Балаларға арналған шағын әңгімелер
Ашкөз қасқыр
Ертеде үлкен орманда айлакер түлкі болыпты. Бір күні жолда қасқырды кездестірді. Қасқыр семіз қоянды тістеп жатыр екен. Түлкі қасқырға:
- Сәлеметсіз бе, қасқыр аға, берекелі олжа. Мен саған жаңа жылға семіз қошқар сатып алдым. Енді оны өзім жеймін», - деді ол.
Қасқыр қуанышын баса алмай түлкіге қарай асығады:
- Жоқ, енді неге, мен сенің сыйыңды міндетті түрде қабылдаймын. «Енді үйге бара бер, мен сені тез қуып жетемін» деп орманға кіріп кетті.
Ал түлкі қасқырдың артынан аңдып отыр. Қасқыр қоянды үлкен емен ағашына тығып қойды. Сосын түлкінің үйіне барды. Қасқыр кете салысымен түлкі қайыңның жемтігін алып, түсіреді.
Қасқыр барып қараса, үйде түлкі де, қошқар да жоқ екен. Сонда қасқыр оның алданғанын түсініп, артынан жүгіреді. Ағаштың қасына барып қараса, ол бос екен. Қасқыр ашкөздігінен тістеген жерінен айырылды. Әңгіменің үлесі:
Ашкөздік жаман әдет,
Тек құлфат әкеледі.
Бай баласы
Ертеде бір қарияның екі ұлы болыпты, бірі сабырлы, еңбекқор, екіншісі жалқау, немқұрайлы. Үлкен ұлы еңбектің арқасында дені сау, күшті, ал жалқау баласы семіз, ауру.
Бір күні қарт әке мұраны бөлісуге келгенде, өзі салған ғимараттан қай ұлын кетерін білмей қалады. Содан кейін ол оларды сынағысы келді.
– «Менің шартым, кім өзіне берілген жерден жақсы өнім алса, ауласы өзіне қалады» деді. Ал, сүйегі еңбекпен шыңдалғандықтан, ең үлкен ұлы жеңімпаз болуы керек деп ойлады. Бірақ кішкентай бала құр алақан келмеді. Өзіне берілген жерден мол өнім жинау үшін жұмысшыларды жалдады. Егін науқаны кезінде бірнеше адамның қырманының даусы қатты шықты. Үлкен ұлы бұған ренжіген жоқ. Өйткені ол әкесі салған үй сияқты үй сала алады. Бірақ нәтиже барлығын таң қалдырды.
Кіші ұлы еңбексіз ләззат алу мүмкін емес екенін түсінді. Өйткені ол әрекетсіздіктен семіріп, доптай болды.
Осыдан өзінше қорытынды шығарған ол егіншілікке, нан бағуға, отын жинауға әкесіне жақыннан көмектесті. Еңбек оның жүзіне нұр, тәніне балғындық әкелді. Сонда кішкентай бала нағыз байлық денсаулық екенін түсініп, денсаулығы мен бақытын еңбектен тапты.
Әтеші бар қасқыр
Қасқыр ағаштың үстінде отырған әтешті көріп, оны ұстап жегісі келіп, ағаштың астына келеді. Байғұс Әтешті қулықпен ағаштан түсірмек болып: «Әй, жолдас әтеш! Мен саған жақсы жаңалық әкелдім. Жануарлар мен құстардың арасында тыныштық орнады. Бірін-бірі қыспау, бірін-бірі ұстамау туралы шешім қабылданды. Кел, аға, түс! Дос болып, бірге ойнайық», - деді. Әтеш Қасқырдың сөзіне алданатындай надан әрі ақымақ емес, Қасқырға қарап:
— Досым, дұрыс айтасың. Бірақ сабырлы болыңыз. Бейбітшілік хабарын естіп сенен басқа екі ит те келе жатыр. Бәріміз бірге ойнаймыз.
Әтештен бұл сөзді естіген қасқыр құйрығын артына қойып, қаша жөнелді.
Әтеш: «Әй, аға, неге қашып жүрсің, арамызда татулық бар?». - ол айтты. Қасқыр:
— Әй, досым! Тыныштықты мына озбыр иттер бұзған сияқты, — деп қаша жөнелді. Әтеш арт жақтан айқайлады: «Quq-qa...ru...qu-u...».
Бейтаныс «дос»
Бірде бар, бірде жоқ. Капа деген бақа бар. Ол суда өте жақсы жүзеді. Ол қайтадан ән айтқанды ұнатады.
Қыстың салқын, бірақ шуақты күндерінің бірінде Капа қатқан судың бетінде отырып, қиялға батып, су астында өзіне қадала қарап тұрған бір тіршілік иесін көреді.
«Сәлеметсіз бе, жағаға келіңіз, бірге ойнайық», - деп ұсыныс жасады Капа.
Бейтаныс адам бірдеңе деді, бірақ бақа түсіне алмады. Сөйтіп жүргенде күн ұзарып, мұз ери бастады.
«Кел, бірге секірейік, ойнайық» деді Капа.
Су астындағы тіршілік иесі де жауап берді, бірақ Капа әлі түсінбеді. Олар кешке дейін бірге ойнады. Түн түскенде Қапаның досы жоғалып кетті. Бақа досын барынша қатты шақырды, бірақ ешкім жауап бермеді. Басын иіп, мұңайып қалды. Оның бұл күйін көрген анасы оның себебін сұрайды.
«Соған ренжімексің бе?» деді аю жымиып. - Ол сенің судағы бейнең. Күн батқанда бәрі қараңғыланып, шағылысу жоғалады. Ертең күн шыққанда «досың» суда қайта пайда болады. «Енді жат, ұйықта», - деді аю.
Қалам мен тышқан
Бір кездері, бір кездері. Бұл жай қалам болды. Бір күні оның иесі Валижон үстелдегі қаламды ұмытып кетті. Осы сәтті пайдаланып отырған тышқан қаламды ұясынан тістеп қашып кетуге тырысты.
- Мені жіберіңізші, өтінемін, - деп жалынды Қалам. «Сен маған не істейсің?» Егер мен ағаштан жасалған болсам, мен оны жей алмаймын.
- Менің тістерім қышып тұр, сондықтан мен сені тістегім келеді, - деді тышқан және қарындашты қатты тістеді.
- Ол ұрлап жатыр, - деп айқайлады Қалам. Мен сурет салғанды жақсы көремін. Соңғы рет сурет салсам бола ма? Қалам деді.
Тышқан келісім берді. Қалам тынысын әрең басып, ақ параққа үлкен шеңбер сызды.
- Бұл не? Сыр? Тышқаннан сұрады.
- Мүмкін, - деді ол жайбарақат және сурет салуды жалғастырды.
Ол алдымен бетін, содан кейін құлағын және үлкен көздерін тырнады.
«Бұл мысық!» Кетіп қалды, сурет салма, өтінемін, - деді тышқан ұясына жүгіріп.
- Ия, бұл нағыз мысық, - деп айқайлады Пен.
Содан бері тышқан ұядан шыға алмай жүр. Валижонның қаламы әлі бүтін, тек сәл кішірек.
Тасбақа туралы әңгіме
Дүйсенбінің ауыр күн екені рас. Бүгін ауаның ыстық болғаны сонша, дем алсаңыз, көмір жұтқандай боласыз. Әлі көп саяхаттаған жоқпын, тынысым құрғап, тамағым ауырып тұр. Халықтың балаларына қызық. Бұл кезде олар салқын жер тауып, мұздай шырын ішуге отырады, әйтпесе мұрындарын жалап, балмұздақ жалайды. Жалпы, тасбақа болып мың жыл жорғалағанша, адам болып жүз жыл өмір сүрген артық. Көріп тұрмын, сіз сапарға шығуға кім мүмкіндік берді деп ойлайсыз. Бойтеракты көріп тұрсың ба? Ол жақта менің бір апам бар. Апайдың кенже немересі – менің сүйікті досым. Келесі дүйсенбіде менің кішкентай досым жүз он жасқа толады. Мен оны құттықтаймын. Неге маған олай қарап тұрсың? Бір апта бұрын неге кетіп қалдым деп ойлайтын шығарсыз? Немене, аяғымдағы тұяқ тас жолдан сүрініп кетсем, бәрібір? Менің артымнан қуған иттің бар болғаны осы болды. Осымен бітті, құмда қалып қойдым. Менің басқалардан гөрі дұрыс жерге келгенімді көрмейсіз бе? Қазір жағдай күрделі. Мен мұндай дәндерден талай панд жедім. Қайтадан тірілдім десең, тайып, қайта түбіне түсесің. …Өміріңде біреуге жақсылық жасап көрдің бе, досым? Егер Малал келмесе, мені қалпағыңа салып, осыдан өтуге рұқсат ет. Қалай болғанда да кештен қалмау үшін ізгі ниетпен жолға шықтым.
(- Анвар Обиджон)
Совға
Пучуквой ешкімнен хат алмаған, ешкімге де жазбаған. Хат тасушы оған конверт бергенде таң қалды. Ол асығыс хатты ашып қараса, оның бала күнгі досы Барақвойдан екен. «Құрметті досым Пучуквой! Мен сені өте сағындым. Мен сені үйіме шақырамын». Пучуквой не істерін білмей қалды. Өйткені, ол қалаға, тіпті ауылға баруды білмейтін. «Той болса, дәмді тағамдар болуы керек» деген ой оны қуантты. Ол қалаға келгенде өзі тұратын ауылдан мүлде бөлек, Барақвоиды өз үйінен тапты. Ол Барокты алғашында танымады. Бұл өте әдемі, ақ және қара тон, екі бетінде сұр жамылғы бар. Бароквой Пучуквойды бірден таныды. Өйткені ол әлі өзгерген жоқ. Оның түр-түсі тамақ ішкен жас баланы еске түсіретін. Бароквой досын үйіне шақырды. Әр жерде қарап тұрған Пучуктың назарын қабырғадағы бір зат аударды. Алғашында қорқып, ақырын қолына тигізіп: «Егізім болса ғой» деп ойлады. Өйткені, бұл айна ғой, одан өзіңнің бейнеңді ғана көресің, деді Бароквой күліп. Айнадан өз бейнесін көргенін білген Пучуквой ұялды. Екі дос қонақжайлылық танытты. Пучуквой үйге мініп бара жатқанда, Бароквой оған әдемі айна сыйлады. Енді Пучуктың да өз рефлексиясын көрсететін «досы» бар.
(- Шахноза Бахромжонова)
Аю не айтты?
Бір күні екі дос орманда серуендеп келе жатқанда, кенет олардың алдынан аю шығып, оларға шабуыл жасайды. Біреуі тез қашып, жасырынған. Екіншісі қашып құтыла алмады. Сосын жерге құлап, тыныш жатып қалды. Аю оның қасына келіп, өлді деп ойлап, әр жерді тінтіп, кері қайтты. Аю кетіп бара жатқанда, жасырынған досы күлімдеп шығып, серігінен:
«Досым, сенің құлағыңа аю не деді?
«Ол маған «досын қауіп төніп тұрғанда тастап кету - ең жаман әдет» деді», - деп жауап берді ол.
Қаз бар тырна
Бір күні семіз, жалқау Қаз көл жағасында ұйықтап жатқанда, оның жанына тырна келіп қонды. Тырна Қаздың алдында өте арық, арық көрінді. Олифта Гоз оны мазақтап күлді:
— Маған қарашы, Тұрна аға! Сіз көп салмақ тастадыңыз ба? Бас сүйегіңіз қалады. Жаз бойы ештеңенің дәмін татпаған сияқтысың, солай ма?
Осы кезде олар жағалай мылтық ұстаған аңшының ақырын жақындап келе жатқанын байқады. Тырна тез қанаттарын қағып, ұшып кетті. Бірақ семіз, кішкентай Қаз бой түзеп, қанатын жаза алмай тұрғанда, мылтық даусы жан-жаққа жаңғырықты.
Жағада ыңғайсыз, тәбетсіз қаз отыр, аспанда әлі арық тырна ұшады.
Қызғаншақ ит
Бірде бар, бірде жоқ. өте ашкөз күшік бар. Бір күні достарымен ұрысып, үлкен сүйекті алып қашып кетеді. Ол су бетіндегі жалғыз таяқтың жанынан өтіп бара жатқанда, судағы ит аузындағы үлкен сүйекті тістеп, көзін ашқан итке қарап тұр. Ит «Ир-р, ир-рр» деп тісін қайрап жатқанда, судағы ит те тісін қайрап жатыр.
Ашулы ит аузындағы сүйекті жұлып алуға тырысып: «Хап!» - деді. – деді итке. «Хап» дегенде аузындағы сүйек алдынан суға түсіп кетті. Ашулы ит росса шалаббоға айналып, сүйектен бөлініп, судан шықты.
