, taʼbir joiz boʻlsa, ibtidosi edi.
Albatta, mazkur qonunning tayyorlanishi va qabul qilinishi, osonlik bilan boʻlgan emas. 1988 yilda “Davlat tili haqida”gi Qonun loyihasini tuzish boʻyicha tilshunoslar, huquqshunoslar, adiblar va boshqa tegishli mutaxassislardan iborat komissiya tuzilgan. Men ham shu komissiyaning aʼzosi sifatida uning ishida ishtirok etganman. Respublikaning oʻsha paytdagi rahbariyati topshirigʻi va qatʼiy talabiga koʻra “Tillar toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi hozirlanib, matbuotda eʼlon qilingandi. Ammo bu loyiha keng jamoatchilikning haqli va jiddiy eʼtiroziga sabab boʻldi. Chunki mazkur loyiha, nomidan ham koʻrinib turganiday, bir til haqida emas, balki bir nechta tillar haqida boʻlib, mamlakatda oʻzbek va rus tillariga davlat tili maqomini berishni qoidalashtirilgan edi. Albatta, loyihadagi ikki tillilik gʻoyasi behad qizgʻin bahs-munozaralarda, keng omma oʻrtasidagi muhokamalarda haqli eʼtirozlarga sabab boʻldi. Dangal aytish lozimki, qonun loyihasidagi ikki tillilik gʻoyasiga Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov barham berdi. Bu qonunning shu shaklda tayyorlanishi va qabul qilinishi bevosita u kishining nomi va faoliyati bilan bogʻliq. 1989 yilning 23 iyunida Oʻzbekistonning Birinchi rahbari sifatida Islom Karimov ish boshladi. Oʻsha paytdagi vaziyat qanchalik murakkab, qaltis, qanchalik tahlikali boʻlmasin, nafaqat markaz, balki oʻzimizdagi ikki tillilikning tarafdorlari qanchalik boʻlar-boʻlmas shovqin-suron qilishmasin, Islom Karimovning tashabbusi va koʻrsatmasi bilan yangi qonun loyihasi tayyorlandi, unda ikki tillilik gʻoyasi bartaraf etildi. Faqat oʻzbek tiliga davlat tili maqomini berish qoidalashtirildi, shuning uchun qonun loyihasi ham toʻgʻridan toʻgʻri “Davlat tili haqida” deb nomlandi. Yurtboshimiz rahnamoligida tayyorlangan va qabul qilingan mazkur qonun oʻzbek tiliga davlat tili maqomini berish bilan bir qatorda Oʻzbekistonning davlat mustaqilligi sari dadil qoʻyilgan ilk amaliy qadamlardan biri boʻlganligini taʼkidlash lozim. Oʻzbek tili ozod Oʻzbekistonning davlat tili ekanligi haqidagi qoida Asosiy Qonunimizda ham mustahkamlab qoʻyilgan.
Islom Karimovning taʼbiri bilan aytganda, “oʻzbek tili mustaqil davlatimizning bayrogʻi, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yoʻli bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi”.
Yurtimizning turli millatga mansub fuqarolari oʻzbek tilini davlatimizning muqaddas timsoli sifatida oʻrganmoqdalar, bu tilda gaplashmoqdalar, unga yuksak ehtirom koʻrsatmoqdalar. Bu timsol barcha kishilarimizning bir yurt fuqarolari sifatida birlashuviga xizmat qilmoqda. Bu holat, tabiiyki, oʻzbek tili rivojining jadallashuviga, badiiy-tasviriy imkoniyatlarining yanada kengayishiga ham koʻmak bermoqda. Yana shuni ham mamnuniyat bilan aytmoq joizki, Asosiy Qonunimiz va “Davlat tili haqida”gi qonunimiz asosida mustaqil mamlakatimizda hech kimning, biron-bir boshqa millat vakilining koʻngliga hech bir ishtiboh solmaydigan, hamiyatiga tegmaydigan, har qanday demokratik tamoyillarga mos keladigan, benihoya xolis va oqilona til siyosati shakllangan. Yurtimizning turli millatga mansub fuqarolari oʻzbek tili bilan bir qatorda oʻz ona tillarini ham mukammal oʻrganmoqdalar, davlat tilidan tashqari turli tillardagi taʼlim, davriy nashrlar, televideniye va radio dasturlari muntazam yoʻlga qoʻyilgan.
– Tilni millatdan, millatni tildan ajratib boʻlmaydi. Shuning uchun xalqimizda “Til – millat koʻzgusi”, “Til – millatning ruhi” tarzidagi hikmatnamo gaplar bor. Aytingchi, til va millat tushunchalarini yaxlit tasavvur qilish til taʼlimida, xususan, ona tili taʼlimida qanday muhimlik kasb etadi?
– Til millatning bosh belgisi, asos unsuri ekanligi haqidagi gap faqat shaklga daxldor emas, til millatning magʻzi va mohiyatiga daxldor tushunchadir. Til ilmida oʻziga xos oʻchmas iz qoldirgan, dunyo tilshunosligini yangi oʻzanlarga burib yuborishga zamin hozirlagan olmon allomasi Vilgelm fon Gumboldtning: “Mening millatim tilining doiralari mening dunyoqarashimning doiralarini bildiradi”, degan gaplari bugun jahon tilshunosligida shakllanib ulgurgan “lisoniy madaniyatshunoslik” yoʻnalishining asosini tashkil etmoqda.
Zotan, “milliy ong”, “milliy dunyoqarash”, “milliy tafakkur”, “milliy ruh”, “milliy mentalitet” kabi zalvorli tushunchalarni tilsiz, tildan tashqarida tasavvur etib boʻlmaydi. Bu tushunchalarsiz esa millat degan birlikning tasavvuri imkonsizdir. Til va tafakkur bir-biri bilan shunchalik bogʻliqki, ularning birisiz ikkinchisi mavjud boʻlolmaydi. Oʻsha V. Gumboldtdan boshlangan va bugun aksariyat tilshunoslar tomonidan eʼtirof etilgan qarashlarga koʻra til tafakkurning qanday boʻlishini tayin etadi, aytish mumkinki, inson dunyoni oʻz tili mantigʻidan kelib chiqib, yaʼni tili bilan idrok etadi, eshitadi va koʻradi. Har bir xalqning, millatning oʻziga xos, tiliga uygʻun milliy tafakkur tarzi mavjud. Til va millat, demakki, xalqning dialektik birligi juda ham yaxlitdir. Til, ayniqsa, ona tili taʼlimida bu birlikning muntazam idroki tarbiyasining zaruriyatini tushuntirish quyoshning borliqdagi ahamiyati haqida gapirishday ortiqcha bir ishdir. Ona tili taʼlimida buni oʻqituvchi biror on unutmasligi shart.
– Bugun ona tili taʼlimi boʻladimi, xorijiy tillarni oʻrganish boʻladimi, oʻquvchilarning lisoniy kompetentligini oʻstirish oʻqituvchi oldidagi ustuvor vazifa sifatida baholanmoqda. Bu borada maxsus oʻquv dasturi ham sinovdan oʻtkazilmoqda. Aytingchi, oʻquvchining lisoniy layoqatlilik darajasini oʻstirishda oʻqituvchilarimiz alohida eʼtibor berishlari lozim boʻlgan jihatlar nimada?
– Har qanday til taʼlimining, ayniqsa, ona tili taʼlimining pirovard maqsadi oʻquvchini tilday sinoatli olamga olib kirish, bu olamni uning oʻziniki qildirish va unda hech bir mushkulotsiz, nafaqat mushkulotsiz, balki huzur va hayrat bilan erkin harakat qilmoq layoqatini tarkib toptirishdan, ana shunday malaka sohibini tarbiyalashdan iborat. Tabiiyki, oʻquvchining lisoniy layoqatlilik darajasini shakllantirish va oʻstirish birdan boʻladigan ish emas, bunga oʻquvchi ham, oʻqituvchi ham jiddiy harakat qilmogʻi, astoydil kirishmogʻi lozim. Buning uchun oʻqituvchi muntazam va tadrijiy tarzda ish olib bormogʻi maqsadga muvofiq. Mazkur muammoning maqbul yechimlarini topish bilan mashgʻul boʻlgan nazariyotchi va amaliyotchi mutaxassislarning bu boradagi maxsus taklif va tavsiyalari mavjud, bu taklif va tavsiyalar asosida taʼlim tizimida aniq ishlar olib borilmoqda.
Mening nazarimda, oʻquvchining lisoniy layoqatlilik darajasini oʻstirishda ona tili oʻqituvchisi tilning shakliy xususiyatlaridan koʻra uning maʼnaviy-estetik, milliy-mental jihatlariga koʻproq eʼtibor bersa, yaxshi boʻlardi. Oʻqituvchi tilni faqat aloqa quroli sifatidagina emas, balki shu bilan birga uni murakkab dunyoni bilish, anglash, koʻrish, eshitishning muhtasham vositasi sifatida ham anglatmoqni niyat qilmogʻida foyda bor. Buning uchun oʻqituvchi faqat darslik bilan chegaralanib qolmasligi kerak, darslikda bu jihatlarni batafsil bayon qilishning imkoni yoʻq. Oʻqituvchi, eng avvalo, tilning mohiyatidagi mentallik, milliylik, estetiklik, emotsionallik kabi xususlarni tugal tasavvur etmogʻi, bu xususlarni bolaning idrok imkoni darajasidan kelib chiqib, uning shuurini zoʻriqtirmagan holda bola ongiga singdirish yoʻllarini izlashdan charchamasligi zarur.
Yorqinjon ODILOV suhbatlashdi.
“Sogʻlom avlod” gazetasining 42-sonidan olindi.
