Ұлттық рухани меros, құндылықтардың құрамы, сыртқы түрі.
Ұлттық рухани мұра және құндылықтар ұғымы жан-жақты ұғым болып табылады және оның құрамы мыналардан тұрады:
- тарихи мұра және тарихи жады;
- мәдени ескерткіштер, артефактілер, көне қолжазбалар;
- философиялық ойдың ғылыми жетістіктері мен жауһарлары;
- өнер және ұлттық әдебиет туындылары;
-адамгершілік қасиеттер;
- діни құндылықтар;
- әдет-ғұрыптар, дәстүрлер мен рәсімдер;
- ағарту, білім беру және т.б.
Ұлттық рухани құндылықтар жүйесінде тарихи мұра мен тарихи жады маңызды орын алады. Халықтың руханиятын көтеріп, рухын көтеруде тарихи мұра мен тарихи жадының маңызы өте зор. Тарихты шынайы зерттеп, одан сабақ алу керек.
Өзбек халқы әлемдік мәдениет қазынасына лайықты үлес қосқан халықтардың ішінде мақтанарлық орын алады. Мәдени ескерткіштер, сәулет өнерінің үлгілері, көне қолжазбалар – ұлттық руханияттың баға жетпес жауһарлары, халқымыз үшін ең қымбат, ең қасиетті байлық. Осыларды ұқыптылықпен сақтап, келешек ұрпаққа аманат ету – руханият саласындағы ең өзекті мәселе.
Ғылым және оның жетістіктері - ұлттық немесе аумақтық шекарадан шығып, бүкіл әлем мойындайтын, бүкіл адамзатқа қызмет ететін байлық. Дегенмен, ғалымның еңбегі мен ғылыми жаңалықтары ең алдымен ұлтын, туған жерін әлемге танытып, ұлттық құндылықты бүкіл адамзаттың жетістігіне айналдырады.
Өнер мен әдебиеттің өркендеуінде ұлтшылдық, халықтың рухы мен руханияты ерекше айқын көрінеді. Қай жанрда, қай тілде жасалса да ізгілік пен тазалықты, адамдық пен шыншылдықты жырлаған ұлы туындылар әлемге танылып, түптеп келгенде бұл халықтың халықаралық беделін арттырады.
Ұлттық рухани құндылықтар жүйесінде адамгершілік қасиеттер мен діни құндылықтар лайықты орын алып, ұлттық бірегейлікті жүзеге асырудың маңызды шарты мен факторы ретінде көрінеді. Көп жағдайда моральдық және діни құндылықтар өзара байланысты және олардың қоғамның рухани дамуында және жас ұрпақты тәрбиелеуде маңыздылығы бірдей.
Осыларды ескере отырып PrеҚабырғаеИслам Каримов «Түркістан-ПреssАгенттік тілшісінің сауалдарына жауап бере отырып, ол мәдени, рухани және адамгершілік құндылықтарды сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде діннің теңдессіз қызметі бар екенін айтты.Діни құндылықтар мен исламдық ұғымдар біздің өмірімізге соншалықты терең енгенеоларсыз біз өз болмысымызды жоғалтамыз»[1], дейді ол.
Әрбір ұлттың, ұлттың жасаған рухани құндылықтары, оның дүниеге көзқарасы мен өмірге көзқарасы, өзіндік ерекшеліктері, әсіресе, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарында толық көрінеді. Рәсімдер бірқатар әлеуметтік қызметтерді атқарады, ұлттық болмысты сақтауда, жастарды тәрбиелеуде, психикаға белгілі бір идеяларды сіңіруде үлкен маңызға ие.
Тәрбие мен білімнің ұлттық ерекшеліктері рухани құндылықтар жүйесінде де ерекшеленеді орны бар. Ұлт болашағы жастарға байланысты екені қаншалықты ақиқат болса, оларды ұлттық рухта тәрбиелеу қажеттілігі де барша жұртшылық мойындаған. Ұлттық тәрбие – ұлттың өзін-өзі сақтау факторы және болашақ болашағы.
Бір сөзбен айтқанда, ұлттық рухани құндылықтардың әрбір құрамдас бөлігі ұлт тәуелсіздігін нығайтып, болашағын қамтамасыз етуде маңызды.
Ұлттық құндылықтар – ұлттық идеяның рухани мәніеқұпия Ұлттық идея – ұлт ойлауының жемісі, қоғамдық сананың жоғары деңгейдегі түрі, халық философиясының өзегі. Әртүрлі халықтардың ұлттық идеясы олардың мақсаттарын, үміттерін, сенімдерін білдіреді және сонымен бірге белгілі бір қағидалар мен принциптерге сүйене отырып дамиды. Тарих тағылымына сүйенсек, өткінші мүдделер мен арам ниеттерге негізделген, басқа халықтар мен елдерге басқыншылық пен шапқыншылық жасауды көздеген зұлым идеялар мен идеологиялар ұлттар мен мемлекеттердің құлдырауына әкелді. Асыл идеялар мен биік құндылықтар негізінде қалыптасқан ұлттық идеялар ғана ұлттарды дамуға жетеледі.
Өзбекстан халқының ұлттық тәуелсіздігі идеясы жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар болып табылады
сүйенеді Біреуі екіншісін жоққа шығармайды.
«Ұлттықтәуелсіздік идеясы: негізгі ұғымдар мен қағидалар» брошюрасында келесі ұлттық ерекшеліктер айтылады:
- ежелден халқымыздың өмірінде өмір сүріп жатқан қауымдастық рухының жоғарылығы;
- қауымның белгісі болып табылатын отбасы, көрші, ел ұғымдарының қасиеттілігі;
- ата-анаға, көршіге, жалпы қоғамға деген жоғары құрмет;
- ұлттың өлмес жаны саналатын ана тіліне деген сүйіспеншілік;
-үлкенге ізет, кішіге ізет;
— махаббаттың, сұлулық пен әсемдіктің, өмірдің мәңгілігінің символы — әйел нәсіліне құрмет;
Өзбек ұлттық құндылықтары адам және ұлттық өмірдің барлық салаларында көрініс береді. Халқымызды жан-жақты даралап тұратын ізгілік, мейірімділік, қамқорлық, ар-намыс, ұят, пәктік, төзімділік, қонақжайлылық, еріктілік сияқты ұлттық болмысымыздың қайталанбас қасиеттерін сипаттай отырып, олардың ел ішінде өзіндік орны бар екенін айта кеткен жөн. толық мән деңгейі.
Адамзат тарихында көп мыңдаған жылдар ішінде отбасы мен отбасылық қатынастар үлкен жетістіктерге жетті. Оларға әртүрлі дәуірлер әсер етті. Мәні бір болғанымен, әртүрлі халықтарда отбасылық қарым-қатынастар әртүрлі формада көрініс берген.
Өзбек отбасыларында үш, төрт, тіпті бес ұрпақ өкілдері (яғни, ата-әже, әке-шеше, балалар, немере, шөберелер) бір-бірімен тату-тәтті өмір сүреді. Әрбір буынның өз міндеті мен жауапкершілігі, өз еркі мен ұстанымы бар.
Отбасы – қасиетті. Отбасын құру – өте жауапты жұмыс. «Отбасы көне заманның элементі емес«. Ол – киелі шаңырақтағы ұлт болашағының бейнесі. Жастарды білім нәрімен сусындатып, кемеліне келтіріп, өнерге баулу, шаңыраққа айналдыру – көпшілік отбасының ең биік мұраты.
Өзбектердің өмірдегі шын мақсаты – балалы болу, тойын, арманын көру. Жас ұрпақты өмірге әкелу, оларға белгілі бір бастау – бастау позициясын жасау – әр ұлтта әртүрлі. Кейбір халықтардың менталитетінде балалар кәмелетке толған соң отбасын, ата-анасын тастап, өз бетінше тұру үшін үйлерін тастап кетеді. Отбасын құрып, балалы болып, тәрбиелеген кезде ұрпақ сабақтастығына нүкте қоя отырып, отбасынан да кетеді.
Өзбектер жастарға өте жоғары бастапқы ұстанымды жасап, өмірге барады. Үйленетін жігітке кемінде 1-2 бөлмелі үй, тұрмысқа шығатын қызға жиһаз, тұрмыстық заттар беріледі. Екі жас балалы болған соң, өз кезегінде эстафетаны қабылдап, кейінгі ұрпақты өмірге дайындауға кіріседі. Бұл ұлттық құндылық отбасылық қарым-қатынаста туындауы мүмкін жаттық үдерістерді жойып, ұрпақтар сабақтастығына негіз жасайды. Сонымен қатар, бұл құндылық немқұрайлылық, бейқамдық, өз өміріне жауапкершілікті тек үлкендерге тапсыру сияқты келеңсіздіктерді жоққа шығарып, өз болашағын өз қолымен жасауға ұмтылдырады. Ынтымағы жарасқан отбасыларда көп мәселе өзара пікір алмасу, кеңес, кеңес арқылы шешіледі. Ерлі-зайыптылардың, ене мен іні-қарындастардың арасындағы кейбір дау-дамайлар көршінің, ағайын-туыстардың медиациясымен шешіледі.
Көршілестік - бұл өзбек халқының ең үлкен жетістігі, өзін-өзі басқарудың парасатты түрі. Маңай – әр отбасының білім ордасы, тірегі, тірегі екені көпшілікке түсінікті. Өзбек халқының тұрмыс-тіршілігімен, тұрмыс-тіршілігімен, құндылықтарынан хабары бар әділетті шетелдіктер көршілікті қайталанбас құндылық, үлкен жаңалық деп таниды.
Көршілестік қатынастар ұзақ тарихы бар және осыған байланысты белгілі құндылықтар ғасырлар бойы қалыптасқан. Дүниежүзілік тарихтың соңғы бірнеше ғасырларында үстемдік еткен жаттану процесі бұл салаға да өз әсерін тигізді. Кейбір аудандарда көршілерге мүлдем немқұрайлылық танылды. Бұл жағдайды болдырмау маңызды.
Өзбек халқының құндылықтар жүйесінде көршілермен қарым-қатынас үлкен орын алады. Халық жасаған мақал-мәтелдер (мысалы, «Менің көршім менің жан серігім«,»Алыстағы ағайыннан жақын көрші артық«,»аула сатып алмаңыз - көрші сатып алыңыз» және hq) оның бұл мәселеде өзіндік философиясы бар екенін көрсетеді.
Тату көршілік қарым-қатынас бұзылған жағдайда, көршілер болмашы себептермен бір-бірін көрмесе, ұлттық құндылықтардың қаншалықты терең бұзылып, толеранттылық пен ымыраға келу қағидаларының бұзылғаны белгілі болады.
Kексаларға құрмет — өзінің рухани болмысын білдіретін адам жасаған құндылық. Тірі табиғат»өмір сүру үшін күрес«,»тек күштілер еМіне бітті«Осындай заңдар бар. Жануарлардың да ұрпақ қалдыру, жаңа ұрпақты сүю, аяққа тұрғызғанша жанын қию қасиеті бар. Әйтсе де, үлкенді сыйлау, үлкенге ізет, мейірбандық көрсету – адамдық қасиет. Оларсыз ұлттық идеямызды елестете алмаймыз.
Бір руда бір ғұрып болған деседі: әкесі қартайып, күш-қуаты таусылғанда баласы оны арқасына көтеріп, елсіз тауға апарады. Бала әкесіне мейіріммен қарайдыежасырын тамақ алып, әкесін өлімнен құтқарды. Әкесі баласының әбігерге түскенін көріп, мұның себебін сұрағанда, елде тырысқақ дертінің тарағанын, емі жоқ екенін біледі. Дана қарттың айтқан ақыл-кеңесінің арқасында келеңсіздік алды. Табиғи апаттан тағы бір рет, кеҚарияның кеңесі руды тағы да жау шабуылынан аман алып қалды. Жерлестері жас жігіттің «ақыл-парасатының» себебін сұрағанда, ұлы жазаланамын деп қорқытса да әкесіне қамқор болғанын, тәлімі мен ақыл-кеңесі пайдалы екенін айтты. Міне біттіеБұл халықтың құрметін орнына қою үшін түсірілген сурет болды.
Үлкенді сыйлаудың ұлттық құндылығы кейде үлкендердің жасы мен білімін қалдырып, басшыларға қызмет ету сияқты жағдайларды мойындамайды. Сонымен бірге, халықтың көрсеткен биік құрметі де қарттарға үлкен жауапкершілік жүктейді.
Әйелдерге деген құрмет - адамзаттың жартысын құрайтын әйелдерге деген көзқарастың ең биік нүктесі. Тарихта әйелдердің экономикалық және әлеуметтік жағынан үстемдік құрған кезеңі матриархат деп аталды. Ереже ерлерге берілген дәуірлерде әйелдердің құқықтары мен бостандықтарын кемсітетін көзқарастар енгізілді. Демократияның ең маңызды жетістігі – екі жыныстың тең құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ету.
Өзбекстанда тұратын барлық ұлттар мен халықтар әйелдерге қатысты халықаралық құқық нормаларына сәйкес Негізгі Заңның ережелерін сақтайды. Өзбектер әйелге ең алдымен ана, мейірімді әпке, ардақты қыз деп қарайды. Әйелдің отбасында алатын орны мен орны ерекше. Ұлттық идеяда халықтың бай мәдени мұрасы, әдебиеті, өнері, философиясы көрініс тапқан. Ол сондай-ақ әйелдердің сұлулығы мен әсемдігінің, олардың адалдығы мен адалдығының символы ретінде бейнеленген.
Анаға деген құрмет пен адалдық - ең жоғарғы мән. Сондықтан да Отанға, ұлттық тілге қатысты Ана есімі қосылады. Ұлттық тәуелсіздік идеясы аналар мен қоғамдағы барша әйелдердің жайлы өмірі мен әдемі өмірін құруды, әйелдердің өз бостандығы мен қадір-қасиетін жүзеге асыруына, мүмкіндіктері мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруына жағдай жасауды көздейді.Оның анасы арқылы жүзеге асады.
Ұлттық идеяның адамгершілік іргетасы болып табылатын ұлттық құндылықтар шеңберіне салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, адамгершілік пен қауымдастық ұстанымдары, адамгершілік қасиеттер жатады. Ол сондай-ақ оның тірегі және негізі болып табылады. Өйткені бұл құндылықтар ұлт пен халықтың рухын қамтиды.
[1] Каримов И.А. Біз болашағымызды өз қолымызбен қалыптастырамыз. Т.7. – Т.: «Өзбекстан», 1999, 349-355 б
[2] Ұлттық тәуелсіздік идеясы: негізгі ұғымдар мен қағидалар, 49-бет.
