«Фархад пен Шірін» дастанының кейіпкерлеріне сипаттама беріңіз.
Негізгі сөздер мен сөз тіркестері: Хамсанауи ақындары, өзбек әдебиетіндегі түрік «Хамсасының» жасалуы, Фархад, Ширин, Мехнбану бейнесі, еңбекқорлық, досқа адалдық сияқты адами қасиеттерді дәріптеу.
Әлішер Науаидың кемел адам туралы армандары «Хамсаның» екінші дастанындағы Фархад образында айтылған.
Бұл тақырып шын мәнінде ескі және белгілі бір тарихи тұлғаларға барып тіреледі. Ол бұрын Хусрав пен Ширин кейпінде танымал болған. 590 жылы таққа отырған және 628 жылы өлтірілген Иран патшасы Хусрау Парвездің сұлу Шириннің махаббаты көптеген тарихи еңбектерде жазылған. Тарихшы Табари (923 жылы қайтыс болды) оны «Хусравтың ең сүйікті әйелі» деп хабарлайды. Баламидің (996 жылы қайтыс болған) айтуынша, одан әдемі әйел болмаған. Қалай болғанда да, сүйіспеншілігін өлімімен дәлелдеген бұл сұлу ханшайым туралы көптеген әңгімелер мен аңыздар өрілген. Тіпті араб саяхатшысы Якут (1179-1229) Шириннің махаббаты туралы Бехустун тауында Дарий жазған жазуларды өз көзімен көргенін айтады. Жазба әдебиетте алғаш рет Фирдавси ол туралы дастан жазып, «Шахномаға» енгізді. Ал Низами оны ерекше романтикалық шытырман дастанға айналдырды. Оны түрік тіліне де XNUMX ғасырда Құтб аударған.
Низами бойынша Хусрау Иран патшасы Хормуздтың қалаулы ұлы болған. Жақын достарының бірі Шапур дүниені аралап жүргенде Шириннің ағашына кезігеді. Жолға шығып, оған Хусрав туралы хабарлайды. Ұзақ уақыт көре алмай, сырттай ғашық болады. Оның үстіне Хұсрау тақ қамымен айналысып, Ширинді ұмытады. Ширинде қамал тұрғызып, арық қазу барысында Фархад (ол Фирдавсиге жүк) жұмысқа кіріседі. Ол Ширинге ғашық болып қалады. Ол құрылысты қысқа мерзімде аяқтайды. Ширин Фархадқа әшекейлерді шашуға бұйрық береді. Фархад оларға мән бермей, Шириннің қиялымен айдалаға кетеді. Бұл сөздер Хусравтың құлағына жетеді. Хусрав пен Фархад арасында сұрақ-жауап болады. Фархад махаббатынан бас тартпайды. Хусрав алдап, Фархадты өлтіреді. Фархадтың өлімі Ширинге қатты әсер етеді. Ақыры, ұзақ қақтығыстардан кейін Хусрав пен Ширин бір-біріне жетеді. Алайда Румын әйелі Мариямнан Хусравтың ұлы Шеруя Ширинді көріп, ғашық болады. Ол әкесін өлтіріп, Ширинге үйленгісі келеді. Ширин Хусравтың бейітіне кіріп, өзін қанжармен өлтіреді.
Хусрав Дехлеви өзінің «Ширин және Хусравында» Низами ізін жалғастырды. Бірақ Фархад өз бейнесіне кейбір мәліметтерді қосты. Мысалы, Низамиде Фархадтың шығу тегі туралы мәлімет жоқ. Хусрав Дехлевиде ол Чин ханының ханының ұлы. Ширин мен Фархадтың алғашқы кездесулері де бөлек.
Науаи «Фарход пен Шіріндегі» шығармашылық пен махаббат дастанын «шаттық дастаны» деп атайды. Ол махаббатты адам өмірінің мәні деп біледі. Бұл махаббат тек адамдық емес, сонымен бірге құдайлық. Бұл екі ұғымды ажырату өте қиын. Көбінесе олар бір-бірін толықтырады.
Ақынның көркем шығармашылық туралы өзіндік көзқарасы бар. Бір эпос екіншісін қайталамауы керек. Басқа өнерпаздың жазғанын қайталау поэзияға лайық емес. Ол бұрылып, гүлдерді терді. Ол жерге барып, гүл іздеген жөн емес. Өйткені, бұл Бостон сахнасында гүлдер жоқ. Осы себепті Науаидың бұрынғы тәпсіршілерге белгілі бір қарсылықтары бар. Ең бастысы, Науаи олардың дастандарының қаһарманы Хусравты Шириннің махаббатына лайық санамайды. Ол мінсіз адам емес, Ширинге де лайық емес, өйткені махаббатта тұрақсыз, оның үстіне таққа деген сүйіспеншілігі де бар. Осы себепті Науаи өз эпопеясында басты кейіпкер ретінде Фархадты алады. Бұл Науаидың Хамшалыққа енгізген ең үлкен жаңалығы болды.
Бұл сіз үшін бата деп үміттенемін.
Ерур Фархадтың сұхбаты жақсы.
Ақын басқа жерде жазады.
Темекі шегетіндер бұл жерден кетіңдер
Олар абдырап қалды, Хұсравқа мақтаулар болсын.
Яғни, осы жерден сусындағандар (осы тақырыпта дастан жазғандар) басынан аяғына дейін Хұсравтың мақтауына айналды.
Демек, Науаи дастанының жойылуы, мазмұны мүлде өзгеріп, енді оның ортасында Фархад болады. Кейбір зерттеушілер оны поэтикалық роман деп атайды.
Фархад туралы дастандар Науаиға дейін де жазылған. Мысалы, 1369 жылы Ариф Ардабели деген ақын Әзірбайжанда «Фарходнома» дастанын жазды. Бірақ Науаидың қаншалықты хабардар болғаны белгісіз. Науаи «Фархад пен Шириннің» кіріспесінде оның атын атамайды.
Спектакльдегі оқиғалар Чин ханының баласыздығынан басталып, оның бітпейтін дұғасы қабыл болып, құдай оған ұл сыйлайды. Науаи оның өсуіне, тәрбиесіне, әке мен бала қарым-қатынасына ерекше көңіл бөледі, оған есім береді. Атауы да кездейсоқ емес. Мағынасы терең, мағыналы. Бұл Хақанның бақытын да, қасіретін де білдіреді. Бала өсе бастайды. Басқаларға ұқсамайтын өседі. Өйткені ол туғаннан ғашық болған. Он жасында барлық ғылымды игеріп, 20 жасар жігіттің қайраты мен қайраты бар. Жігіт жасқа келгенде, Фархадты қайғыға алады. Айналадағылар таңғалып, қобалжиды. Көңіл көтеру көмектеспейді. Олар ақыл-кеңеспен жылдың төрт мезгіліне сай төрт құлып салады. Бұл ретте Фарход Құраннан тас оюдың, Бониден сәулет өнерінің, Мониден сурет салудың қыр-сырын үйренеді. Низами мен Дехлевидің дастандарында лажа (эпизод) ретінде берілген Фархадтың тас қалау өнерін меңгеру тарихын Навои осылай негіздейді.
Құлыптар аяқталады. Маусымдық корольдік кештер басталады, бірақ Фархадта ешқандай өзгеріс болмайды. Әкесі соңғы амалды пайдаланады. Ол тақты берсе ше? Мүмкiн патшалық iстерi оның қайғы-қасiретiнен алшақтатып, назарын аластатар. Сондықтан патша тағын ұлына бергісі келеді. Бірақ даналардың ортасында әр істің өз бағыты бар. Әрбір жұмыс, әрекет, темір логикаға сүйене отырып, жан-жақты негізделуі керек. Неліктен патша тағын тірі кезінде ұлына бергісі келеді? Неліктен Темутидің ұлы ханзадалар сияқты таққа бар күшімен жабысудың орнына одан бас тартып отыр? Науаиға мәселенің осы тәрбиелік жағы керек. Ұлы ақын патша мен ханзада арасындағы қарым-қатынасты әке мен баланың бір-бірінің алдындағы міндеттері негізінде құру керек деп есептеп, Хақан мен Фархадтың қарым-қатынасын замандастарына үлгі етіп көрсеткісі келеді. Не тілесем де, Алла маған бәрін берді, қай елге бет бұрсам да, өз қолыммен таққа отырдым. Менің байлығымда шек жоқ. Жүрегімде бір ғана арман болды: баласыз болу. Менен кейін менің мүлкіме мұрагердің жауапкершілігі. Дүниеге келгеніңе Аллаға сансыз шүкірлер болсын. Мен ойлағаннан мың есе мінсіз болып кеттің, – дейді патша ұлына, сөз баяу мақсатқа жетеді. Елуден асып, алпысқа таяп қалды, күш-қуаты ақырындап кетіп бара жатыр дейді.
Кәрілік айыбын жасыра алмайсың,
Бабыр қартайды, оны тамақтандыру мүмкін емес.
Қарт ер баламын десе, ұятқа қалады. Ұл болу үшін қырыну - өз жоқтау үшін қырыну. Ендеше, адам қартайған соң қанша қулық жасаса да, жастық көшіне қайта орала алмайды. Өміріме налып жүрсем де, шүкіршілік етемін, сендей баланың әкесі болған адам өлсе де мұңая ма, деп жалғастырды патша. Ақырында патша бастапқы мақсатына көшті.
Оқиғаға ақын араласады. Ол мүмкін емес деңгейге жеткен Шах ұсынысын осындай теңеу арқылы бағалайды.
Бұл кеш қуанышқа толы, ханзада
Патша ащы болды.
Ханзада патшадан парасаттылық, әдептілік, адамгершілік, мәдениеттілік жағынан кем түспейді. Ол әкесінің құрметіне лайық болады.
Патша кез келген сылтауды тыйған соң, менің соғысуымның шегі қандай, – деп бастайды ұлы. – Бірақ жұмыс керемет, мен жаспын. Мен осы уақытқа дейін қызықпен, күлкімен, қызықпен келдім. Патша маған екі жыл рақым берсе, қасында қалып, мемлекет істерін білсем, қателерім түзетілсе.
Осыдан кейін Фархад патшалық істерімен таныстыра бастады. Князь қазынаға қарап тұрғанда, оның көзі хрусталь сандыққа түсіп, жағдай қатты өзгереді.
Әрине, олар кеудені Фархадтың көзінен аулақ ұстауға тырысады. Ал Фархадтың білімі келеді. Оның кемел адам ретіндегі бір қыры осында ашылады. Ол барлық қарсылықтарды сыпайы түрде жоққа шығарады және осы орайда адам санасының ұлы күші туралы өзінің әйгілі мәлімдемесін жасайды.
Есіңізде болсын:
Ол: «Махаббаттың әрбір ісі, халқым,
Біз зиялы халықпыз.
Сиқырлы сандық терезенің ашылуына байланысты оқиғалардың барлығы, атап айтқанда, грек еліне барып, үш апатты жеңу оқиғалары, Сократтың бимен кездесуі романтикалық бояуларға бай.
Сократ Фархадқа оның болашағы туралы хабарлайды. Махаббаттың екі түрі де - метафоралық (адамдық) және шынайы (құдайлық) махаббат - оның болашағын болжайды. Нағыз сүйікті ол (Алла), бірақ оған жету үшін жолды жүру керек. Биылғы жылы қайғы мен мұң сансыз. Бірақ адам қанша жүрсе де бұл жолдан өте алмайды. Ол үшін адам алдымен өз болмысынан бас тартып, оны жойып, содан кейін сол сүйіктісін іздеуі керек. Мұның бір шешімі – метафоралық махаббат. Бейнеленген махаббат – нұрлы таң, шынайы махаббат – нұрлы күн. Бейнелі махаббат тәнді пішендей мұздатады, мәңгілік махаббат бір ұшқынмен күлге айналады. Сіздің алдыңыздағы махаббатыңыз бейнелі. Даусыңды әлемге таратады, Ғашықтардың патшасы боласың. Ақыры шынайы махаббат, ақиқат тағы келеді. Жүз мың Цезарь адам санасынан жойылады, Жақсы Атың қалады.
Осы сөздерді айтып, жол көрсетіп, Сократ жанын береді.
Фархад үйіне қайтады. Айнаға қарайды. Махаббат басталады. Ол Армения жеріне, Мехнбану жеріне қиыншылықпен ұзақ шытырман сапарға аттанады. Арық қазады, су тасиды, тоған қазады, қамал салады. Шириннің махаббатын еңбегімен, ақыл-парасатымен жеңеді. Хусрав патша араласады. Ол Фархадты айламен ұстап алады. Ақырында, оны да дәл солай жояды. Хұсраудың ұлы Шеруя Ширинге шөлдеп, оны алу үшін әкесін өлтіреді. Ширин Фархадтың бейітінің үстінде қайтыс болды. Бұған шыдай алмаған Мехнбану да өледі. Олардың довругтері Чиннің меншігіне жетеді. Алайда хан да, шешесі де Фархадты күтіп өлді. Ол Хақанның орнына билік жүргізетін туысы Бахрам Фархадты іздеп келіп, Арменияда барлаумен әділдік орнатады.
Дастанның соңы мен соңғы тарауында Шахғариб ханзадаға берілген кеңес Фархад бейнесінің ақын заманындағы барлық ханзадалар үшін үлгі, үлгі болғанын айқын көрсетеді. Расында, Фархад – Науаидың идеалы. Ол барлық жағынан – физикалық жағынан да, рухани жағынан да кемел. Оның ең басты қасиеттерінің бірі – адамдарға жақсылық жасау, адамдардың жүгін жеңілдету. Бір сөзбен айтқанда, адамгершілік.
«Фарход пен Шірін» дастаны суреттелетін оқиғаның тартымдылығы жағынан да, жалынды жазу жағынан да жазба дастандарымыздың ең бір тамаша үлгісіне айналды.
Әсіресе, эпостағы сусыз жерлерге су тартуға байланысты оқиғалар халқымыздың сан ғасырлық арманына сай келетіндіктен, бұл шығарма халық арасында өте танымал болды. Фархад пен Ширин атындағы орындар мен мекенжайлар көбейді.
