Жасөспірімдік шақ. Баланың физикалық және психикалық өзгерістері
Қыздар үшін 9-10 жастан, ұлдар үшін 11-12 жастан бастап ең жауапты кезең жасөспірімдік шақ.
3 жастан бастап жасөспірімдік кезеңге дейін қарқынды өсу мен даму, дене және ақыл-ой қабілеттерінің, адам болмысының, ерік-жігерінің, дүниені түсінуінің қалыптасуы байқалады. Жасөспірімдік және жасөспірімдік шақ кейде бір терминмен аталады - жыныстық жетілу олар таласады. Ал бұл кезең ұлдар үшін 18 жастан 19 жасқа дейін, ал қыздар үшін 16 жастан 17 жасқа дейін созылады. Осы уақыт ішінде дененің тепе-теңдігі қалпына келеді, өсу тоқтайды, сүйектену процесі өзінің соңғы кезеңіне жетеді.
Жыныстық жетілу кезінде ұл балалардың салмағы 34 кг, бойы 35 см, кеуде шеңбері 25 см. Қыздарда дене салмағы 25 кг, бойы 28 см, кеуде шеңбері 18 см-ге артады. Мұндай өзгерістер дененің кейінгі өмірге бейімделуіне мүмкіндік береді және бұл органдардың айтарлықтай кеңеюімен түсіндіріледі. Сонымен бірге организмнің бейімделгіш мүшелері, жүйке және эндокриндік жүйелер де өсіп, жетіле береді.
Жетілу қарапайым процесс емес және әрқашан тегіс бола бермейді. Сондықтан жасөспірімдер үнемі бақылау мен қолдауды қажет ететін ата-анасының көмегіне, кей жағдайда медициналық көмекке мұқтаж.
10 жасқа дейін қыздар мен ұлдар бірдей дамиды, бірақ 11 жастан бастап қыздар бойында 1,6 см, дене салмағы 1,7 кг-ға дейін өсу жағынан ұлдардан артта қала бастайды. 12 жасқа дейін қыздар барлық дерлік көрсеткіштер бойынша ұлдардан асып түседі, мысалы, дене салмағының айырмашылығы шамамен 2,9 кг, ал бойының айырмашылығы 3,1 см. 13 жаста бұл көрсеткіш одан да жоғары.
Дегенмен, 14 жастан бастап ұлдар физикалық дамуда алда келеді. Себебі, қыздарда ұлдарға қарағанда жыныстық жетілу тезірек болады, яғни қыздарда 10-13 жаста, ал ұлдарда 12-15 жаста өсу қарқыны артады. Жасөспірімдік кезең жыныстық жетілумен алмасады. Ішкі секреция бездерінің қызметінің жоғарылауына байланысты жыныстық жетілу қыздарда 12-13 жаста, ал ұлдарда 14-15 жаста байқалады. Бұл кезең басталған кезде қыздарда етеккір басталады, ал ұлдар бірінші рет ұрық шығарады (ықтималдық).
Жасөспірімдерде жүйке жүйесінің анатомиялық қалыптасуы аяқталады. 13-14 жаста қозғалыс анализаторлары толық қалыптасады, бұл жасөспірімдердің қозғалғыштығына, ептілігіне, жұмыс істеу қабілетіне әсер етеді.
Ішкі секреция бездерінің секрециясы қаңқа бұлшықеттерінің дамуын ынталандырады. 10 жаста балалар динамометрдің алақанын 16 кг күшпен қысады, ал 15 жаста бұл көрсеткіш 35 кг-ға жетеді. Қыздарда бұлшықет күші динамометрмен өлшенгенде 12,5 кг-нан 28 кг-ға дейін артады. Қыздарда бұлшықет күші 15 жаста ең жоғары деңгейге жетеді. Бұл жаста жасөспірімдер тірек-қимыл аппараты қарқынды дамығандықтан дөрекі және ыңғайсыз болады. Әсіресе ұл балаларда 15 жастан кейін бұлшықет қалыңдығы артады.
Жасөспірімдерде жүрек тез ұлғаяды. Жасөспірімдік шақта жүрек сияқты жұмыс істейтін орган жоқ шығар. 10-16 жас аралығында жүректің массасы екі есе, ал көлемі 2 есе артады. Жүректің бұлшықет жүйесі (миокард) да күшті дамып, қан тамырларына көбірек қан айдайды. 2,4 бен 9 жас аралығында жүректің бір рет жиырылуынан айдалатын қан көлемі ұлдарда 17 мл-ден 37 мл-ге дейін, қыздарда 70 мл-ден 35 мл-ге дейін артады. Жүрек соғуларының саны бірте-бірте азаяды. 60 жаста ұл баланың жүрегі минутына 15 рет соғатын болса, қыз баланың жүрегі минутына 1 рет соғады. 70 жаста жүрек соғу жиілігі 1 мен 72 арасында болады, бұл ересектердегідей. Жүрек соғу санының өзгеруі бірдей емес. Бұл дененің өсуі мен салмақтың өсуіне байланысты. Мысалы, кейбір қыздардың өсуі мен дамуы 18 жаста ілгерілегенімен, олардың жүрек соғысы ересектердегідей төмендейді, ал 62 жаста өсуден сәл артта қалған қыздардың жүрек соғысы әлі де мектеп жасындағы балалармен бірдей. Дәл осындай процесс ұлдарда да жүреді.
Сондай-ақ, жүректің мөлшері әрқашан дененің жалпы өсуі мен дамуына пропорционалды емес екенін атап өткен жөн. Кейде жүректің ұлғаюы дененің дамуында артта қалуы мүмкін. Сондықтан жасөспірімдердің көпшілігі шаршау, әлсіздік, жаттығу кезінде шаршау, кейде естен тану. Дене дамуының теңгерімсіздігі мен жүректің кеңеюінің белгілерін кейбір ата-аналар жүрек ауруы деп санайды, ал кейбір ата-аналар балаларын қорғау үшін кез келген физикалық белсенділікпен айналысуға шектеу қояды. Және бұл олардың жасаған үлкен қателігі. Дене дамуы мен жүректің өсуін теңестірудің бірден-бір жолы - жасөспірімдерді спортпен айналысуға және жүйелі түрде жаттығуларға баулу. Өкінішке орай, қазіргі заманғы көптеген жасөспірімдер (иә, тіпті ересектер де) бүгінгі күні бұлшық еттерін қатайтқысы келмейді және отырықшы өмір салтына көшті.
Көп жағдайда ұлдар мен қыздар өздерінің нәзіктіктерінен ұялып, дене шынықтырумен айналыспайды. Нәтижесінде жасөспірімдерде «тамшы» жүрек пайда болады, яғни бала физикалық стресс болмаса, жүрек бірдей мөлшерде өспейді.
Сондай-ақ жүрек-тамыр жүйесінің дамуында, айдалатын қан көлемі мен қан тамырларының өлшемдерінде теңгерімсіздік бар. Осының салдарынан жасөспірімдік шақта қан қысымы аздап көтеріледі, мысалы, 10 жаста қан қысымы қыздарда 95/55, 17 жаста 120/65, ұлдарда 115/60 болады.
Жасөспірім кезіндегі жүрек-тамыр жүйесіндегі өзгерістердің тағы бірі - жүректің жүйкелік реттелуінің бұзылуы. Бұл жағдай ағзадағы жүйке және эндокриндік жүйелердің қайта құрылуымен түсіндіріледі. Бұл өзгерістің нәтижесінде жүрек соғу жиілігі жоғарылайды немесе азаяды.
Жоғарыда аталған жағдайлар ұзаққа созылмайды және тез өтеді. Дегенмен, жүрек-қан тамырлары жүйесіндегі кез келген өзгерістер ата-аналарды елемеуге болмайды. Себебі, бұл әлсіз балаларда және созылмалы аурулармен (тонзиллит, гайморит, фарингит, тіс кариесі) ауыратындарда жиі кездеседі. Созылмалы аурулар болашақта жүрек-тамыр жүйесінің ауыр ауруларына әкелуі мүмкін.
Сонымен қатар, ата-аналар жасөспірім балаларының психикалық күйзеліске ұшырамауын қадағалауы керек. Көптеген ақыл-ой жұмысы және отырықшы өмір салты жасөспірімдердің қан тамырларының тонусына теріс әсер етуі мүмкін. Нәтижесінде, болашақта гипертония немесе гипотензия. Сондықтан жасөспірім кезінде бала уақытында тынығып, күнделікті режимді ұстанып, мидың шаршауының алдын алу үшін үнемі жаттығулар жасау керек.
Халықаралық конгресс мектеп жасындағы балалардың ақыл-ой еңбегінің күнделікті уақытын 7-8 сағаттан аспайтын етіп белгілейді, бұл үлкенірек оқушылар үшін. Кіші студенттер үшін 6-7 сағаттың өзі стрессті тудырады.
Зерттеушілер әр оқушының орташа есеппен 18 сағатты (жатып немесе отырып) отырықшы күйде өткізетінін анықтады. Физикалық белсенділікке небәрі 6 сағат қалды. Дегенмен, осы 6 сағатта максималды түрде жаттығу жасағаныңыз әлдеқайда жақсы.
Жоғары сынып оқушылары бос уақытында немен айналысуы керек?
Жоғары сынып оқушыларының бос уақытында, өкінішке орай, дене шынықтырумен айналыспайтыны рас. Олардың көпшілігі теледидар немесе компьютер алдында ыңғайлы орындықтарда отырады. Бұл гиподинамияға әкеледі.
Қазіргі ұрпақтың ең өзекті мәселесі – өсу мен дамуды жеделдету. Жеделдету – Бұл алдыңғы буынмен салыстырғанда жастардың өсіп-өркендеуінің жылдамдауы.
Қазіргі ғылымда даму үстіндегі организм дегеніміз – организмнің генетикалық бағдарламасы бойынша жүретін күрделі өзін-өзі реттеу процесі. Кез келген баланың жасына байланысты өзгерістері, ағзаларының дамуы, белгілі бір функциялары баланың генетикалық факторларында «тіркеледі».
Жыныстық жетілудің жылдамдауы нәсілге, климатқа немесе тұрғылықты жеріне байланысты емес. Медициналық әдебиеттерде кейде кездесетін оңтүстік халықтарының жыныстық жетілу туралы кең таралған нанымдары шын мәнінде ғылыми дәлелденбеген гипотезалар болып табылады. Бұл тұрғыда әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен азық-түлік сапасының өзгеруі маңызды.
Акселерация білім беруде, әсіресе жасөспірімдер үшін бірқатар қиындықтарды тудырады. Қазіргі ата-аналар да балаларын тәрбиелеуде кейбір «қайшылықтарға» тап болады. Жасөспірімдердің табиғаты, дүниетанымы үлкендердің интеллектуалдық дүниесіне қарағанда кеңірек деп есептейтін жеткіншектер ата-анасына немқұрайлы қарайды, баладай қарауды қаламайды. Сондықтан жеткіншектерді тәрбиелеуде ең алдымен материалдық құндылықтарды қастерлеуге, еңбекке баулу, өзіне және басқаларға жауапкершілік сезімін тәрбиелеу қажет.
