Reja:
1. Tabiat tugrisidagi tasavvurlarning shakllanishi. Kadimgi shark mamlakatlarida kadim Yunoniston va Rimda, Markaziy Osiyoda.
2. Tabiat fani tarakkiyotimizda metafizika davri. Metafizik davrning umumiy tavsifi, Linney sistemasi.
3. Organik dunyo evolyutsiyasi xakida J. B. Lamark talimoti.
4. Darvin asarlari. Darvin talimotining asosiy koidalari.
1. Evolyutsion talimot tirik mavjudodning yerda xayot paydo bulgan paytdan boshlab to xozirgi kungacha davom etayotgan tarixiy tarakkiyot konunlarini urgatuvchi fandir. Evolyutsion talimotga ulug ingliz olimi Ch. Darvin asos solgan. Birok, bu goyani Darvingacha bir kancha tabiatshunos va faylasuf olimlar xam ilgari surgan edilar.
Organik olamning tarixiy rivojlanishi xakidagi talimot X1X asr urtalarida yaratilgan bulsada, birok evolyutsion talimotga doir bazi malumotlar, goyalar juda kadimgi davrlarga borib takaladi. Organik olamning paydo bulishi tugrisidagi tasavvurlar kup jixatdan tirik tabiatni bilish darajasiga boglik. Tabiat xakidagi tasavvurlar eramizdan bir necha ming yil oldin kadimgi Misr, Xitoy, Xindistonda paydo bulgan.
Miloddan oldingi XVI asrda misrliklar kupgina dorivor, madaniy usimlik xillarini bilganlar. Ular donli ekinlar, sabzo votlar, meva- daraxtlarning bir necha turlarini ekib ustirganlar. Misrliklar koramol, ot, kuy, eshak va chuchkalarni bokkanlar. Kadimgi Xindiston xalklari xam miloddan oldingi XX-XV acrlarda kupgina madaniy usimliklarni ekannlar, koramol, kaptar, it bokkanlar va birinchi marta tovuk, filni xonakilashtirganlar. Bu yerda materialistik goyalar Misrdagiga nisbatan anchagina rivojlangan. Kurtakning rivojlanishi ustida olib borilgan dastlabki kuzatishlar xam kadimgi xindlarga tegishlidir.
Kadimgi Xitoyda xam tabiatshunoslik birmuncha rivojlangan. K\X almashlab ekish joriy etilgan. Yerlarni ugitlashda, sugorishda birmuncha yutuklar kulga kiritilgan. Eramizdan 3000-4000 yillar ilgari xayvonlarning yangi zotlarini (ot), usimliklarning navlarini chikarishda tanlash usuli kullanilgan.
Kadimgi shark madaniy merosi, kadimgi Yunoniston fani va madaniyati rivojiga uz ta’sirini kursatgan. Shu sababli xam Kadimgi Yunoniston tabiatshunos faylasuflaridan Feles, Alaksimondir asarlarida shark diniy afsonalari bilan bir katorda, tabiiy bilimlar asosida rivojlangan yangi ijtimmoiy xujalik amaliyoti xam uz ifodasini topgan.
Kadimgi Yunonistondagi tabiatshunoslik rivojiga Arostotel ayniksa katta Xissa kushdi. U xayvonlar klassifikafiyasi asosini yaratdi. Solishtrima anatomiya, embriologiya, soxasida dastlabki fikrlarni bayon etdi.
Urta asarlardagiga karaganda uygonish davrida tabiat tugrisidagi bilimlar anchagina rivojlangan bulsa-da XU-XU111 asarlarda metofizik dunyokarash xukumronlik kildi. Shunga kura tabiat bir-biridanajralib kolgan, uzaro boglik bulmagan aloxida narsa-xodisalarning tasodifiy tuplami, deb e’tirof kilinadi va undagi rivojlanish jarayoni inkor etildi.
2. Usimliklar bilan xayvonlarning sun’iy sistemasini mashxur shved olimi Karl Linney rivojlantirdi. U uz ilmiy faoliyatida usimliklar bilan xayvonlarning anik xamda tushunish oson bulgan sistemasini tuzishga intildi. Uning kayd kilishicha sistematikaning asosiy birligi tur xisoblanadi: tur avlodlarga avlodlar esa turkumlarga, turkumlar esa uz navbatida sinflarga birlashtiriladi. Sistematikaga binar nomenkulaturani kushalok nomni, ya’ni xar bir formani avlod va tur nomi bilan atashni Linney joriy etgan. Yirtikichlar turkumi boshka xayvonlar turkumi bilan sut emizuvchilar sinfiga birlashtirildi.
Linney usha davrda fanga ma’lum bulgan usimliklarni sisteimaga soldi va 24 sinfga ajratdi. Gulli usimliklarni sistemaga solishda ularning generativ organlari tuzilishini asos kilib oldi. Jumladan u changchilarni soniga karab sistemaga soldi. Vaxolanki xozirgi zamon tabiiy sistemasiga kura ular xar xil sinflarga kiradi.
Linney uzi tuzgan sistema sun’iy ekanligini yaxshi tushunar edi. Shu sababli u tabiiy sistema tuzishga urindi. Linney xayvonlarni xam sistemaga soldi. Bunda ularning kon aylanishi va nafas olish sistemasini asos kilib oldi. Uning sistemasida barcha xayvonlar 6 sinfga bulinadii. Sut emizuvchilar, kushlar, amfibyalar ( Sudralib yuruvchilar, suvda xam kurukda yashovchilar), baliklar, xashorotlar, chuvalchangsimonlar. Xozirgi klassifikatsiyadan fark kilib oddiydann murakkabga karab emas balki murakkabdan oddiyga karab borgan.
XXI asrning ikkinchi yarmiga kelib zoologiya, anotomiya, embriologiya fanlarida fakat organizmlarni tasvirlash bilan chegaralanmay, balki ularni vazifasini takkoslab, xayoti muxit bilan boglik xolda urganila boshlandi. Organizmlarning shaxsiy-individual rivojlanishini urganish fanda epigenez va preformizm okimlarini vujudga keltiradi. Epigenez okimiga Angliya olimi Garvey asos solgan. U kushlar, sut emizuvchilarning embrional rivojlanishini urganib, fakat kushlar emas, balki sut emizuvchilar xam tuxumdan rivojlanishini ta’kidlagan.
Golland olimi Svamerden XU11 asrning 60-70 yillarida xashorotlar metomorfozini urgandi va ularda organlar oldindan tayyor xolda mavjud buladi deb kayd kildi. U epengenez okimini tankid kilib, preformizm okimini ximoya kildi.
3. Darvingacha bulgan davrda organik dunyo evolyutsiyasi xakidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi M. B. Lamark (1744-1829) yaratgan. U evolyuyutsiya xakkidagi goyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bulsada, 1809 yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyutsion nazariya xoliga keltirdi. Uning fikriga oddiy mavjudotlar uz-uzidan onorganik tabiatdan paydo buladi. Keyinchalik tashki muxit ta’sirida ular uzgarib davrlar utishi bilan takomillanib, murakkablashib, tuzilishi yuksak bulgan organizmlarga aylanadi. Lamark xayvonlar sistematikasi bilan xam shugullangan. Lamark tushunchasiga binoan barcha tirik mavjudotlar uz tuzilishini murakkablashtirish va takomillashtirish buyicha ichki intilishga ega. Bu idealistik fikrdir.
Lamark organik dunyodagi uzgarishlar juda sekin-astalik bilan ruy beradi deb turlar tabiatda xakikatdan xam mavjut ekanligini tan oladi. Lamark organi olam evolyutsiyasi xakidagi ta’limotga asos solgan bulsada, lekin evolyutsiyaning xarakatlantiruvchi omillarini tushuntirib bera olmadi.
4. Darvinning evolyutsion ta’limoti kanday sharoitda vujudga kelganligini tushunish uchun Angliya kapitalizimining XIX asrning birinchi yarmidagi axvoli bilan tanishish kerak. Darvin ta’limoti vujudga kelishdagi rol uynagan omillar ijtimoiy shart-sharoit, tabiiy fanlarni yutug va1931-1936 yilda uyushtirilgan « Bigl» kemasidagi sayoxat buldi.
5. Darvin sayoxatdan kaytib kelgandan keyin evolyutsiya nazariya yaratish ustida 20 yil ishladi va uni 1859 yilda «Tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning paydo bulishi», ya’ni «Yashash uchun kurashda moslasha olgan zotlarning saklanib kolishi», nomli asarida e’lon kildi. Darvinni asosiy xizmati shundaki, u evolyutsiyani xarakatlantiruvchi kuchlarni ochib beradi. Moslanishlarning yuzaga kelishi va uning nisbiy bulinishi, u gayriy tabiiy kuchlar ta’siriga emas, balki tabiat konunlari ta’siriga boglikligini materialistik tushuntirib berdi. U turlar uzgarmaydi va ularni xudo yaratgan degan metafizik tushunchalarni tag-tomiri bilan kuporib tashladi.
ADABIYOTLAR
1. A. T. Gafurov. “Darvinizm” T. : «Ukituvchi», 1992.
2. M. Tuxtayev, A. Xamidov. “Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza kilish” T. : 1994.
3. Biologiya. Bibliograficheskiy spravochnik, K. : “Naukova dumka” 1994
4. I. P. Sokolova. “Biologiya”. M. : “Vusshaya shkola” 1987.
5. K. Villi. “Biologiya”. Perevod s angliyskogo izdaniya «Mir», M. : 1968.
6. T. X. Xolikov, N. Sh. Sharofiddinxojayev va boshk. “Biologiya”. T. : “Abu Ali ibn Sino” 1996.
7. T. B. Gofman-Kadashnikov, D. F. Petrov. “Biologiya bilan umumiy genetika”. «Meditsina» T. : 1970
8. E. V. Semenov, S. G. Mamantov, V. P. Kogan. “Biologiya”. M. : «Prosvesheniye» 1984
