10-sinf fizika masalalar yechimi

DO`STLARGA ULASHING:

 

FIZIKADAN

MASALALAR  10

10-sinf  masalalari va test savollari to`plami

1-mashq

1-masala.

Motorli qayiq daryoda manzilga yetib borish uchun 1,8 soat, qaytib  kelish uchun esa 2,4 soat vaqt    sarfladi. Agar sol jo‘natilsa, manzilga qancha vaqtda yetib boradi? (Javobi: 14,4 soat).

Berilgan     solning yetib borish vaqti

Yechilishi:

2-masala

Metrodagi eskalator odamni 30 s da yuqoriga olib chiqadi. Agar odam va eskalator birgalikda harakat qilsa, 10 s da ko‘tariladi. Eskalator tinch tursa odam qancha vaqtda yuqoriga chiqadi? (Javobi: 15 s).

Berilgan

Yechilishi:

3-masala

Jism 80 m balandlikdan erkin tushmoqda. Tushishning oxirgi sekundidagi ko‘chishni toping. Harakat davomidagi o‘rtacha tezligini aniqlang. Jismning boshlang‘ich tezligini nolga teng deb hisoblang. (Javobi: 35 m, 20 m/s).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

4-masala                                                                                                                   Agar vertikal yuqoriga otilgan jism yo‘lning oxirgi 1/4 qismini 3 s da bosib o‘tgan bo‘lsa, u qancha vaqt ko‘tarilgan? Uning boshlang‘ich tezligi qanday bo‘lgan? (Javobi: 60 m/s, 6 s).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

5-masala

Agar boshlang‘ich tezliksiz erkin tushayotgan jism oxirgi sekundda 75 m yo‘lni o‘tgan bo‘lsa, u qanday balandlikdan tushgan? Harakatning oxiridagi tezligi nimaga teng? (Javobi: 320 m, 80 m/s).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

6-masala

Ikki sharcha bir nuqtadan 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan 1 sekund vaqt intervali bilan yuqoriga vertikal otildi. Birinchi sharcha otilgandan qancha vaqt o‘tgach, sharlar uchrashadi?             (Javobi: 2,5 s).

Berilgan

Formulasi: 1 – jismni hisoblaymiz 2 —

Yechilishi:

    2,5 s,  1,5 s

7-masala

Maxovik aylanganda gardishidagi nuqtalar tezligi 6 m/s ulardan o‘qqa 1,5 sm yaqin masofada bo‘lgan nuqtalar tezligi esa 5,5 m/s bo‘lsa, maxovikning radiusi qancha? (Javobi: 18 sm).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

8-masala .   Mexanik harakat I g‘ildirakdan II g‘ildirakka tasma orqali uzatiladi. Agar II g‘ildirakning burchak tezligi 100 πs–1, g‘ildiraklarning radiuslari mos ravishda 30 va 10 sm bo‘lsa, I g‘ildirak minutiga necha marta aylanadi? (Javobi: 300 marta).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

9-masala

Magnitofon o‘ragichi 4 m/s tezlik bilan 40 s da tasmani o‘rab oldi. Agar o‘ragichning boshlang‘ich radiusi 2 sm, oxirgi radiusi 6 sm bo‘lsa, tasmaning qalinligini aniqlang. (Javobi: 0,063   mm).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

    d=R-r

10-masala

 h balandlikdan  boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal otilgan jism borib tushgan nuqtasiga aynan tushishi uchun uni h/3 balandlikdan qanday gorizontal tezlik bilan otish kerak?

Berilgan

Formulasi:

I bobni yakunlash yuzasidan test savollari

1. Motorli qayiqning daryo oqimi bo‘ylab suzgandagi qirg‘oqqa nisbatan tezligi 6 m/s, oqimga qarshi suzganda esa 4 m/s. Daryo oqimining tezligi (m/s) nimaga teng?

2. A) 0,5; B) 1; C) 2,5;  D) 5.

3. Jism 15 m/s tezlik bilan vertikal pastga qarab tashlandi. U 2 s o‘tgach qanday tezlikka erishadi (m/s)?

4. A) 25; B) 35; C) 30;  D) 45.

5. Jism qanday tezlik bilan vertikal otilsa, u 6 s dan so‘ng otilgan joyiga qaytib tushadi (m/s)?

6. A) 20; B) 35; C) 30;  D) 40.

7. Yuqoriga tik otilgan jismning tezligi 2 s o‘tgach, ikki marta kamaydi. U qanday tezlik bilan otilgan?

8. A) 30; B) 40; C) 50;  D) 60.

9. Massalari 100 g va 150 g bo‘lgan ikki metall sharcha bir xil tezlik bilan tik yuqoriga otildi. Ularning qaysi biri balandroq ko‘tariladi? Havoning qarshiligini hisobga olmang.

10. A) massasi kichik bo‘lgan sharcha;

11. B) massasi katta bo‘lga n sharcha;

12. C) ikkalasi bir xil balandlikkacha ko‘tariladi;

13. D) berilgan ma’lumotlar yetarli emas.6. Aylanma harakat 50 ta tishi bo‘lgan g‘ildirakdan 150 ta tishi bo‘lgan g‘ildirakka uzatilmoqda. Birinchi g‘idirak 2 s davomida bir marta to‘liq aylanib chiqsa, ikkinchi g‘ildirakning aylanish davri qancha?

14. A) 3 s; B) 7,5 s; C) 5 s;  D) 6 s.

15. Egri chiziqli tekis harakatda quyidagi kattaliklarning qaysi biri o‘zgarmaydi?

16. A) oniy tezlik moduli; B) tezlanish moduli;

17. C) o‘rtacha tezlik moduli; D) tezlanish vektori.

18. Egri chiziqli tekis harakatda tezlanish vektorining yo‘nalishi qanday?

19. A) trayektoriyaning egrilik radiusi bo‘yicha markazga;

20. B) trayektoriyaga urinma;

21. C) harakat trayektoriyasi bo‘yicha;

22. D) egri chiziq radiusi bo‘yicha markazdan tashqariga.

23. 125 m balandlikdagi minoradan jism 30 m/s tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otildi. Jismning uchish uzoqligini aniqlang.

24. A) 300 m; B) 120 m; C) 240 m;  D) 150 m.

25. Jism yerdan gorizontga nisbatan 30° burchak ostida 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan otildi. Boshlang‘ich tezlik vektorining gorizontal va vertikal tashkil etuvchilarini aniqlang (m/s).

26. A) 10 va 14,1; B) 17,3 va 10; C) 14,1 va 10;  D) 20 va 10.

S	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
J	B	B	C	B	C	D	A	A	D	B

2-mashq

1-masala

Uyning tomi gorizontga nisbatan 30o ni tashkil etadi. Tom ustida yurgan odam oyoq kiyimining tagcharmi bilan tom usti orasidagi ishqalanish koeffi tsiyenti qancha bo‘lganda, u sirpanmasdan yura oladi? (Javobi: 0,58).

Berilgan

Yechilishi:

2-masala

Qo‘zg‘almas blok orqali o‘tkazilgan arqonning uchlariga 50 g va 75 g li yuklar osilgan. Arqon va blok massasi hisobga olinmaydigan darajada kichik. Arqonni cho‘zilmas deb olib, yuklarning harakatlanish tezlanishini va arqonning taranglik kuchini toping. (Javobi: 1,96 m/s2; 0,6 N).

Berilgan

Yechilishi:

3-masala

Arava ustida suyuqlik quyilgan idish qo‘yilgan. Arava gorizontal yo‘nalishda a tezlanish bilan harakatlanmoqda. Suyuqlik sirti barqaror holatda bo‘lganida, gorizont bilan qanday burchak tashkil qiladi? (Javobi: α = tgα).

Berilgan

Yechilishi:

4-masala

O‘zgarmas kuch ta’sirida harakat boshlagan jism birinchi sekundda 0,5 m yo‘l bosdi. Agar jismning massasi 25 kg bo‘lsa, ta’sir etuvchi kuch nimaga teng? (Javobi: 25 N).

Berilgan M=25 kg S=0,5 m

Yechilishi:

5-masala

O‘zgarmas kuch ta’sirida harakat boshlagan 50 g massali jism 2 sekundda 1 m yo‘l bosdi. Ta’sir etuvchi kuch nimaga teng? (Javobi: 0,025 N).

Berilgan m=0,05 kg t=2 s S=1 m F=?

Yechilishi:

6-masala

Liftdagi suv solingan chelakda jism suzib yuribdi. Agar lift yuqoriga (pastga) a tezlanish bilan harakatlansa, jismning botish chuqurligi o‘zgaradimi?

Berilgan  bo’lsa  bo’lsa   ortadi  pastlasa  kamayadi.

7-masala

Massasi M bo‘lgan silindrga ip o‘ralgan. So‘ngra silindrni pastga tashlab yuborilib, ipni yuqoriga tortib turiladi. Bunda silindrning massa markazi ipning yoyilishi davrida aynan bir xil balandlikda qoldi. Ipning taranglik kuchi nimaga teng.

Berilgan m=M T=? Yechilishi:

8-masala

Gorizontal joylashgan taxtachada yuk turibdi. Yuk va taxtacha orasidagi ishqalanish koeffi tsiyenti 0,1. Taxtachaga gorizontal yo‘nalishda qanday α tezlanish berilsa, uning ustidagi yuk sirpanib tushadi? (Javobi: 1 kg).

Berilgan   Yechilishi:

9-masala

Qog‘oz varaq ustida to‘g‘ri silindr turibdi. Silindr balandligi 20 sm va asosining diametri 2 sm. Qog‘ozni qanday minimal tezlanish bilan tortilsa, silindr ag‘darilib tushadi. (Javobi: a = 0,1 m/s2).

Berilgan

Yechilishi:

h       ma

10-masala

Massasi 6 t bo‘lgan, yuk ortilmagan avtomobil 0,6 m/s2 tezlanish bilan harakatlana boshladi. Agar u o‘sha tortish kuchida joyidan 0,4 m/s2 tezlanish bilan qo‘zg‘alsa, unga ortilgan yukning massasi qancha bo‘lgan? (Javobi: 3 t).

Berilgan

Yechilishi:

 

 

II bobni yakunlash yuzasidan test savollari

1. Gapni to‘ldiring. Tinch holatda turgan yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari … deyiladi.

2. A) … nisbiy sanoq sistemalari; B) … inersial sanoq sistemalari;

3. C) … noinersial s anoq sistemalari; D) … absolyut sanoq sistemalari.

4. Massasi 10 kg bo‘lgan jism 20 N kuch ta’sirida qanday harakat qiladi?

5. A) 2 m/s tezlik bilan tekis;

6. B) 2 m/s2 tezlanish bilan tezlanuvchan;

7. C) 2 m/s2 tezlanish bilan sekinlanuvchan;

8. D) 20 m/s tezlik bilan tekis.

9. 1 m/s2 tezlanish bilan yuqoriga ko‘tarilayotgan liftda 50 kg massali odam turibdi. Odamning og‘irligi qanchaga teng (N)?

10. A) 50; B) 500; C) 450;  D) 550.4.  Qo‘zg‘almas blokka arqon orqali massalari m1 va m2 bo‘lgan yuklar osilgan. Ular qanday tezlanish bilan harakatlanadi? m1 < m2 deb olinsin.

11. A) a = g; B) a = g;  C) a =  g;  D) a = 0.

12. Liftning qanday harakatida undagi jismda yuklama vujudga keladi?

13. A) Yuqoriga o‘zgarmas tezlik bilan;

14. B) Pastga o‘zgarmas tezlik bilan;

15. C) Yuqoriga o‘zgarmas tezlanish bilan;

16. D) Lift harakatsiz bo‘lganda.

17. Yo‘ldoshning geostatsionar orbitasi deyilganda nima tushuniladi?

18. A) Yo‘ldoshning Yer sirtidan minimal orbitasi;

19. B) Yo‘ldoshning Yer sirtidan maksimal orbitasi;

20. C) Yo‘ldoshning Yer sirtidan ma’lum balandlikda siljimasdan turish orbitasi;

21. D) Yo‘ldoshda kosmonavtlar kuzatuvlar olib boradigan orbita.

22. Dinamometr uchlariga ikkita 60 N dan bo‘lgan qarama-qarshi kuchlar qo‘yilsa, dinamometr necha nyutonni ko‘rsatadi?

23. A) 15; B) 30; C) 60;  D) 120.

24. 3 N va 4N kuchlar bir nuqtada qo‘yilgan. Kuch yo‘nalishlari orasidagi burchak 90°. Teng ta’sir etuvchi kuch moduli qanday (N)?

25. A) 1; B) 5; C) 7;  D) 1.

S	1	2	3	4	5	6	7	8
J	B	B,C	D	A	C	C	C	B

3-mashq    1-masala                                                                                                0,3 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan 20 t massali vagon 0,2 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan 30 t massali vagonni quvib yetadi. Agar to‘qnashish noelastik bo‘lsa, ular o‘zaro urilgandan keyin vagonlarning tezligi qanday bo‘ladi?

Berilgan

Yechilishi:

2-masala

Odam massasi 2 kg bo‘lgan jismni 1 m balandlikka 3 m/s2 tezlanish bilan ko‘targanda qancha ish bajaradi? (Javobi: A = 26 J).

Berilgan

Yechilishi:

3-masala

Massasi 6,6 t bo‘lgan kosmik kema orbita bo‘ylab 7,8 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan bo‘lsa, uning kinetik energiyasi nimaga teng bo‘ladi? (Javobi: Ek = 200 GJ).

Berilgan

Yechilishi:

4-masala

5 m balandlikdan erkin tushayotgan 3 kg massali jismning yer sirtidan 2 m balandlikdagi potensial va kinetik energiyalari nimaga teng? (Javobi: Ep=60 J; Ek=90 J).

Berilgan

Yechilishi: —  yoki

5m   2m

5-masala

Koptokni yerdan qaytib 2h  balandlikka ko‘tarilishi uchun uni h balandlikdan pastga qanday boshlang‘ich tezlik 0  bilan tashlash kerak? To‘qnashish absolyut elastik deb hisoblansin.

Berilgan

Yechilishi:

2h       h

6-masala

Massasi 1 kg bo‘lgan moddiy nuqta aylana bo‘ylab 10 m/s tezlik bilan tekis harakatlanmoqda. Davrning to‘rtdan bir ulushida, davrning yarmida, butun davrda impulsning o‘zgarishini toping. (Javobi: 14  kg·m/s; 20 kg·m/s; 0).

Berilgan

Yechilishi: Pifagordan

7-masala

Massasi 0,5 kg bo‘lgan jism 4 m/s tezlikda yuqoriga vertikal  otildi. Jism maksimal balandlikka ko‘tarilishida og‘irlik kuchining ishini, potensial energiyasining va kinetik energiyasining o‘zgarishini toping. (Javobi:  4 J; 4  J; – 4  J).

Berilgan

Yechilishi:

8-masala

Massalari 1 kg va 2 kg bo‘lgan noelastik sharlar bir-biriga tomon, mos ravishda, 1 va 2 m/s tezlik bilan harakatlanmoqda. To‘qnashgandan keyin sistema kinetik energiyasining o‘zgarishini toping (Javobi: 3 J).

Berilgan

Yechilishi: =1,5j

9-masala

Massasi 15 t bo‘lgan trolleybus joyidan 1,4 m/s2 tezlanish bilan qo‘zg‘aldi. Qarshilik koeffi tsiyenti 0,02. Dastlabki 10 m yo‘lda tortish kuchi bajargan ishni va qarshilik kuchi bajargan ishni toping. Bunda trolleybus qancha kinetik energiya olgan? (Javobi: 240 kJ, – 30 kJ, 210 kJ).

Berilgan

Yechilishi: Ek=

10-masala

Chana balandligi 2 m va asosi 5 m bo‘lgan tepalikdan tushadi va tepalik asosidan 35 m gorizontal yo‘lni bosib o‘tib to‘xtaydi. Ishqalanishni butun yo‘l davomida bir xil deb hisoblab, ishqalanish koeffi tsiyentini toping. Shunga o‘xshash usul bilan tajribada, masalan, gugurt qutisi va chizg‘ich orasidagi ishqalanish koeffi tsiyentini toping. (Javobi: 0,05).

Berilgan

Yechilishi: 1-usul

h                           l      S                       a

A=E_p     

=0.05

2-usul

 

III bobni yakunlash yuzasidan test savollari

 

1. … turli shakldagi harakatlar va o‘zaro ta’sirlarning miqdoriy o‘lchovidir. Gapni to‘ldiring.

2. A) Energiya; B) Potensial energiya;

3. C) Kinetik energiya; D) Elektr energiya.

4. Energiyaning SI dagi birligi nima?

5. A) Vatt; B) Joul; C) Kaloriya;  D) N · m.

6. … kuchning shu kuch ta’sirida ro‘y bergan ko‘chishga skalyar ko‘paytmasiga teng bo‘lgan kattalik. Gapni to‘ldiring.

7. A) Energiya; B) Potensial energiya;

8. C) Kinetik energiya; D) Mexanik ish.

9. Energiya hech qachon yo‘qolmaydi ham, yo‘qdan paydo bo‘lmaydi ham u faqat bir turdan boshqasiga aylanishi mumkin. Bu nimaning ta’rifi ?

10. A) Nyutonning birinchi qonuni; B) Nyutonning ikkinchi qonuni;

11. C) Energiyaning saqlanish qonuni; D) Nyutonning uchinchi qonuni.5. Foydali ishning to‘la ishga nisbati nimani anglatadi?

12. A) Energiyani; B) Potensial energiyani;

13. C) Kinetik energiyani; D) FIKni.

14. Sistemaning … deb, uning kinetik va potensial energiyalarining yig‘indisiga aytiladi Gapni to‘ldiring.

15. A) … energiyasi; B) … to‘la mexanik energiyasi;

16. C) … kinetik energiyasi; D) … mexanik ishi.

17. … to‘qnashish deb, ikki yoki undan ko‘p jismlarning juda qisqa vaqt davomidagi ta’sirlashuviga aytiladi. Gapni to‘ldiring.

18. A) Absolyut elasti; B) Absolyut noelastik;

19. C) To‘qnashish; D) Ko‘chish.

20. … to‘qnashish deb, ikkita deformatsiyalanadigan sharlarning to‘qnashishiga aytiladi. Gapni to‘ldiring.

21. A) Absolyut elastik; B) Absolyut noelastik;

22. C) To‘qnashish; D) Ko‘chish.

23. … to‘qnashish deb, ikkita deformatsiyalanmaydigan sharlarning to‘qnashishiga aytiladi. Gapni to‘ldiring.

24. A) Absolyut elastik; B) Absolyut noelastik;

25. C) To‘qnashish; D) Ko‘chish.

26. Jismning boshlang‘ich va oxirgi holatiga bog‘liq bo‘ladigan kuchlarga … kuchlar deyiladi. Nuqtalar o‘rniga to‘g‘ri javobni qo‘ying.

27. A) … og‘irlik; B) … musbat;

28. C) … potensial yoki konservativ; D) … manfi y.

S	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
J	A	B	D	C	D	B	A	B	A	C

4-mashq

1-masala

Arqonni osilmaydigan qilib tortish mumkinmi?

Berilgan  bo’lsa bolmaydi.

2-masala

Massasi 1,2 · 103 kg bo‘lgan truba yerda yotibdi. Uning bir uchidan ko‘tarish uchun qanday kuch kerak? (Javobi: ≈ 6 · 103 N).

Berilgan

Yechilishi:

3-masala

Massasi 1,35 t bo‘lgan avtomobil g‘ildiraklari o‘rnatilgan o‘qlar bir-biridan 3 m uzoqlikda joylashgan. Avtomobilning massa markazi oldingi o‘qdan 1,2 m uzoqlikda joylashgan. Avtomobilning har bir o‘qiga qo‘yilgan kuchlarni aniqlang.

Berilgan

Yechilishi:  l2=l-l1 F1 l1= F2 l2 F1 +F2 =mg F1 1,2= F2 1,8 F1 +F2 =mg

4-masala

Kub shaklidagi jismni ag‘darish uchun uning ustki qirrasiga qanday kuch bilan ta’sir etish kerak? Bunda kubning polga ishqalanish koeffitsiyentining minimal qiymati qanchaga teng bo‘lishi kerak? Kubning tomoni a ga, massasi M ga teng.

a        mg

Yechilishi:

5-masala

Asosi kvadratdan iborat bo‘lgan baland bo‘yli taxtacha gorizontal tekislikda turibdi. Faqat chizg‘ichdan foydalanib taxtacha va tekislik orasidagi ishqalanish koeffi tsiyentini qanday aniqlash mumkin?

h             mg

Yechilishi:  teng bo’lsa siljiydiganda yiqiladi.

6-masala

Jismga kattaligi 100 N dan bo‘lgan uchta kuch ta’sir qilmoqda. Agar birinchi va ikkinchi kuchlar orasidagi burchak 60o, ikkinchi va uchinchi kuchlar orasidagi burchak 90o bo‘lsa, kuchlarning teng ta’sir etuvchisini toping. (Javobi: 150 N).

Berilgan

Yechilishi:  nisbatan  bo’ladi.

F                   600                       F2            F3

7-masala

Uzunligi 10 m bo‘lgan kir quritish arqonida og‘irligi 20 N bo‘lgan kostum osilib turibdi. Kostum ilingan kiyim ilgich arqonning o‘rtasida bo‘lib, arqon mahkamlangan nuqtalardan o‘tgan gorizontal chiziqdan 10 sm pastda joylashgan. Arqonning taranglik kuchini toping. (Javobi: 500 N).

Berilgan

Yechilishi:             5 m                              10 m 10sm                                                        mg

8-masala

Vertikal devorga arqon bilan osib qo‘yilgan yashik 4.23-rasmda ko‘rsatilganidek qola oladimi?

Berilgan            x                                 N                  N                Mg

Yechilishi: Yo’q

9-masala

Uzunligi 10 m, massasi 900 kg bo‘lgan rels ikkita parallel tross bilan ko‘tarilmoqda. Troslardan biri relsning uchiga, ikkinchisi boshqa uchidan 1 m narida joylashgan. Troslarning

taranglik kuchlarini toping. (Javobi: 4 kN; 5 kN).

Berilgan

Yechilishi:

mg

10-masala

Bir jinsli og‘ir metall sterjen buklandi va bir uchidan erkin osib qo‘yildi. Agar bukilish burchagi 90o bo‘lsa, sterjenning osilgan uchi vertikal bilan qanday burchak tashkil qiladi? (Javobi: tgα = 1/3).

Berilgan

Yechilishi: P1d1= P2 d2                             Javob: tgα=1/3

11-masala

Daryo suvi uning qaysi joyida tez oqadi: suvning sirtqi qismidami yoki ma’lum bir chuqurlikdami; daryoning o‘rtasidami yoki qirg‘oqqa yaqin joyidami?  Chuqurda

12-masala

Suv keltirish tarmog‘i teshilib, undan tepaga suv otilib chiqa boshladi. Agar tirqish yuzasi 4 mm2, suvning otilib chiqish balandligi 80 sm bo‘lsa, bir sutkada qancha suv isrof bo‘ladi? (Javobi: 1380 l).

Berilgan  t=24*3600s

Yechilishi

13-masala

Suv osti kemasi 100 m chuqurlikda suzmoqda. O‘quv mashqi vaqtida unda kichik tirqish ochildi. Agar tirqishning diametri 2 sm bo‘lsa unga suv qanday tezlik bilan kiradi? Tirqish orqali bir soatda qancha suv kiradi? Kema ichidagi bosim atmosfera bosimiga teng. (Javobi: 44,3 m/s; 50 m3).

Berilgan T=1 soat

Yechilishi    yoki

14. O‘t o‘chirish uchun ishlatiladigan suv quvuridagi suv sarfi 60 l/min. Agar quvurdan chiqqan suv yuzasi 1,5 sm2 bo‘lsa, 2 m balandlikda suv yuzasi qanchaga teng bo‘ladi?

Berilgan V/t=60l/s S1=1,5·10-4m2 h=2m S2=?

Yechilishi:

IV bobni yakunlash yuzasidan test savollari

 

3. Kuch yelkasi – bu….

4. A) richag uzunligi;

5. B) richagning aylanish o‘qidan oxirigacha bo‘lgan masofa;

6. C) kuch vektori yo‘nalishidan aylanish o‘qigacha bo‘lgan eng qisqa masofa;

7. D) richagga ta’sir etuvchi juft kuchlar orasidagi eng qisqa masofa.

8. Kuch momenti qanday birlikda o‘lchanadi?

9. A) Nyuton metr (N · m); B) Joul (J);

С) Vatt sekund (W · s);  D) Joul/sekund (J/s).7. “Turli yuzali nayda oqayotgan siqilmas suyuqlik tezliklarining moduli, suyuqlik yuzalariga teskari proporsional bo‘ladi”. Bu tasdiqning nomi nima?

1. A) Oqim uzluksizligi tenglamasi; B) Torrichelli tenglamasi;

2. C) Bernulli tenglamasi; D) Magnus qoidasi.

3. Bo‘yi 5 m bo‘lgan sisterna tagiga jo‘mrak o‘rnatilgan. Jo‘mrak ochilsa undan suyuqlik qanday tezlik bilan otilib chiqadi?

4. A) 9,5 m/s; B) 95 sm/s; C) 9,8 m/s;  D) 10 m/s.

S	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
J	A	C	C	D	B	A	C	C	D	D,C

5-mashq

1-masala

Matematik mayatnik 1 min 40 s ichida 50 marta tebrandi. Mayatnikning tebranish davri va siklik chastotasini toping. (Javobi: 2 s, π  ).

Berilgan

Yechilishi

2-masala

Tebranma harakat tenglamasi x = 0,06cos100πt ko‘rinishda berilgan. Tebranma harakat amplitudasi, chastotasi va davrini toping. (Javobi: 6 sm, 50  Hz, 20 ms).

Berilgan

Yechilishi A=0,06m=6sm

3-masala

Nuqta garmonik tebranma harakat qiladi. Eng katta siljish A = 10  sm, tezlikning eng katta qiymati  = 20  sm/s.  Tebranishlarning  siklik  chastotasi va nuqtaning maksimal tezlanishi topilsin. (Javobi: 2 rad/s; 0,4 m/s2).

Berilgan

Yechilishi

4-masala

Nuqta amplitudasi A = 0,1  m,  davri  T = 2  s  bo‘lgan  garmonik  tebranma harakat qilmoqda. Siljish x = 0,06  m bo‘lgan momentdagi tezlik va tezlanish topilsin. (Javobi: 0,25 m/s; 0,6 m/s2)

Berilgan

Yechilishi

5-masala

Davrning qanday bo‘lagida nuqtaning tezligi uning maksimal qiymatining yarmiga teng bo‘ladi? Garmonik tebranishlarning boshlang‘ich fazasi nolga teng. (Javobi:  T).

Berilgan

Yechilishi

6-masala

Moddiy nuqta amplitudasi A = 5  sm  bo‘lgan  garmonik  tebranma  harakat qiladi. Agar nuqtaga F = 0,2  N elastik kuch ta’sir etsa, nuqtaning kinetik, potensial va to‘la energiyasi topilsin.

Berilgan

Yechilishi

7-masala

Bikrligi 100  N/m, yukining massasi 10  g bo‘lgan prujinali mayatnik ning tebranishlar chastotasi qanday (Hz)? (Javobi: 16 Hz).

Berilgan

Yechilishi

8-masala

Agar prujinali mayatnik prujinasining yarmi kesib tashlansa, uning tebranishlari chastotasi qanday o‘zgaradi?

Berilgan

Yechilishi  ortadi.

9-masala

Matematik mayatnikning uzunligi 2,5  m, unga osilgan sharchaning massasi 100  g. Tebranish davri qanday (s)? (Javobi: 3,14 s).

Berilgan

Yechilishi

10-masala

Tubida kichik teshigi bor suvli chelak arqonga osilgan holda tebranmoqda. Suvning kamayishi bilan tebranish davri qanday o‘zgaradi?

Berilgan

Yechilishi      demak

11-masala

Bir xil vaqt oralig‘ida birinchi mayatnik 50 marta, ikkinchi mayatnik 30 marta tebrandi. Agar ularning biri ikkinchisidan 32 sm qisqa bo‘lsa, mayatniklarning uzunligini toping.

Berilgan

Yechilishi

12-masala

Massasi 20 kg bo‘lgan o‘quvchi arg‘imchoq uchmoqda. Arg‘imchoq muvozanat vaziyatidan maksimum 1 m ga og‘ayotgan va munutiga 15 marta tebranayotgan bo‘lsa, tebranish davrining 1/12 qismidagi kinetik va potinsial energiyasini toping

Berilgan

Yechilishi

V bobni yakunlash yuzasidan test savollari

 

1. Tebranishlar amplitudasi 2 marta orttirilsa, uning davri qanday o‘zgaradi?

2. A) 2 marta ortadi; B) 2 marta kamayadi;

3. C) 4 marta ortadi; D) o‘zgarmaydi.

4. Matematik mayatnik uzunligi 16 marta kamaysa, uning erkin (xususiy) tebranishlar davri qanday o‘zgaradi?

5. A) 16 marta kamayadi; B) 16 marta ortadi;

6. C) 4 marta ortadi; D) 4 marta kamayadi.

7. Sharchalar o‘zaro qanday fazada tebranmoqda?

1 2  3

1. A) 1 va 3 qarama-qarshi, 2 va 3 fazasi

bir xil;

1. B) 1 va 2 qarama-qarshi, 2 va 3 bir xil;

2. C) 1 va 2 bir xil, 2 va 3 qarama-qarshi;

3. D) 1 va 2 qarma-qarshi, 1 va 3 bir xil.

4. Bo‘ylama to‘lqinlar qanday muhitlarda tarqaladi? 1 – qattiq jismlar-

da;  2 – suyuqliklarda;  3 – gazsimon  moddalarda.

1. A) faqat 1; B) faqat 2; C) faqat 3;  D) 1, 2 va 3 da.

2. Gapni to‘ldiring. “Tebranishlar tarqalayotgan muhitda birday fazada

tebranayotgan ikki nuqta orasidagi eng… deyiladi”.

1. A) … yaqin masofa to‘lqin uzunligi;

2. B) … katta siljish amplituda;

3. C) … uzoq masofa to‘lqin uzunligi;

4. D) … katta tebranishlar soni chastota.6. Gapni to‘ldiring. “Ko‘ndalang to‘lqinlar … to‘lqinlaridir”.

5. A) … siqilish; B) … kengayish;

6. C) … siqilish-kengayish; D) … siljish.

7. Muhitda tarqalayotgan to‘lqinning davri 10 s, to‘lqin uzunligi 5  m

bo‘lsa, to‘lqinning tarqalish tezligi nimaga teng bo‘ladi?

1. A) 0,5 m/s; B) 2 m/s; C) 50 m/s;  D) 5 m/s.

2. Agar moddiy nuqta tebranishlari amplitudasi 4 sm bo‘lsa, uning bir

to‘la tebranish davomida bosib o‘tgan yo‘li qanday (sm) bo‘ladi?

16. A) 0; B) 4; C) 8;  D) 16.

17. Siklik chastota deb nimaga aytiladi?

18. A) 1 sekunddagi tebranishlar soniga;

19. B) bitta tebranish uchun ketgan vaqtga;

20. C) 2 sekunddagi tebranishlar soniga;

21. D) burchak tezlikning 1 sekunddagi o‘zgarishiga.

22. Bikrligi 160 N/m bo‘lgan prujinaga 400 g yuk osildi. Hosil bo‘lgan

mayatnikning tebranish chastotasi qanday (Hz)?

20. A) 1,6; B) 3,2; C) 5,4;  D) 20.

S	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
J	D	C	C	D	A	C	A	D	D	B

6-mashq

1-masala

Temperaturasi 20  °C ga ortganda 200  g geliyning ichki energiyasi  qanchaga o‘zgaradi? (Javobi: ΔU =  12 , 5   k J ).

2-masala

 320  g kislorodni 10  K ga izobarik qizdirilganda qancha ish bajariladi? (Javobi: A = 830  J).

Berilgan A-?

Yechilishi

3-masala

15  °C temperaturali 1,5  kg suv bo‘lgan idishga 100  °C temperaturali 200 g  suv bug‘i kiritildi. Bug‘ kondensatsiyalangandan keyin umumiy temperatura qanday bo‘ladi? (Javobi: t = 89  °C).

Berilgan

Yechilishi 1 va 2 tenglaymiz

4-masala

Massasi 290 g bo‘lgan havoni 20 K ga izobarik qizdirganda u qancha ish bajargan va bunda unga qancha issiqlik miqdori berilgan? (Javobi: 1,7 kJ; 5,8 kJ).

Berilgan

Yechilishi

5-masala

800  mol gazni 500  K ga izobarik qizdirishda unga 9,4  MJ issiqlik miqdori berildi. Bunda gaz bajargan ishni va uning ichki energiyasi qancha ortganini aniqlang. (Javobi: 3,3  MJ;  6,1  MJ).

Berilgan

Yechilishi

6-masala

Temperaturasi 27°  С bo‘lgan 160  g kislorod izobarik qizdirilganda uning hajmi ikki marta ortdi. Gazning kengayishida bajarilgan ishni, kislorodni qizdirishga ketgan issiqlik miqdorini, ichki energiya o‘zgarishini toping. (Javobi: 12,5 kJ; 44,2 kJ; 31,7  kJ).

Berilgan

Yechilishi

7. Ideal issiqlik mashinasi qizdirgichining temperaturasi 117° C , sovitkichiniki 21° C. Mashinaning 1  s da qizdirgichdan olayotgan issiqlik  miqdori 60  kJ ga teng. Mashinaning FIK ini, 1  s da sovitkichga berilayotgan issiqlik miqdorini va mashinaning quvvatini hisoblang. (Javobi: 23  %;  146  kJ; 14  kW).

8. Ideal issiqlik mashinasida qizdirgichdan olinayotgan har bir kilojoul energiya hisobiga 300 J ish bajariladi. Agar sovitkichning temperaturasi 280 K bo‘lsa, mashinaning FIK ini va qizdirgichning temperaturasini aniqlang. (Javobi: 30 %;   4 0 0   K).

9. 110 kW quvvatga erishadigan va bir soatda 28 kg dizel yonilg‘i sarfl aydigan traktor dvigatelining FIK ini toping. (Javobi: 34 %).

10. Agar mototsikl 108 km/soat tezlik bilan harakatlanib, 100 km yo‘l bosganida 3,7 l benzin sarfl ansa, dvigatelning FIK 25  % bo‘lsa, mototsikl dvigateli erishgan o‘rtacha quvvat qanday bo‘ladi? (Javobi: 8,9  kW).

VI bobni yakunlash yuzasidan test savollari

1. Termodinamikaning birinchi qonunini ko‘rsating.

2. A) ΔU = Q + A; B) Q = ΔU + A; C) Q = ΔU – A; D) ΔU  = Q – A.

3. Gapni to‘ldiring. Atrof-muhit bilan issiqlik miqdori almashmasdan ro‘y beradigan jarayonga … jarayon deyiladi.

4. A) … izotermik; B) .. izoxorik; C) … adiabatik;   D) …izobarik.

5. Gapni to‘ldiring. Karno siklining foydali ish koeffi tsiyenti …

6. A) … birga teng; B) … birdan katta;

7. C) … nolga teng; D) … birdan kichik.

8. Issiqlik miqdori o‘z-o‘zidan past temperaturali jismdan yuqori temperaturali jismga o‘tmaydi. Bu ta’rif nimani ifodalaydi?

9. A) Termodinamikaning I qonuni; B) Termodinamik muvozanatni;

10. C) Termodinamikaning II qonuni; D) Termodinamik jarayon.

5. Gapni to‘ldiring. Yoqilg‘ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashinaga … deyiladi.

6. A) … issiqlik dvigateli; B) … issiqlik mashinasi;

7. C) … reaktiv dvigateli; D) … bug‘ turbinasi.

S	1	2	3	4	5
J	B	C	D	C	A

7-mashq

1-masala

 Tomonlari 10  sm bo‘lgan muntazam uchburchakning ikki uchida – 4  nC va + 4  nC bo‘lgan ikki zaryad joylashgan. Uchburchakning uchinchi uchidagi maydon kuchlanganligi nimaga teng? (Javobi: 3,6  kV/m).

Berilgan

Formulasi:

+q2 E2 60          E1

Yechilishi:

2-masala

Dielektrik muhit ichida bir-biridan 6 s m masofada zaryadi 6  nC va –8 n C bo‘lgan ikki zaryad joylashgan. Ular o‘rtasidagi maydon kuchlanganligi qanday? (Javobi: 140kV/m).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

3-masala

Qanday nuqtaviy zaryad potensiallar farqi 100  V bo‘lgan ikki nuqta orasida ko‘chirilganda, maydon 5 μJ ish bajaradi? (Javobi: 50  nC).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

4-masala

Elektrostatik maydonning biror nuqtasidagi 50nC zaryad 7,5μ J potensial energiyaga ega. Shu nuqtadagi elektr maydon potensialini toping. (Javobi: 150  V).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

5-masala

Ikkita +0,4 μC va −0,6 μC nuqtaviy zaryadlar bir-biridan 12 sm masofada joylashgan. Zaryadlarni tutashtiruvchi kesma o‘rtasida elektr maydon potensiali qanday bo‘ladi? (Javobi: –30  kV).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

6-masala

Zaryadi 3 · 10–8  C  ga teng bo‘lgan ikki nuqtaviy zaryad  havoda bir-biridan 50 sm masofada turibdi. Ularni 20  sm gacha yaqinlashtirish uchun qanday ish bajarilishi kerak? (Javobi: 10,8 μJ).

Berilgan =q

Formulasi:

Yechilishi:

7-masala

Agar zaryadlangan ikkita parallel plastinka orasidagi masofa 12 sm, potensiallar ayirmasi 180  V bo‘lsa, plastinkalar orasidagi maydon kuchlanganligini aniqlang. (Javobi: 1500  V/m).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

8-masala

Kuchlanganligi 6000  V/m bo‘lgan bir jinsli elektr maydonda bitta kuchlanganlik chizig‘ida olingan, orasidagi masofa 2  sm bo‘lgan ikki nuqta orasidagi potensiallar farqi qanday bo‘ladi? (Javobi: 120  V).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

9-masala

Yassi kondensator qoplamalaridagi kuchlanish 150  V, zaryadi 80 μC bo‘lsa, kondensatordagi maydon energiyasi nimaga teng? (Javobi: 6  mJ).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi: =6  mJ                   Javobi: 6  mJ

10-masala

Yassi kondensator 2 μC zaryad olib, 0,5 μJ maydon energiyasiga ega bo‘ldi. Kondensator sig‘imi qanday bo‘lgan? (Javobi: 16 μF).

Berilgan

Formulasi:

11-masala

Yassi kondensatorga 4·  10−5  C zaryad berilganda, uning energiyasi 20  mJ ga teng bo‘ldi. Kondensator qoplamalari orasidagi kuchlanish qanday bo‘lgan? (Javobi: 1000  V).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

12-masala

Dielektrik singdiruvchanligi 4 va kuchlanganligi 3 · 103  V/m  bo‘lgan nuqtadagi elektr maydonning energiya zichligini toping. (Javobi: 159  μJ/m3).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

VII bobni yakunlash yuzasidan test savollari

1. Maydon kuchlanganligi 800 V/m bo‘lgan nuqtaga joylashgan 5  μC zaryadga qancha elektrostatik kuch (N) ta’sir qiladi?

2. A) 4 · 10-2; B)  4 · 10−3;  C)  3,2 · 10−5;  D)  1,6 · 10−5.

2. Kuchlanganligi 27,3 kV/m bo‘lgan elektr maydonda hara kat qilayotgan elektronning tezlanishi nimaga teng (m/s2)? me = 9,1 · 10−31 kg.

3. A) 4,8 · 1016; B)  4,8 · 1015;  C)  7,2 · 1016;  D)  9,6 · 1015.

3. 1 · 10−4 g massali zaryadlangan tomchi, kuchlanganligi 100 N/C bo‘lgan bir jinsli elektr maydonda muvozanatda turibdi. Tomchining zaryadini aniqlang (C).

4. A) 10−8; B)10−6; C)10−4; D)10−3.

4. Radiusi 2 sm bo‘lgan metall sharga 1,2 nC zaryad berildi. Shar sirti yaqinidagi elektr maydon kuchlanganligini toping (kV/m).

5. A) 27; B) 18; C) 24;  D) 9.

5. Radiusi 6 sm bo‘lgan metall sharga 24 nC zaryad berilgan. Shar markazidan 3 sm uzoqlikdagi nuqtada kuchlanganlik qanchaga teng bo‘ladi (kV/m)?

6. A) 45; B) 90; C) 60;  D) 0.

6. Radiusi 12 sm bo‘lgan sharning sirtida 0,18 μC musbat zaryad tekis taqsimlangan. Sharning markazidagi maydon potensialini toping (V).

7. A) 90; B) 60; C) 120;  D) 180.

7. Ikkita nuqtaviy zaryad orasidagi masofani 9 marta kamaytirsak, ularning o‘zaro ta’sir potensial energiyasi qanday o‘zgaradi?

8. A) 9 marta ortadi; B) 9 marta kamayadi;

9. C) 3 marta ortadi; D) 3 marta kamayadi.

8. Nuqtaviy q zaryad potensiallar farqi 100 V bo‘lgan ikki nuqta orasida ko‘chirilganda, 5 mJ ish bajarilgan. q zaryad kattaligi (μC) qanday bo‘lgan?

9. A) 20; B) 5; C) 500;  D) 50.

S	1	2	3	4	5	6	7	8
J	B	B	A	A	D	—	A	D

8-mashq

1-masala

Batareyaning EYuK 1,55 V. Uni qarshiligi 3 Ω bo‘lgan tashqi qarshilikka ulanganda batareya qisqichlaridagi kuchlanish 0,95 V ga teng bo‘ldi. Batareyaning ichki qarshiligi nimaga teng?

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

2-masala

EYuK 30 V bo‘lgan batareya ulangan tok zanjiridagi tok kuchi 3 A ga teng. Batareya qisqichlaridagi kuchlanish 18 V. Batareyaning ichki qarshiligini va tashqi zanjir qarshiligini toping.

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

3-masala

Elektr toki manbayini 5 Ω li qarshilikka ulanganda zanjirdagi tok kuchi 5 A ga, 2 Ω li qarshilikka ulanganda zanjirdagi tok kuchi 8 A ga teng bo‘ldi. Manbaning ichki qarshiligini va EYuK ni toping (Javobi: 3 Ω; 40 V).

Berilgan

Formulasi: Yechilishi:

 bunda

4-masala

Tok manbayi elementining EYuK 1,5 V. Qisqa tutashuv toki 30 A. Elementning ichki qarshiligi nimaga teng? Agar elementni qarshiligi 1 Ω bo‘lgan g‘altakka ulansa, element qutblaridagi kuchlanish qanchaga teng bo‘ladi?

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

5-masala

Agar batareyaga ulangan tashqi qarshilik n marta ortganda, qarshilikdagi kuchlanish U1 dan U2 ga ortsa, batareyaning EYuK nimaga teng? (Javobi: E = U1 U2 (n–1)/ (U1n – U2)).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

6-masala

Qanday sharoitda batareya uchlaridagi kuchlanish uning EYuKdan katta bo‘lishi mumkin?

Javobi:     Tok teskari oqqanda

7-masala

EYuK E1 va E2 bo‘lgan elementlar parallel ulangan. Agar ularning ichki qarshiliklari teng bo‘lsa, elementlar qisqichlaridagi potensiallar ayirmasini toping.

8-masala

EYuK 1,5 V va 2 V bo‘lgan elementlar bir xil ishorali qutblari bilan ulangan. Batareya klemmalariga ulangan voltmetr 1,7 V kuchlanishni ko‘rsatdi. Elementlar ichki qarshiliklari nisbatini toping (Javobi: r1/r2 = 2/3).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

9-masala

EYuK 1,3 V va 2 V bo‘lgan  elementlarning ichki qarshiliklari mos ravishda 0,1 Ω va 0,25 Ω ga teng. Ular parallel ulangan. Zanjirdagi tok kuchi va elementlar qisqichlaridagi kuchlanish topilsin.

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

10-masala

Voltmetrning to‘rtta o‘lchash chegarasi bor: 3, 15, 75, 150 V. Asbobdan o‘tishi mumkin bo‘lgan tok kuchi 0,8 mA. Agar voltmetrning ichki qarshiligi 1000 Ω bo‘lsa, unga ulanadigan qo‘shimcha qarshiliklar R1, R2, R3 va R4 larni toping (Javobi: 9,49,249 va 499 kΩ).

Berilgan

Formulasi: Yechilishi:

11-masala

Ichki qarshiligi 200 Ω bo‘lgan galvanometr tok kuchi 100 mkA bo‘lganda butun shkalasiga buriladi. Unga qanday qarshilikni ketma-ket qilib ulansa, voltmetr sifatida ishlab, 2 V kuchlanishgacha o‘lchay oladi?

Berilgan I

Formulasi:

Yechilishi:

VIII bobni yakunlash yuzasidan test savollari

 

1. Tok manbayining elektr yurituvchi kuchi qanday birlikda ifodalanadi?

2. A) N; B) J; C) A;  D) V.

3. Manbaning EYuK 12 V. Manba ichida 50 C zaryadni bir qutbdan ikkinchisiga ko‘chirishda chet kuchlar necha joul ish bajaradi?

4. A) 60; B) 50; C) 330;  D) 600.

5. Metallar elektr o‘tkazuvchanligining klassik nazariyasini kim birin-chi bo‘lib yaratgaan?

6. A) P.Drude va golland fi zigi X.Lorens; B) E.R. Siemens;

7. C) K.Rikke; D) T.Styuart va R.Tolmen.

8. Ampermetrga ulanadigan shunt qanday tanlanadi va ulanadi?

RA– ampermetr  qarshiligi,  r – shunt  qarshiligi.

1. A) RA>r, parallel ulanadi; B) RA>r, ketma-ket ulanadi;

2. C) RA<r, ketma-ket ulanadi; D) RA<r, parallel ulanadi

3. Voltmetrga ulanadigan qo‘shimcha qarshilik qanday tanlanadi va ulanadi? Rv– voltmetr qarshiligi,  r – qo‘shimcha  qarshiligi.

4. A) Rv>r, parallel ulanadi B) Rv>r, ketma-ket ulanadi

5. C) Rv<r, ketma-ket ulanadi D) Rv<r, parallel ulanadi.

6. Elektr zanjiri qarshiligi 4 Ω bo‘lgan rezistordan va EYuK 12 V, ichki qarshiligi 2 Ω bo‘lgan tok manbayidan tuzilgan. Rezistordagi kuchlanish tushuvi necha volt?

7. A) 8; B) 2; C) 4;  D) 12.

8. Gapni to‘ldiring. n ta elementni … .. ulab, batareya tuzilganda umumiy EYuk n marta……

9. A) … ketma-ket … ortadi; B) … ketma-ket … kamayadi;

10. C) … ketma-ket … o‘zgarmaydi; D) …parallel … ortadi.

11. n ta elementni…… ulab batareya tuzilganda umumiy EYuK …, ichki qarshiligi n marta…

12. A) … parallel … o‘zgarmaydi … kamayadi;

13. B) … parallel … ortadi … kamayadi;

14. C) … parallel … o‘zgarmaydi … ortadi;

15. D) … ketma-ket … o‘zgarmaydi … kamayadi.

16. Ichki qarshiligi 0,01 Ω bo‘lgan tok manbayi qisqa tutashganda, tok kuchi 1000 A bo‘ldi. Manba EYuKni toping (V).

17. A) 10; B) 9; C) 12;  D) 15.

10. Ichki qarshiligi 2 Ω bo‘lgan batareyaga 50 Ω li tashqi qarshilik ulandi. Agar batareyaning EYuK 12 V bo‘lsa, FIK (%) ni toping.

11. A) 92; B) 89; C) 96;   D)100.

S	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
J	D	D	A	D	C	A	A	A

9-mashq

1-masala

Mis sterjendan 0,5  s davomida zichligi 9  A/mm2 bo‘lgan tok o‘tganda uning temperaturasi qanday o‘zgaradi? Misning solishtirma qarshiligi 1,7 · 10–8  Ω ·  m ,   z ich l ig i   89 0 0   kg /m 3, solishtirma issiqlik sig‘imi 380  J/(kg K)

Javobi: 0,20  oC).

Berilgan j c=380 J/kg K

Formulasi:

Yechilishi:

2-masala

Niobiydan yasalgan spiral 100 o C ga qizdirilsa uning solishtirma qarshiligi necha marta o‘zgaradi? Niobiy uchun α = 0,003  K–1 (Javobi: 1,3 marta ortadi).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

3-masala

Nikelin simning 20  oC dagi qarshiligi 20  Ω ga teng edi. Uni 120  oC gacha qizdirilsa, qarshiligi nimaga teng bo‘ladi? Nikelin uchun α = 0,0001  K–1.

Berilgan

Formulasi: Yechilishi:

4-masala

Vakuumli diodda elektron anodga 8  Mm/s tezlik bilan yetib boradi. Anod kuchlanishini toping (Javobi: 180 V).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

5-masala

Vakuumli diodda anoddagi maksimal tok kuchi 50 mA ga teng bo‘ldi. Katoddan har sekundda nechta elektron uchib chiqmoqda? (Javobi: 3,1 · 1017).

Berilgan

Formulasi:

Yechilishi:

6-masala

Yarimo‘tkazgichlarda musbat ion bilan kovak orasida farq bormi?

Javob:     Kovak elektron tark etgan joy musbat ion kovagi bor atom

7-masala

Nima sababdan tashqi sharoitlar o‘zgarmagani holda elektron-kovak jufti to‘xtovsiz hosil bo‘lib tursada, yarimo‘tkazgichda erkin zaryad tashuvchilar soni o‘zgarmaydi.

Javob:    Chunki elektron kovaklardan joy almashadi

8-masala

Germaniyga fosfor, rux, kaliy kiritilsa, qanday turdagi o‘tkazuvchanlik hosil bo‘ladi?

Javob:

9-masala

Nima sababdan bir xil kuchlanishda to‘g‘ri p–n o‘tishdagi tok, teskari o‘tishdagi tokka nisbatan ancha katta bo‘ladi?Javob :       P+ ga n-ga ulanganda ichki va tashqi  maydon yo’nalishi bir xilda bo’ladi va maydon zaryadlangan zarralar ko’proq kiradi.

10-masala

Termistor (qarshiligi temperaturaga qarab o‘zgaradigan yarim o‘kazgichli asbob) uchiga ketma-ket holda 1  kΩ li qarshilik ulanib, unga 20  V kuchlanish berildi. Xona temperaturasida zanjirdagi tok kuchi 5  mA edi. Termistorni issiq suvga tushirilganda undan o‘tuvchi tok kuchi 10  mA bo‘lib qoldi. Termistor qarshiligi necha marta kamaygan? (Javobi: 3 marta).

Berilgan R=103Ω U=20V I1=5  mA I2=10  mA

Yechilishi:

IX bobni yakunlash yuzasidan test savollari

1. Gapni to‘ldiring. Metallarning qizishi tufayli ulardan elektron uchib chiqish hodisasiga … deyiladi.

2. A) … termoelektron emissiya…; B). ..elektron emissiya…;

3. C) …chiqish ishi…; D) …to‘yinish toki….

4. Vakuumda elektr tokining tabiati nimadan iborat?

5. A) elektronlar oqimining bir tomonga harakatidan;

6. B) musbat ionlarning bir tomonga harakatidan;

7. C) manfi y ionlar oqimining bir tomonga harakatidan;

8. D) elektronlar, musbat va manfi y ionlarning bir tomonga harakatidan iborat.

9. Donor aralashmali yarimo‘tkazgichlar qanday turdagi o‘tkazuvchanlikka ega?

10. A) asosan elektron o‘tkazuvchanlikka;

11. B) asosan teshikli o‘tkazuvchanlikka;

12. C) teng miqdorda elektron va teshikli o‘tkazuvchanlikka;

13. D) elektr tokini o‘tkazmaydi.

14. Toza yarimo‘tkazgichdan elektronlarning tartibli harakati tufayli 1 mA tok o‘tmoqda. Yarimo‘tkazgichdan o‘tayotgan to‘la tok kuchi nimaga teng?

15. A) I mA; B) 2 mA; C) 0,5 mA;  D) 0.

16. Gapni davom ettiring. “Temperatura ortishi bilan yarimo‘tkazgichning qarshiligi…”

17. A) … ortadi; B) … avval ortadi, so‘ngra kamayadi;

18. C) … kamayadi; D) … avval kamayadi, so‘ngra ortadi.

19. Yarimo‘tkazgichda teshik va elektron uchrashganda nima hosil bo‘ladi?

20. A) musbat ion; B) neytral atom;C) manfi y ion; D) musbat va manfi y ionlar.

7. Aralashmali o‘tkazuvchanlik qanday zarralarning harakati bilan bog‘langan?

8. A) asosan erkin elektronlar;

9. B) asosan kovaklar;

10. C) teng miqdordagi erkin elektronlar va kovaklar;

11. D) turli miqdordagi erkin elektronlar yoki kovaklar.

8. “To‘g‘ri p–n o‘tishda yarimo‘tkazgichdagi berkituvchi qatlam …” Gapni davom ettiring.

9. A) … kengayadi;

10. B) … torayadi;

11. C) … o‘zgarmasdan qoladi;

12. D) … kuchlanish kattaligiga qarab chiziqli o‘zgaradi.

9. Kovalent bog‘lanishda nechta elektron qatnashadi?

10. A) 1 ta; B) 2 ta; C) 3 ta;  D) 4 ta.

10. n–p–n turdagi tranzistor bazasiga emitterga nisbatan qanday ishoradagi potensial berilganda tranzistordan tok o‘tadi?

11. A) musbat; C) nol;

12. B) manfi y; D) qanday ishorada berilishining ahamiyati yo‘q.

S	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
J	A	A	A	B	C	B	C	B	B	A

MUSTAQIL YECHISH UCHUN MASALALAR TO`PLAMI

MEXANIKA

1. Mashina butun vaqtni yarmida v₁=60 km/soat, qolgan yarmida esa  v₂ =30 km/soat      tezlikda  yurgan. O’rtacha tezlikni toping ?

    Echish:

2. Mashina butun yo’lni teng yarmida v₁=50 km/soat, qolgan yarmida esa v₂ =10

    km/soat  tezlikda  yurgan. O’rtacha tezlikni toping ?

   Echish:

3. Qayiq 3.6 km/soat tezlik bilan narigi qirg’oqqa tik harakat qilyotganda, oqim uni

    180 m  pastga  oqizib ketti. Agar daryo kengligi 600 m bo’lsa,  qayiq qancha

    vaqda o’tgan va oqim tezligi qancha ?

   Berilgan: v=3.6 km/soat=1m/sek

                   s=180 m

                   L=600 m

                   t=?, v₁=?

   Echish:  ,

4. h=30 m balandlikdan tosh boshlang’ich tezliksiz tusha boshladi. Ohirgi 0.05 sek

    ichida qancha yo’l bosgan ?

   Berilgan: h=30 m

                   Dt=0.05 sek

                   v₀ =0

                    Dh=?

   Echish:  ,  ,

,

5. h = 25 m balandlikdan tosh boshlang’ich tezliksiz tusha boshladi. Ohirgi 0.5 m yo’lni qancha vaqtda bosib o’tgan ?

   Berilgan:  h =25 m

                   Dh = 0.5 m

                   v₀ = 0

                    Dt = ?

   Echish:  ,    ,    ,

6. Avtomobil 36 km/soat tezlikda kelyotgan edi. Motor o’chirilgandan so’ng sekinlasha borib 40 sek ichida to’xtadi. Shu 40 sek ichida avtomobil qancha yo’l bosgan ?

   Berilgan:  v₀ =36 km/soat =10 m/sek

                    t = 40 sek

                    v = 0

                     s = ?

   Echish:  ,       ,

7. Gorizontal otilgan jism 2 sek xarakat qilib 24 m masofada erga tushdi. Jism qanday balandlikdan otilgan ? v_x tezligi qancha bo’lgan ?

   Berilgan:   t = 2 sek

                     s = 24 m

                      h = ? ,  v_x = ?

   Echish:  ,  ,

8. Gorizontga a burchak ostida otilgan jism tezligi  v₀  bo’lsa, va harakat vaqti  t=4      sek  bo’lsa, u erdan qanday  h balandlikka ko’tarilgan ?

 Berilgan:   t = 4 sek,  g=10 m/sek²

                  ——————————

                    h = ?

 Echish:  Ko’tarilish va tushish vaqtlari o’zaro teng:

              ,  Demak h

              balandlikdan boshlang’ich tezliksiz tushsa:

9. Uzunligi 0.8 м ip uchidagi tosh 4 m/sek chiziqli tezlik bilan aylantrilsa markazga      intilma tezlanishi qancha  ?

   Berilgan: R = 0.8 м

                       v = 4 м/сек

                      —————-

                         a=?

    Yechish: Айлана буйлаб текис харакатланаётган жисмнинг марказга интилма                  тезланиши

10. G’ildirab ketayotgan disk tezligi 24 m/sek. Disk chetidagi nuqtalarni markazga

      intilma tezlanishi esa 120 m/sek² .  Disk diametri qancha ?

     Berilgan:v = 24 м/сек

                        a = 120 м/sek²

                        —————-

                          D = ?

       Yechish:Disk aylanma harakatida chetidagi nuqtalarni  марказга интилма

                   тезланиши ,  bunda R=D/2 –disk radusi.  — disk chetidagi

nuqtalarni chiziqli tezligi ,  u  diskni harakat tezligiga teng:  .

                   Demak,

11. Ipga m = 4 kg  massali yuk osilgan. Ipni taranglik kuchini toping (g=10 m/sek²):

       agar a) Ip  yuqoriga qarab a=2 m/sek² tezlanish olsa

       agar b) Ip  pastga     qarab a=3 m/sek² tezlanish olsa

   Berilgan: m=4 kg ,  g=10 m/sek²

1. a) yuqoriga a=2m/sek² b) pastga qarab a=3m/sek²

                  —————————————————————

1. a) va   b)   xollarda T=?

   Echish:  Ip tinch tursa, uni taranglik kuchi yuk og’irligiga teng  T₀=mg.

              Ip yuqoriga tezlansa, taranglik kuchi ortadi   T_a=mg+ma=m (g+a)= 48 N

               Ip pastga tezlansa, taranglik kuchi kamayadi  T_b=mg- ma=m (g-a)= 28 N

12. Tros maximal 3 kN taranglikka chidasa, 200 kg yukni qanday tezlanish bilan

      ko’tarish mumkinki, tros uzilib ketmasin (g=10 m/sek²  )

        Berilgan: m=200 kg ,  g=10 m/sek²

                   T=3 kN=3000 N

                  ———————-

                       a = ?

   Echish:  Tros yuqoriga tezlansa, uni taranglik kuchi ortadi :  , bundan,

13. 10 tonnali tinch turgan vagon tekis tezlanuvchan xarakat qilib, 20 sek da 15 m yol bosish uchun unga qanday kuch bilan tortish kerak? Ishqalanishni xisobga olmang.

   Berilgan: m=10 t = 10000 kg

                   t = 20 sek,  s = 15 m ,    v₀ = 0

                  —————————————

                       F = ?

   Echish:  tekis tezlanuvchan xarakatda yo’l  , bundan tezlanish

                 . Demak, F=ma=m*2s/t² =10⁵*2*15/400=7500 N

14. Massasi 0.2 kg rezina to’pcha 5m/sek tezlikda kelib, qattiq va tekis taxtaga tik

       elastik urilib,  tezligini yo’qotmay qaytdi. Taxta qancha  impuls olgan ?

       Berilgan: m=0.2 kg

                       v =5 m/sek

                     —————

                         = ?

       Echish:   Impulsni saqlanish qonunidan: Ta’sirgacha va ta’sirdan keyinga impulslar

                      farqi, taxtaga uzatiladi:

15. Vagon 2 sek ichida tezligini  6 m/sek  dan  2 m/sek  gacha kamaytirdi. Vagon

       shiftiga osilgan yukli ip  qanday burchakka o g’adi ?  (g=10 m/sek²)

Berilgan:  t =2 sek , g=10 m/sek²

                       v₂ =6 m/sek

                       v₁ =2 m/sek

                       —————

Echish:

Ipni taranglik kuchi T – og’irlik  mg  va  inertsiya kuchlari tufayli paydo bo’ladi:  , bu tenglikni X va Y o’qlariga proeksiyalari: ,  va   . Bular nisbatidan:  .  Demak,   ,   ,

16. Jism gorizont bilan a=30^o li qiya tekislikda turgan. Sirpanip ishqalanish koeffienti qiymati qanday bo’lsa sijiy boshlaydi ?

Berilgan:    a=30^o

                  ———-

                    k_s = ?

Echish:

Qarshilik kuchi xarakatga teskari (tepaga) yo’nalib  .  Jismni xarakatga keltruvchi kuch – og’irlik kuchi mg  ni X o’qqa proeksiyasiga teng: . Demak, xarakatlanish sharti: . Bundan,

17. 1 kg massali yukni 2 m balandlikka tezlanish bilan ko’tarishda 80 J ish bajarildi. Yuk qanday tezlanish bilan ko’tarilgan ?

Berilgan:  m =1 kg

                 h = 2 m

                 A = 50 J

                 —————

                    a = ?

Echish:

Tezlanish bilan ko’tarishda ta’sir etuvchi kuch .  Demak, bajarilgan ish .   Bundan:

18. 3 tonna massali yukni 20 m masofada tezligini 2 m/sek dan 8 m/sek ga oshirish

      uchun zarur bo’lgan ish qancha ?  Sirpanib ishqalanish kuchi 1 N.  ( g=10 m/sek² )

Berilgan:  m =3000 kg ,  g=10 m/sek²

                  s = 20 m

                  v₁ = 2 m/sek,  v₂ = 8 m/sek

                  F_s = 1 N

                 ——————————-

                  A = ?

Echish:

Ishqalanish bo’lmaganda bajarilgan ish yukni kinetik energiyasini oshirishga sarf bo’lardi:  , Lekin ishqalanish bo’lsa uni engish ham kerak:

19. 5000 kg to’p og’zidan chiqqan 5 kg massali yadro tezligi 100 m/sek bo’lsa, to’pni        “tepkili” tezligi qancha ?

Berilgan:  m₁ = 5000 kg

                 m₂ = 5 kg

                  v₂ = 100 m/sek

                ———————-

                  v₁ = ?

Echish:  Sistema to’la impulsi saqlanadi: ,  bundan:

20. 5 m balandlikdan tushgan rezina to’p erga urilib, yana qancha balandga ko’tariladi ?

      Tiklanish koeffisenti (v₂/v₁ = 0.8).

Berilgan:  h₁ =5 m

                  k = v₂/v₁ = 0.8

                ———————

                  h₂ = ?

Echish:

tushishdagi potensial energiya — kinetik energiyaga aylanib  , qaytishda esa kinetik energiya — potensial energiyaga aylanadi ,  shartga ko’ra energiyani bir qismi yo’qoladi v₂<v₁ .   Tengliklar nisbatidan: ,  Demak

MOLEKULYAR FIZIKA

1. Suv зичлиги r= 10³ кг/м³,  mоляр массаси М=18 гр/мол bo’lsa,  3 litr  suvdagi      modda miqdorini aniqlang.

   Berilgan:  r = 10³  кг/м³

                   М =18 гр/мол = 18×10^-3 kg/мол

                   V = 3 litr = 3×10^-3м ³

                 ———————————

                    n = ?

   Echish:  Modda miqdori  mol

2. Idishda ideal gaz bosimi 80 kPa. Agar 1 ta molekula o’rtacha kinetik energiyasi10^-20J bo’lsa , molekulalar konsentrasiyasi qancha ?

   Berilgan:  p = 80000 N/m²

                   = 10^-20 J

                 ———————

                    n = ?

   Echish:

   Ideal gaz bosimini quyidagicha ifodalash mumkin: .  Bundan,

3. 10⁰C temperaturada vodorod gazi molekulalarini o’rtacha kvadratik tezligi qancha ?

     Vodorod molekulasi molyar massasi  M = 2 гр/мол.  R=8.31 J/(mol×K)  universal       gaz doimiysi

   Berilgan:  t = 10⁰C,    T = 283 K

                   M = 2×10^-3 kg/мол

                   R = 8.31 J/(mol×K)

                 —————————

                         v_kv = ?

   Echish:

   Ideal gaz molekulalari o’rtacha kvadratik tezligi

4. 37°C temperaturadagi 5 kg temirga 300 kJ issiqlik miqdori berilsa uni temperaturasi

      qanchaga oshadi ?  temir uchun sol. issiqlik sig’imi c = 450 J/(kg*K).

     Berilgan:   t₁ = 37⁰C,    T₁ = 310 K

                       m = 5 kg

                       Q = 300 kJ = 3×10⁵ J

                      —————————-

                          t₂ = ?

     Echish:

     Issiqlik miqdori berilsa jism  temperaturasi oshadi:  , bundan,

     ,   t₂ = T₂ – 273 ≈170.3⁰C

5. 8 Mpa bosimda 12 litr xajmli azot temperaturasi 17⁰C. Azot massasi qancha ?

    Azot molyar massasi  M=0.028 kg/mol,  R = 8.31 J/(mol×K)

     Berilgan:  p=8×10⁶ N/m²

                     V=12×10^-3 m³

                      t = 17⁰C,   T=290 K

                    M = 0.028 kg/mol  ,       Azot molyar massasi

                    R = 8.31 J/(mol×K)

                   —————————

                         m = ?

    Echish:

     Ideal gaz  holat  tenglamasidan:  ,   .  Demak:

6. Metall ballonda 10 kg gaz bo’lib, bosimi 10⁷ N/m² edi. O’zgarmas temperaturada

    qancha massali gaz chiqib ketsa uni bosimi 2,5×10⁶ N/m²  bo’lib qoladi ?

        Berilgan:  m₁=10 kg

                         p₁ =10⁷ N/m²

                         V = const, T=const

                         p₂ =2,5×10⁶ N/m²

                         R = 8.31 J/(mol×K)

                       ————————-

                         m₁–m₂ = ?

         Echish:

     Ideal gaz  holat  tenglamasidan:  ,   , bular nisbatidan,

    ,  yoki,  ,  Demak, ,

7. 17⁰C temperaturada, 96000 N/m² bosimda, 10 m³ hajmli ballonda gazni modda

     miqdori qancha ?  R = 8.31 J/(mol×K)

     Berilgan:   t = 17⁰C,   T=290 K

                       p = 96000 N/m²

                      V = 10 m³

                      R = 8.31 J/(mol×K)

                     ————————-

                         m = ?

    Echish:

     Ideal gaz  holat  tenglamasidan:  ,  modda miqdori  ,  demak,

8. Massasi 0.012 kg gaz  7⁰C temperaturada  0.004 m³ xajmni egallaydi. Gaz

     o’zgarmas bosimda qizdirilsa zichligi 0.6 kg/m³ bo’lib qoldi. Gaz qanday

     temperaturagacha qizdirilgan ?

     Berilgan:  m = 0.012 kg

                       t₁ = 7⁰C,   T₁=280 K

                      V₁ = 0.004 m³

                       p = const

                       r₂ = 0.6 kg/m³

                     ————————-

                           t₂ = ?

    Echish:

    Ideal gaz  holat  tenglamasidan:  Dastlabki holatda     (1),  Qizdirilsa

     (2)  yoki à   (2).  Bulardan, (1)(2) tengliklar

    nisbatidan  ,  Demak ,

       t₂ = 1127⁰C

9. 200 kPa bosimda hajmi 60 m³ bo‘lgan gazning ichki energiyasi qanday?

         Berilgan:   p = 200 kPa

                           V =  60 m³ 

                             U=?

          Echish:   ,     ,

10. Temperaturasi 10 K ga ortganda 0.4 kg geliyning  ichki energiyasi qanchaga

    o‘zgaradi?   R =  8.31 J/mol*K ,  M =  4 g/mol

          Berilgan:   DТ  = 10 К

                          m = 0.4 kg

                          R =  8.31 J/mol*K

                         M =  0.004 kg/mol

                       ———————-

                            DU = ?

       Echish:

       Ideal gaz ichki energiyasini quydagicha yozish mumkin:

            ,   ,   ,  ,

11. Izotermik jarayonda gazga 4 kJ issiqlik berilgan bo‘lsa, gaz ustida qancha  ish

      bajarilgan bo‘ladi?

        Berilgan:  Q = 4 kJ

                          —————

                             A = ?

        Yechish:Изотермик жараёнда системага берилган иссиклик иш бажаришга          сарфланади   .

12. 0.32 kg kislorodni 10 K ga izobar qizdirganda u qanday ish bajaradi? (M=0,032 kg/mol, ,)

   Berilgan:m = 0.32 кг

                     DT=10 K

                      M = 0,032 kg/mol

                          Унив. газ доимийси

                    ——————————————————

                        A = ?

    Yechish:Изобарик жараёнда системага берилган иссиклик ички энергия орт.га ва       узгармас босимда иш бажаршга сарфланади . Бунда

                 бажарилган иш .

                 Идеал газ холат тенгламасидан ,  , булгани учун

                .   Демак,

13. Gazga 6 kJ issiqlik berilganda uning ichki energiyasi 4 kJ ga ortdi. Gaz ustida

    qancha  ish bajarilgan?

Berilgan:   Q = 6 kJ

                   DU = 4 kJ

                   —————

                       A = ?

Ечиш  Термодинамика 1-конунига кура .  Бундан,

14.Agar gaz 17°C da 29 l  hajmga ega bo‘lsa, 27°C da qanday hajmni egallaydi?

     Bunda bosim o‘zgarmas bo‘lgan.

Berilgan:  t₁ = 17°C ,   Т₁ = 290 К

                    V₁ = 29 L

                     t₂ = 27°C   Т₂ = 300 К

                  —————————-

                       V₂ = ?

Yechish:Изобарик жараёнда босим узгармайди Бундан,

              .   Демак,

15. 17°C temperaturada metall ballondagi gazning bosimi 620 kPa edi. Gaz qizdirilib, temperaturasi 37°C ga yetkazilganda uning bosimi qanday qiymatga erishadi?

    Berilgan:  t₁ = 17°C ,   Т₁ = 290 К

                         p₁ = 620 kPa

                         t₂ = 37°C   Т₂ = 310 К

                       ——————————

                            р₂ = ?

    Yechish:Изохорик жараёнда хажм узгармайди Бундан,

                 .   Демак,

16.Suv sirtida turgan cho‘pni harakatga keltirish uchun eng kamida 3.8 mN gorizontal       kuch talab etiladi. Chopni uzunligi qancha ?  ( suv uchun sirt tarangli koeffisenti s    =0.076 N/m )

     Berilgan:  F = 3.8*10^-3 N

                          s =0.076 N/m

                         ———————

                              l = ?

     Yechish: Харакатга келтириш учун сирт таранглик кучини енгиш kerak                 ( худи    ишкаланиш кучини енгиш каби ). Bundan,

17. Radiusi 0.4 mm li kapillyarda spirt qanday balandlikka ko‘tariladi?

     ( spirt uchun r=800 kg/m³,  s = 0.022 N/m, g≈10 m/sek² )

    Berilgan:  r = 0.4 mm=4×10^-4 m   

                        s = 0.022 N/m

                         r = 800 kg/m³

                       ———————-

                            h = ?

    Yechish:

18. Diametri 0,2 sm bo‘lgan sterjenda 2×10⁸ N/m² mexanik kuchlanish hosil bo‘lish uchun uning o‘qi bo‘ylab qancha kuch bosish kerak?

     Berilgan:  d = 0,2 sm =2×10^-3 m   

                          s = 2×10⁸  N/m²

                        ———————-

                              F = ?

     Yechish:Стержен кундаланг кесими юзи  ,

                  Демак,

19. Erish temperaturasida turgan 0.2 kg qalayni to‘liq eritishga qancha issiqlik miqdori sarflanadi ?.  ( qalayni solishtrma erish issiqligi  l = 60 kJ/kg )

     Berilgan:   m = 0.2 kg

                           l = 60 kJ/kg

                        ——————-

                              Q_e = ? 

     Yechish:

20. Uzunligi 2 m va ko‘ndalang kesimining yuzi 3 mm² bo‘lgan sim 150 N kuch

     ta’sirida 1 mm uzaydi. Simda hosil bo‘lgan kuchlanishni va Yung modulin aniqlang.

1. A) 10⁹ Pa,   B) 10¹¹ N/m²,   C) 0.2*10¹⁰ Pa,   D) 3*10⁸ N/m²

     Berilgan:  S = 3 мм² =3×10^-6 m²

                          l = 2 m

                          F = 150 N

                         Dl = 1 mm = 10^-3 m

                         —————————

                              E = ? 

      Yechish:Кучланиш  ,  Нисбий  узайиш  ,

                  Булардан,  Юнг модули .

ELEKTR

1. Ikki nuqtaviy zaryad xavoda (e₁=1) 8 sm masofadan ta’sirlashadi. Shu zaryadlar

   yog’da (e₂=5.25) o’shanday kuch bilan tasirlashish uchun qanday masofada turish

   kerak ?

Berilgan: e₁=1,    r₁=8 sm,    e₂=5

               ——————————

                r₂ = ?

Echish:  Shartga ko’ra ikkala holda ham Culon kuchlari teng: . Bundan: ,      ,    ,

2. q₁= q₂=q zaryadlar orasidagi masofa  4 marta orttirilib  zaryad q  ni qiymati 2 marta

      orttirilsa Culon tasir kuchi necha marta o’zgaradi ?

Berilgan: q₁= q₂=q,  à  2q

                r  à 4 r

               ——————

                F₂/F₁ = ?

Echish:  Culon kuchlari :  ,   ,  demak,   ,  4 marta                 kamayadi

3. Кутичада 30 пФ ва 70 пФ сигимли конденсаторлардан кугина бор. Хар кайси сигимли конденсаторлардан нечтадан олиб паралел уланса 330 пФ сигим       хосил килиш мумкин?.

Berilgan:C1=30 пФ

                   C2=70 пФ

                   C =330 пФ

                    m=?,  n=?

Yechish:Конденсаторлар паралел уланса сигимлари кушилади  .

            Масалада номаълум иккита булиб, тенглама битта . Бундан

             . m, n –мусбат бутун сонлардир, m>0 дан n<33/7»5.

            n=3,6,9 … в.х лардан n=3 гина масала шартини каноатлантиради.  Демак,

            n=3  ва  m=4 ни топамиз:  C₁=30 пФ  дан 4 та ,  C₂=70 пФ  дан  3 та.

4. Расмда уланган конденсаторлар сигимлари C₁=50 пФ, C₂=25 пФ,             C₃=40 пФ      булса, умумий сигим канча ?

Берилган: C₁ = 50 пФ

                   C₂= 25 пФ

                   C₃= 40 пФ

                  —————-

                     C_ум =?

Yechish:C₁   ва  C₂  паралел уланган, улар кушилади:  .  Энди C₁₂  ва  C₃ ларни кетма-кет улангани учун: .  Демак,

5. Shemani umumiy qarshligi qancha ?

   Echish:   ,

6. 2 ta bir xil sharcha orasi 20 sm. Ular teng manfiy zaryadlangan bo’lib 1 mN kuch bilan itarishadi. Har qaysi sharchada qanchadan ortiqcha elektron bor ?

       Berilgan:   r = 20 sm = 0,2 m

                         F = 1 mN = 10^-3 N

                         q_e = 1,6*10^-19 C

                         k = 9*10⁹  N*m²/C²

                      —————————-

                          n  =  ?

       Echish:  Kulon qonuni    dan,

                      ta

7. Ikki metall shar musbat zaryadlangan bo’lib, birini zaryadi ikkinchisidan 2 marta kam.

    Sharchalar bir-biriga tekizilib, yana avvalgi masofaga surib qo’yildi. O’zaro ta’sir kuchi      necha marta o’zgargan ?

        Berilgan: q₁=2q  ,   q₂=q

                       ——————

                         F₂/F₁ = ?

Echish:  Birinchi holda . Ikkinchi holda, har birida                      (q₁+q₂)/2 =1.5q  dan

zayad bo’ladi .

Demak, F₂/F₁ =9/8≈1.12 marta ortadi

8. 10 va 40 nC zaryadlar bir biridan 12 sm masofada joylashgan. 3-zaryadni

    birinchisidan qanday masofada joylasak u muvozanatda turadi ?

    Berilgan:   q₁= 10 nC

                       q₂=40 nC

                       r = 12 sm

                    —————-

                         x  =  ?

    Echish: (3-ni)1-zaryad bilan tasir kuchi ,  2- zaryad bilan tasir kuchi

    , Muvozanatda qolish uchun ikkala kuch teng bo’lish kerak:  F₁=F₂ .

    Bundan   ,

9. Agar izolyatsiyasiz o’tkazgichni 3 bukib eshilsa qarshlik necha marta o’zgaradi?

    Berilgan: l¹=l /3,  S¹=3S,

    Echish:  ,   9 marta kamayadi

10. Kesim yuzi 1.4 mm² Alumin simdan 1 A tok o’tsa, unda Maydon kuchlanganligi

      qancha ?   (Alumin: r = 0.028×10^-6 W×m )

    Berilgan:  I = 1A  ,  r = 0.028×10^-6 W×m

                     S = 1.4 mm² =14×10^-7 m²

                     ——————————

                           E = ?

     Echish:

11. Rasmdagi a zanjirdan b  zanjirga o’tilsa Ampermetr

      ko’rsatgan tok qanchaga o’zgaradi ? Ikkala holda xam

      kuchlanish bir xil.

      Echish: a- xolda umumiy qarshlik 3R,  Tok I_a=U/3R

                   b- xolda  R/2+R=3R/2 ,  Tok I_b =2U/3R,     I_b/I_a=2 marta ortadi

12. Sig’imlari 160 pF, 40 pF,  300 pF  kondensatorlar parallel ulansa, umumiy sig’imni        toping ?

 Берилган: C₁ = 160 pF

                   C₂=   40 pF

                   C₃= 300 pF

                  —————-

                     C_p = ?

 Yechish:Турли конденсаторлар parallel уланса умумий сигим  .

             Демак ,  C_p = 500 pF

13. Suyuq dielektrikdagi 6 nC zaryad 3 sm masofada 20 kV/m maydon kuchlanganligi

      hosil qiladi. Dielektrikni singdiruvchanligi qancha ? ( k = 9*10⁹ N*m²/C²  )

  Berilgan:  E = 2*10⁴ V/m

                   r = 0.03 m

                   q = 6*10^-9 C ,  k = 9*10⁹ N*m²/C²

                  —————-

                     e = ?

   Echish:  ,  bundan,

14. Elektron tezligini 10⁷ m/sek dan 3*10⁷ m/s ek ga oshirish uchun elektr maydon

      potensiallar farqi qancha bo’lish kerak ?  (e/m=1.76*10¹¹ C/kg)

     Echish:  ,

15. Lampochkadan ma’lum vaqtda 20 C zaryad o’tib, 130 J ish bajardi. Lampochkadagi kuchlanish qancha ?

Berilgan:q=20 C

                  A=130 J

                   U=?

Yechish: Ish , бундан

OPTIKA VA ATOM

1. Nur vakkumdan shaffof plastinkaga 45° burchak ostida tushmoqda? Agar sinish

    burchagi 30° bo‘lsa, plastinka sindirish ko‘rsatkichini toping.

Berilgan:a = 45° ,

                   b = 30°

                  ————

                    n  = ?

Yechish:Ёруглик синиш конунидан

2. Nur dastasi shaffof plastinkadan ( n = )  vakkumga o‘tmoqda. To‘la ichki

    qaytish  yuz  berishi  uchun  plastinkadan ichidagi nur qanday  burchak ostida

    tushishi  kerak ?

Berilgan:n =

                 ————

                    a₀= ?

Yechish:Тула ички кайтиш лимит бурчаги  . Бундан,  a₀=45⁰ 3. Nur 1-muhitdan sindirish ko‘rsatkichi  n₂=1,2  bo‘lgan  2- muhitga 45° burchak

    ostida tushganda  to‘la  ichki qaytish  kuzatila boshlaydi. 1-muhitning  sindirish

    ko‘rsatkichi n₁ ni toping.

Berilgan:n₂ = 1.2

                  a₀ = 45°

                 ————

                    n₁ = ? 

Yechish:Тула ички кайтиш лимит бурчаги  . Бундан,

4. Fokus masofasi 8 sm bo‘lgan linzadan 10 sm beriga qo‘yilgan buyumning tasviri linzadan qancha masofa narida hosil bo‘ladi?

Berilgan:F = 8 sm

                   d = 10 sm

                 ————

                     f = ?

Yechish:Линза формуласи . Бундан, .

5. Geliy atomining barcha protonlar massasini aniqlang. (m_p=1.67*10^-27 kg)

Berilgan:He ,  Z=2

                  m_p=1.67*10^-27 kg

                  ———————

                   M_p,He = ?

Yechish: Atom protonlar massasi yadro zaryadi Z ga bog’liq:   M_p,Z = Z* m_p .  Demak,

              M_p,He = 2* 1.67*10^-27 kg =  3.34*10^-27 kg

6. Kislorodni izotopi yadrosi massasini toping. (m_p ≈ m_n =1.67*10^-27 kg)

Berilgan:m_p ≈ m_n =1.67*10^-27 kg

Yechish:Yadro massasi m  “ taqriban ! ”  barcha nuklonlar (massa soni A) massalari

             yig’indisiga teng,  m≈A*m_p , Demak,

                  ,   A=15,    m( ) = 15*1.67*10^-27 kg ≈25*10^-27 kg

7. Uranning izotopi yadrosining massasini toping ( m_p ≈ m_n =1.67*10^-27 kg ).

   Berilgan:m_p ≈ m_n =1.67*10^-27 kg

   Yechish:Yadro massasi m  “ taqriban ! ”  barcha nuklonlar (massa soni A) massalari

                yig’indisiga teng,  m≈A*m_p , Demak,

                  ,  A=235 ,  m() = 235*1.67*10^-27 kg =392,45*10^-27 kg

8. Sinish burchagi tushish burchagidan 2 marta kichik bo‘lishi uchun nur shisha

    sirtiga qanday burchak ostida  tushishi  lozim? ( n = 1.6     Shisha)

       Berilgan:  b  = a / 2

                        n = 1.6     Shisha

                      ————————

                         a = ?

       Echish:  Sinish qonuni ,  Bundan

9. Optik kuchi 10 dptr bo‘lgan linzaning fokus masofasi qancha?

         Berilgan:  D =  10 dptr

                         ——————

                            F = ?

          Echish:

10. Agar yulduzlarni biridan yorug‘lik nuri 300 yilda yetib kelsa,Yerdan bu

      yulduzgacha masofa qancha ?

     Berilgan:t=300*365*24*3600 sek

                       c=3*10⁸ m

                        —————

                            s=?

     Yechish:s=c*t=28.5*10¹⁷ m

11. Geliy atomida jami protonlar zaryadini toping. (q_p = 1.6*10^-19 C)

      Berilgan:q_p = 1.6*10^-19 C

                         ———————

                            Q_p = ?

      Echish:  ,   Z=2    ,   Q_p = Z* q_p = 3.2*10^-19 C

12. Faraz qiling, raketa yorug‘lik tezligida 100 km balandlikda Yer sharining ekvatori bo‘ylab uchmoqda. Bunday tezlikda uchayotgan  raketa 1 s da Yer  sharini necha       marta aylanib chiqadi. Yerning radiusi 6400 km.

       Berilgan: h =100  km

                           t  =1 sek ,       R=6400 km

                           с = 3×10⁵ km/сек

                          ———————

                            n = ?

       Yechish:1-aylanish uzunligi C=2p(R+h),  bosgan jami yo’l  L=ct.   Demak aylanish    soni      ,       n ≈  7 marta

13. Singan nur qaytgan nurga perpendikular bo‘lishi uchun nur shishaga (n = 1.6 )

      qanday  burchak ostida  tushishi  lozim ?

       Berilgan:  b  = 180^o — a — 90^o  =  90^o — a ,    shakldan

                        n = 1.6     Shisha

                      ————————

                         a = ?

       Echish:  Sinish qonuni ,

                     bundan .

14. Olmos va shisha sindirish ko’rsatkichlari 2.42 va 1.5 bo’lsa, bulardan tayorlangan plastinkalarda yorug’lik tarqalish vaqtlari  bir xil bo’lishi uchun, plastinkalar        qalinliklari nisbati qanday bo’lish kerak ?

       Berilgan:  n₁ = 2.42

                        n₂ = 1.5

                      —————

                         d₂/d₁ = ?

       Echish:  n=c/v,   v=c/n,   t=d/v= dn/c,  demak,   d₁n₁/c = d₂n₂/c  yoki  d₂/d₁ = n₁/n₂ =   1.61

15. α — zarra nimalrdan tashkil topgan

16.  qonuniyatni kim topgan?

17. Nega yadrodagi protonlar Kulon itarishish tufayli qochib ketmaydi ?

18. Vodorod atomida nechta Neytron bor ?

19. Yadrodagi Z protonlar va N neytronlar soni “massa soni” A bilan qanday

      bog’langan ?

        A=Z+N

20. Litiy atomida protonlar va elektronlar sonin i ko’rsating ?

      3 ta proton 3 ta  elektron