Биологияның мазмұны, міндеттері және оқыту әдістері.
Жоспар:
1. Биология ғылымының қалыптасуы.
2. Тіршіліктің негізгі мәндері. Жануарлардың өмір сүру деңгейі.
3. Биологияның ғылыми зерттеу әдістері.
4. Биология мәселелері. Биологияны оқудың теориялық және практикалық маңызы.
Биология – материяның белгілі бір формасы ретінде тіршіліктің болуы мен дамуын зерттейтін тірі ғылым. Биология терминін ғылымға 1802 жылы француз ғалымы Ж.Б.Ламарк пен неміс ғалымы Г.Р.Тревиранус енгізді.
Адамзат әрқашан өмірге қызығушылықпен қараған. Өмірге, тіршілікке көзқарас тек рухани дүние концептілерінің көзқарасымен түсіндірілді. Сонымен бірге әртүрлі бақылаулар нәтижесінде дүниетану ғылымының мәліметтері жинақталды. Тірі табиғатты зерттеу егіншілік еңбегінің дамуында көрініс тапты. Адамзаттың мол тәжірибесі табиғатты зерттеу саласында көптеген практикалық нәтижелер берді. Осы практикалық нәтижелерге сүйене отырып, биология ғылым ретінде қалыптасты. Биология ғылымының қалыптасуы мен дамуы орын алды. Биология ғылымының тарихи дамуы рухани ғылымдар, діни көзқарастар, материалдылыққа негізделген пікірлер негізінде жүзеге асты. Алғашында ежелгі грек философтары табиғат құбылыстары мен дүниенің табиғи пайда болуын түсіндіруге материализм негізінде жақындады. Демокрит барлық өлі және тірі денелердің атомдардан тұратынын және материалдық дененің қасиеттері осы атомдардың мөлшеріне, пішініне және санына байланысты екенін айтты.
Аристотель (20. 384 - 322) дүниенің шынайы болмысын және оны түсіну мүмкіндігін атап көрсетті. Ол биология саласында көп еңбек етті және жануарлардың 510 түріне сипаттама беріп, олардың классификациясын алғаш рет берді. Жалпы бейімделу мен даму барысындағы табиғаттың күрделілігі сияқты идеяларды алға тартты. Табиғаттағы өзгерістердің болуы және оның пайда болу жолы философтар мен натуралистердің ежелден қызық саласы болды және бір-біріне қайшы келетін метафизикалық және диалектикалық көзқарастар болды. Метафизика бойынша табиғаттағы кез келген құбылыс өзгермейді, тұрақты өзгеріс болса, саны өзгереді, ал зат пен құбылыстың табиғаты өзгеріссіз қалады. Креационизм – органикалық әлемге негізделген метафизикалық дүниетаным. Креационистік теория бойынша өсімдіктерді, адамдарды және жануарларды жаратқан құдайлық күш барлық тіршілік иелерінің басынан бері өзгерген жоқ және өзгермейді де. Диалектикалық дүниетаным бойынша болмыс жүйелі түрде өзгереді, қарама-қарсылықтардың күресінен дамиды, ал сандық өзгерістер жаңа сапалық өзгерістерге әкеледі. Көптеген антикалық ойшылдар (Гиппократ, Демокрит) тірі заттардың табиғи пайда болуы мен эволюциясы туралы, өмір сүру үшін күрес туралы идеяларды алға тартып, диалектикалық теорияға негізделген ойлар айтты.
Биологияның қалыптасуы мен дамуының маңызды кезеңі ағылшынның ұлы ғалымы Ч. Дарвиннің қарапайым түрінен күрделі жынысқа дейін миллиардтаған жылдар бойы біртіндеп жер эволюциясы теориясын жасаудан басталды. Бұл теория өсімдіктер мен жануарлар дүниесіндегі барлық күрделі процестерді түсінуді түбегейлі өзгертті және қайта қалыптастырды. Биология ғылымының даму барысында жаратылыстардың құрылымын, белсенділігін, дамуын, эволюциясын және олардың қоршаған ортамен байланысын терең зерттейтін желілер құрылды. Биологияның маңызды міндеттерінің бірі – тірі табиғаттағы барлық процестерді ғылыми теорияларға сүйене отырып, организм бөліктерінің құпиялары мен организмдегі интегралды әрекетті және жалпы тіршіліктің пайда болуы мен эволюциясын, оның тән белгілері мен белгілері.
Тіршіліктің іргелі мәндерінің бірі – әрбір организмге тән генетикалық белгілерді ұрпақтарына беру арқылы осы организмдерге тән белгілерді сақтау. Бұл тіршілік нуклеин қышқылдарының әрекеті негізінде тіршілік иесінің құрамдас бөлігінің өздігінен пайда болуын қамтамасыз ететін процестердің арқасында жүзеге асады. Тірі тіршілік иелеріне белгілердің пайда болуы, яғни өзгергіштігі тән. Бұл процесс генетикалық материалдың – нуклеин қышқылдарының өзгеруі нәтижесінде де жүреді. Жоғарыда сипатталған тірі заттардың барлық белгілері мен сипаттамаларының ішінде қазіргі заманғы концепция жағдайларға бейімделу, өзін-өзі бақылау, көбею, сонымен қатар ішкі ортаның барлық көрсеткіштерін тұрақты күйде ұстау, яғни, Ағзаның гомеостазы - бұл әрбір тіршілік иесіне тән белгілердің қазіргі заманғы тұжырымдамасы. .
Құррай жерінің сан алуан флорасы мен фаунасы бұлай ғана тарамайды, оның таралуы органикалық байланыс арқылы қалыптасқан біртұтас кооперативтік жүйе арқылы қалыптасады. Бұл жүйеге органикалық заттарды өндірушілер, тұтынушылар, ыдыратушылар және қоршаған ортаның жартылай тірі емес компоненттері кіреді. Құрылымдық бөліктердің өзара байланысы және бұл процестегі адамның рөлі үлкен маңызға ие. Тірі табиғат пен қоршаған орта арасындағы қарым-қатынастың адам игілігімен өзара қарым-қатынас процесінен қиянат жасамауы экологияның өзекті мәселесі ретінде зерттеледі.
Агрономдар мен селекционерлерді қалыптастыруда биология ғылымы ғылыми-табиғи ғылым болып саналады. Бір жағынан, қазіргі биология өмірдің физикалық-химиялық негіздері мен жүйелі механизмдері туралы қарқынды дамып келе жатқан біліммен көрінеді, ал екінші жағынан, биологияның әлеуметтік мәні артып келеді, яғни биологияның органикалық байланысы. қоғамдық өмір және оның зерттеу объектісі артып келеді.
Биологияның дамуымен оның әр түрлі салалары жеке ғылым ретінде қалыптасады, оның даму бағыты болып табылады. Өсімдіктер дүниесі-ботаника, оның тіршілік иелерінің құрылысы мен қызметін анатомия, гистология, физиология, тұқым қуалаушылық генетикасы, эволюция арқылы органикалық дүниенің даму тарихы, тіршілік иелері мен қоршаған ортаның органикалық байланысы зерттейді.
Сондықтан қазіргі биология тіршілікке қатысты күрделі ғылымдар жиынтығынан тұрады.
5. Болмыстар тобының өзара ұқсастығы мен айырмашылығына қарамастан, олардың, яғни барлық тіршілік иелерінің тіршілік ету деңгейі бар. Әрбір организмнің құрамы химиялық қосылыстардан тұрады. Бұл заттар жасушаның негізін, ағзаның ең қарапайым ұйымдық деңгейін құрайды. Жасушалар өз кезегінде ағзаға тән мүшелер мен ұлпаларды түзеді, ал олардың күрделі өзара байланысы тұтас организмді құрайды. Тірі организмдердің құрылымдары бір реттілікте болады деген түсінік тірі заттардың ұйымдық деңгейінде көрінеді. Тіршіліктің молекулалық, жасуша асты ұлпалары мен мүшелері, организмдер, популяциялық-түрлері, биогеоценоздық және биосфералық деңгейлері ажыратылады.
6. Ғылыми зерттеу әдістері биологияның әртүрлі салаларында кеңінен қолданылады. Бақылау әдісі, салыстыру әдісі, тарихи әдіс, эксперименттік әдіс, модельдеу әдісі. Бақылау әдісі организмдерде және оларды қоршаған ортада болып жатқан құбылыстарды сипаттауға және талдауға мүмкіндік береді.
Организмдер таксономиясы әдісі арқылы әртүрлі жүйелі топтар, тірі ағзалардың қауымдастығы, олардың құрамдас бөліктерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталады. Тарихи әдіс арқылы ағзаның және оның мүшелерінің тарихи процестегі әр түрлі жүйелі топтары талданады. Осы әдісті қолдану арқылы органикалық дүниенің эволюциялық теориясы жасалды. Эксперименттік әдіс арқылы тірі табиғат пен ағзалардағы оқиғалар басқа әдістермен салыстырғанда терең зерттеледі. Соңғы кезде компьютерлік техниканың дамуымен модельдеу әдісі биологиялық зерттеулерде де қолданылады.
Басқа ғылымдар сияқты биологияда да көптеген мәселелер, шешімін күткен мәселелер, тірі табиғаттың жұмбақтары бар. Бұл мәселелер, біріншіден, молекулалардың құрылысы мен қызметін нақтылау: екіншіден, бір жасушалы және көп жасушалы организмдердің дамуының реттеуші механизмдерін білу; үшіншіден, организмдердің тұлғалық дамуындағы тұқым қуалаушылық механизмдерін, яғни оксил биосинтезінен жасушаның өсуіне дейінгі стратификацияны нақтылау; төртіншіден, организмдердің тарихи дамуын анықтау; бесіншіден, жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы мәселесін шешу және оны тәжірибе жүзінде дәлелдеу; алтыншыдан, адамның табиғатқа тигізетін оң және теріс әсерін білу; жетіншіден, адамның пайда болуымен ашылған кейбір мәселелерді шешу, жоғарыда аталған мәселелерді шешу биология ғылымының алдында тұрған басты міндет. Бірақ биология ғылымы тек теориялық есептерді шешумен шектелмейді, ол практикалық маңызы зор мәселелерді шешуге де белсене қатысады.
КІТАПТАР
1. Ғафуров А.Т. «Дарвинизм» Т.: «Укитчич», 1992 ж.
2. М.Тухтаев, А.Хамидов. «Экология және табиғатты қорғау негіздері» Т.: 1994 ж.
3. Биология. Библиографиялық справочник, Қ. : «Наукова думка» 1994 ж.
4. И.П.Соколова. «Биология». М.: «Вусшая мектебі» 1987 ж.
5. К.Вилли. «Биология». Переводтың ағылшындық издания «Мир», Мәскеу: 1968 ж.
6. Т.Х.Холиков, Н.Ш. Шарофиддинқожаев және т.б. «Биология». Т.: «Әбу Әли ибн Сина» 1996 ж.
7. Т.Б.Гофман-Кадашников, Д.Ф.Петров. «Генетика биологиямен ортақ». «Медицина» Т.: 1970 ж
8. Е.В.Семенов, С.Г.Мамантов, В.П.Коган. «Биология». М.: «Просвешение» 1984 ж
