ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:
Тақырыбы: Зоология және оның міндеттері
Жоспар:
-
Зоология – жануарларды зерттейтін ғылым.
-
Зоология – ең көне ғылым
-
Жануарлардың әртүрлілігі және тіршілік ету ортасы.
-
Жануарлардың маңызы.
-
Жануарларды қорғау.
Зоология – жануарларды зерттейтін ғылым. Зоология (zoon- hay von, logos- ғылым) жануарлардың құрылысын, тіршілігін, көбеюін және дамуын зерттейтін ғылым. Жануарлардың көптүрлілігі мен таралуын, олардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын, шығу тегін зерттеу зоологияның міндеті. Зоология бірнеше пәндерден тұрады. Олардың бір тобы жануарлардың құрылысын, көбеюін, дамуын, жер бетінде таралуын зерттесе, басқалары жеке топтарын зерттеді.
Зоология – ең көне ғылымЗоология бойынша ең көне еңбектерді біздің дәуірімізге дейін 4 ғасыр бұрын ұлы грек ғалымы Аристотель жазған. Оның еңбектерінде жануарлардың 500-ге жуық түрі сипатталған. 16-17 ғасырларда өмір сүрген голланд ғалымы Антон Левенгук микроскоппен көруге болатын жануарларды ашты. 18 ғасырда швед ғалымы Карл Линней жануарларды түрлерге, тектерге, тұқымдастарға және кластарға бөлу арқылы зерттеуді ұсынды. Ағылшын ғалымы Ч. Дарвин 19 ғасырдың ортасында жануарларды зерттеу арқылы өзінің әмбебап эволюциялық теориясын жасады. Зоология медицинамен, мал шаруашылығымен және халық шаруашылығының басқа салаларымен байланысты. Өзбек ғалымдары зоология ғылымының дамуына көп үлес қосты. Д.Н.Қашқаров алғашқылардың бірі болып жануарлар экологиясын зерттей бастады. Л.М.Исаев пен П.Ф.Боровский жүргізген зерттеулер Орталық Азиядағы құтыру, безгек паразиті және лейшмания сияқты қауіпті паразиттік жануарларды жоюға негіз болды. Т.З.Зохидов, О.П.Богданов және басқа ғалымдар
Жануарлардың әртүрлілігі және тіршілік ету ортасы. Жер бетінде жануарлардың 2 миллионға жуық түрі бар. Жер, ауа, топырақ, су объектілері жануарлардың негізгі мекендеу ортасы болып табылады. Паразиттік жануарлар үшін адам, жануар және өсімдік организмдері тіршілік ету ортасы болып табылады. Жануарлардың қалыптасуы мен өмір сүру ерекшеліктері белгілі бір ортаға бейімделген. Мысалы, су жануарларының денесі жіңішке, ал аяқтары қалақшаға айналады. Құрлықта тіршілік ететін жануарлардың денелері жалпақ, аяқтары жақсы дамыған. Тіршілік ортасының құрамдас бөліктерін құрайтын ылғалдылық, температура, жарық т.б., қоршаған орта факторлары деп аталады. Жануарлардың дене өлшемдері әртүрлі (1-сурет). Олар салмағы 150 тоннаға дейінгі алып киттерден микроскоппен ғана көруге болатын және ұзындығы миллиметрдің оннан бір немесе тіпті жүзден бір бөлігін құрайтын түрлерге дейін бар. Жануарлардың маңызы.Жануарлардың табиғатта және адам әрекетінде маңызы зор. Жануарлардың көпшілігі жасыл өсімдіктермен қоректенеді. Оларды шөпқоректілер деп атайды. Басқа жануарлармен қоректенетін жануарлар жыртқыштар, адамның, басқа жануарлар мен өсімдік ұлпаларында тіршілік ететін жануарлар паразиттерге жатады.Шөпқоректі жануарлар өсімдіктерді және олардың қалдықтарын ұнтақтап, олардың ыдырауын тездетеді. Олардың белсенділігінің арқасында өсімдікке қажетті минералды заттар жиналады; топырақ құнарлығы артады. Жануарларға жануарлардың өлекселері, органикалық қалдықтар және микро
Ағзаларды судан сүзу арқылы қоректенетін түрлері өте көп.Мұндай жануарларды табиғи санитария деп атайды. Олар жер бетін және су объектілерін ластанудан қорғайды. Үй жануарлары ет пен сүтті ғана емес, сонымен қатар өнеркәсіпті аң терісі, аң терісі және басқа да өнімдермен қамтамасыз етеді. Аралар мен көбелектер өсімдіктерді тозаңдандырып, олардың өнімділігін арттыруға көмектеседі. Жәндіктер мен жыртқыштар, құстар, жарғанаттар, бақалар орман және ауыл шаруашылығы зиянкестерін жою арқылы пайда көреді. Жануарлардың ішінде адамға, малға, өсімдіктерге зиян келтіретін түрлері өте көп. Қансорғыш жәндіктер мен кенелер паразитизммен бірге оба, терлеу, безгек сияқты ауруларды таратады. Атақты жерлесіміз Әбу Әли ибн Сина «Медицина заңдарында» ауру тудыратын жануарлардан сақтану туралы жазған.
Жануарларды қорғау. Адамдар ерте заманнан жабайы аңдарды аулаған; олардың етін, терісін және басқа өнімдерін пайдаланған; жануарлар үйретілді; олар үй күзетшісі және жұмыс күші ретінде пайдаланылды. Одан кейін популяцияның көбеюі, аңшылық қару-жарақтың жетілдірілуі және жануарларға қажетті табиғи жағдайлардың бұзылуы әсерінен еуропалық түрлер (ірі қара мал тұқымы), тарпан (жылқы тұқымы), теллер сиыры (теңіз жануары) жойылды. тайып кетті; Пржевальский жылқысы, бизон, бизон, қарақұйрық, хангүл сияқты жануарлардың жойылу қаупі төнді. Бұл жағдай жануарларды және олардың қоршаған ортасын қорғауды талап етеді. Республикамыздың аумағында сирек кездесетін және азайып бара жатқан жануарларды сақтау және өсіру мақсатында Бадайтоқай, Қызылқұм, Зарафшан, Сурхан және Хисар мемлекеттік қорықшалары, Шотқал биосфералық резерваты, бірнеше ұлттық парктер мен жеке қорықтар құрылды. Өзбекстан Республикасының «Қызыл кітабының» 2016 жылғы соңғы басылымына сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жануарлардың 205 түрі енгізілген.
Бақылау сұрақтары
-
К.Линнейдің зоологияның дамуындағы қызметтері қандай?
-
Қоршаған орта және оның факторлары дегеніміз не?
-
Жануарлар қоректенуіне қарай қандай топтарға бөлінеді?