Метрологияның мақсаты мен міндеттері

Метрологияның мақсаты мен міндеттері

Жоспар:

 

1. Ежелгі өлшем бірліктері

2. Өлшемдер туралы

3. Египеттік өлшеу жүйесі

«Метрология» сөзі грек тілінен шыққан metros-ені және logos оқу, ені туралы оқу, нақтырақ айтқанда өлшемдер туралы ғылым дегенді білдіреді. Қазіргі тарихи метрология ғылымының міндеті – адамзаттың тарихи дамуының әртүрлі кезеңдерінде қолданылған өлшем бірліктерінің тарихын және олардың қазіргі заман бірліктерімен үйлесімділігін нақтылау, ата-бабаларымыздың баға жетпес мұрасын келешекке жеткізу. ұрпақтар. Тарихи метрология әлеуметтік-экономикалық, экономикалық, құқықтық және мәдени тарихты зерттеуде қажет. Өлшемдердің дамуы ең алдымен қоғамның өндірістік жағдайларымен байланысты.

Кейбір дереккөздер метрология терминінің XNUMX ғасырдың соңындағы кітаптар мен трактаттарда кездесетінін атап өтеді. Дегенмен, біздің ата-бабаларымыз метрологияның негізін ертеден салған.

Өлшем және өлшем бірліктері туралы бірқатар мәліметтер ұлы ғалым Әбу Абдулла Мұхаммед ибн Мұса әл-Хоразмидің еңбектерінде келтірілген, ал ұлы ғалым Ахмад Фарғани әлемде бірінші (861 жылы) суды өлшейтін құрал ойлап тапқан. деңгейге түсіріп, оны құрастырып, тәжірибеге енгізді.

Юсуф Хос Хаджибтің түрік тілінде жазылған «Құтадғу билиг» атты еңбегінде ол тек өлшемдер мен өлшем бірліктерін қолдануға ғана емес, өлшеу және қолөнермен байланысты білімдерді білуге ​​де шақырылған.

Бай мәдени мұраға ие, әлемдік ғылым қазынасына өлшеусіз үлес қосқан өзбек халқы метрология саласына, оның дамуына ежелден үлкен мән беріп келеді. Метрологиямен айналысатын мамандықтар болды.

Еліміздің кітапханаларында, мұрағаттарында, мұражайларында 20 мыңнан астам зерттелмеген тарихи жазба дереккөздер бар және оларды парақтасаңыз, сонау ертеде қолданылған өлшем бірліктеріне кезігесіз.

Әдістемелік құралға енгізілген көне өлшем бірліктерінің тарихы туралы мәліметтер Орталық Азия халықтары мен еліміздің тарихын зерттеу үшін маңызды дереккөз қызметін атқарады.

 

 

Ежелгі өлшем бірліктері

Оның іргетасына ата-бабаларымыз баяғыда ірге тасын қалаған. Олар әуелі күнделікті жұмыстарына қажетті уақытты, ұзындықты, бетті, көлемді, салмақты өлшеуге қажетті әдістерді тауып, тәжірибеде қолданды. Ең көне өлшем бірліктері антропометриялық, яғни адамның белгілі бір мүшелеріне сәйкестікке немесе бейімділікке негізделген өлшем бірліктері. Шындығында, олар уақытты өлшеу үшін ерте, кеш, күн, түн, күн-түн сияқты терминдерді пайдаланғанымен, қадам, шынтақ, шынтақ, саусақ, шынтақ, сондай-ақ дәндер сияқты терминдерді қолданған. арпа немесе бидай немесе ұзындықты өлшеу үшін жылқы. Аудандар мен көлемдер басқа белгілі аумақтармен немесе көлемдермен салыстырғанда өлшенді. Салмақты өлшеу үшін бір заттың салмағын екінші заттың салмағымен салыстырып, негізінен дәнді дақылдар (арпа, бидай, бұршақ және құмай) және жемістер (дән, жаңғақ және құмай) пайдаланылды. Осындай қарапайым өлшеу әдістері сол кездегі ата-бабаларымыздың күнделікті жұмысына жеткілікті болатын.

Бай мәдени мұраға ие, әлемдік ғылым қазынасына зор үлес қосқан өзбек халқы метрология саласына, оның дамуына ежелден үлкен мән беріп келеді. Сондықтан болар, халқымыз осы салаға байланысты: Бақ бақсаң бақ, бадам май болады», «Тұзбен же, тұзды өлшеп», «Жеті о ``Лчаб» деген жүздеген мақал-мәтелдер жасаған. , бір кес'', «Әр жердің азғантай түбі бар», «Әркім өз өлшемімен өлшейді», «Әр нәрсені армандама, әр жерде тас – таразы бар» т.б.

Халқымыз ежелден әлемнің көптеген елдерімен сауда-экономикалық қарым-қатынаста болған. Халқымыз үшін өлшемдер мен өлшем бірліктеріне үлкен мән беріп, осы қатынастарды тиімді ету үшін оларды дұрыс қолдану маңызды. Әсіресе, сол кездегі білімді адамдар өлшем саласына қатысты ғылымдардың жасалуына үлес қосып, халықты осы саладағы ғылымдарды меңгеруге шақырды. Нәтижесінде жүздеген өлшемдер мен өлшем бірліктері жасалып, тәжірибеде қолданылды.

Өлшем және өлшем бірліктері туралы бірқатар мәліметтер хорезмдік ұлы ғалым Әбу Абдулла Мұхаммед ибн Мұса әл-Хоразмидің «Өлшемдер туралы» деп аталатын және геометрияға (хандаса) қатысты алгебралық трактатында келтірілген. Ғалым ұзындықты, бетті және көлемді есептеу және өлшеу әдістерімен табуға үлкен мән берді. Ол тром, газ, саусақ сияқты өлшем бірліктері және өлшеуіш таяқша сияқты өлшеу құралдары туралы жақсы ақпарат береді және оларды практикалық пайдалану нұсқаулары көрсетілген. Хорезми «Күн сағаттары туралы трактат» еңбегінде өлшем саласына елеулі үлес қосты. Ұлы ғалым Ахмад Фарғани дүние жүзінде бірінші (861 ж.) су деңгейін өлшейтін құралды тауып, оны жасап, тәжірибеге енгізген.¹

Ол «Күн сағатын жасау туралы кітап» кітабын жазу арқылы метрологияның дамуына зор үлес қосты.

Ұлы ғұламалар Әбу Райхан Беруни мен Әбу Әли ибн Сина жасаған еңбектерде көптеген өлшем бірліктері келтірілген. Олардың көпшілігі бүгінгі күнге дейін күш-қуатын жоғалтқан жоқ. Ақынымыз Жүсіп Хос Хаджибтің 1069 жылы түрік тілінде жазған «Құтадғу билиг» еңбегінде тек өлшем, өлшем бірліктерін қолданып қана қоймай, өлшеу және қолөнер жұмыстарына қатысты білімдерді жетік білу. Бұл тіркестегі «Ийор жұмыс» термині металдың тазалығын, нарықтағы тастар мен таразылардың дұрыстығын тексеру, айналымдағы алтын мен күміс монеталардың тазалығы мен салмағын қадағалау дегенді білдіреді.

Еліміздің аумағында өлшеу жұмыстарына, яғни метрология саласына 1310 жылы Рабғузи ұлы Нашруддин Бұрхануддиннің түрік тілінде «Қиссаи Рабғузи», Әмір Темур, Әлішер Науаи, Захриддин Мұхаммед жазған еңбектеріне үлкен мән берілген. Оны Бабырдың және басқа да ондаған ғалымдардың еңбектеріндегі мәліметтерден білуге ​​болады.

Су деңгейін өлшеуде қолданылатын өлшем бірліктерін де халқымыз жасаған, «Құлақ», «Дірмен» сияқты өлшем бірліктері бұған мысал бола алады.

Ресей 19 ғасырда Орта Азияны жаулап алғаннан кейін жергілікті халықты «еуропалық мәдениетпен» таныстыру жоспарын жүзеге асырды. 1894 жылы Ресей үкіметі Түркістанда рас өлшемін сөзсіз қолдану туралы нұсқау берді. Өтпелі кезең ірі көпестер үшін 3 жыл, қалғандары үшін 5 жыл деп белгіленді. Осыдан кейін ескі жергілікті өлшемдер мен өлшем бірліктері туралы барлық ақпарат айналымнан біртіндеп сыға бастады. Мысалы, 30 жылдары талдау орнына анализ, саргин орнына сажен, таноб орнына десятина, миль орнына верста сияқты өлшем бірліктері қолданылады.

Франция сияқты елдерде орта ғасырларда феодалдық княздіктерде әртүрлі өлшем бірліктері қолданылған. Өнеркәсіптік революция және әлем елдері арасындағы сауданың дамуы әртүрлі өлшем бірліктерінен бас тартып, біртұтас метрикалық жүйеге көшуді талап етті.²

1875 жылы 20 мамырда Парижде 17 елдің дипломатиялық өкілдері метрикалық конвенцияның құжаттарына қол қойды. Бұрынғы КСРО-да 1960 жылдан бастап Халықаралық бірлік жүйесі (ХБЖ) қолданылып келеді.³

Осыған қарамастан, Ресей Федерациясының енгізілгеніне 45 жылдан астам уақыт өтсе де, ата-бабамыздан қалған бірліктерді халық әлі де тиімді пайдаланып келеді.

Әлем халықтары бірнеше мың жылдар бойы ашқан уақыт, ұзындық, бет, көлем, салмақ және басқа өлшем бірліктерінің атаулары әртүрлі болғанымен, олардың мәндері бір-біріне өте жақын. Адамзат дамуының алғашқы кезеңдерінде адамдарда сол немесе басқа шаманы өлшеу қажеттілігі туындады. Орта Азияда ежелден адам денесінің бір бөлігін пайдаланып ұзындықты өлшеп, астықтың ені мен ат ізінің ені, екіншіден, салмақ өлшемі ретінде қолданылған. бидай және арпа дәндері пайдаланылады. Батыс пен Шығыстың арасында орналасқан Орталық Азия аумағынан Ұлы Жібек жолының өтуіне байланысты ата-бабаларымыз ашқан өлшем бірліктері дүниенің төрт бұрышына таралып, сол елдегі халықтар қолданды. жағы.кейде өз тілімізде қолданылған, болмаса өз тілдеріне аударылған. ¹

Сондықтан да неміс ғалымы В.Хинц мұсылман елдерінде, оның ішінде Орталық Азия елдерінде қолданылатын өлшем бірліктерін ең көп зерттеушілердің бірі. Ол өзінің нұсқаулығында Мароккодан Үндістанға дейінгі мұсылман елдерінде қолданылатын өлшем және өлшем бірліктерін келтіріп, үлкен жұмыс жасады.

Әсіресе, ол сол кездегі өлшем бірліктерін метрикалық жүйеге көшіргенде ғылымға үлкен үлес қосты. Алайда ол кейбір қателіктер жіберді. Орта Азиядағы ортағасырлық өлшем және өлшем бірліктері туралы В.Хинтспен салыстырғанда біршама дәлірек мәліметті Е.А.Давидович келтіреді. Бірақ Е.А.Давидович өзінің нұсқаулығында қате дереккөздерді пайдалана отырып жазған, мысалы, ұзындық бірлігі – шие дегенге келгенде біраз қателіктер жіберген; Бұл орыс аршыны, оның өлшем бірлігі 71,12 см-ге тең.Ол орыс оккупациясынан көп бұрын Хорезмде, Бұқарада және Орта Азияның басқа жерлерінде қолданылған. Бұл қате ой. «Ежелгі өлшем бірліктері» атты қысқаша түсіндірме сөздіктің авторы Н.Ахроров былай деп жазады: Мысалы, Рабғузидің «Қиссаи Рабғузиінде» өлшем бірлігі аршын (аршын = 65,2-112 см). Аршын (1 аршын = 65,2 — 112 см) орыс өлшем жүйесіне 1550 жылы И.Грозный енгізген. Өлшем бірлігінде «шие» ұзын сабы «шие» деп аталатын үлкен ағаш балғаның сабының ұзындығына қатысты алынады; оның ұзындығы 71-72 см-ге тең, ол ескі, газ өлшем бірліктеріне тең және осы өлшем бірліктерімен бірге тәжірибеде қолданылған. Ольчин – өзбек халқының бір руының аты екенін де айту керек.²

Орыс зерттеушісі Н.В.Ханиковтың айтуынша, орыс метрологиясында шығыс халықтарынан (иран, араб, түркі рулары) 45 өлшем қабылданған.

Мысырдың өлшеу жүйесі біздің дәуірімізге дейінгі 283-263 жылдары пайда болды. Ұзындық өлшемі; атур миль – 5,235 км салмақ өлшемі; Птолемей шахтасы = 29,46 кг; Птолемей кені = 341 г.

Бұл өлшем жүйесіндегі бірнеше өлшем бірліктері Өзбекстан аумағындағы өлшем бірліктеріне сәйкес келеді. Мысалы, саргин = 2160 мм, аршын = 720 мм, шынтақ = 540 мм, табан беті (алақан) = 360 мм, алақан (алақан) = 99 мм, саусақ 22,5 мм, т.б.

Мысырдың өлшем жүйесіндегі салмақ пен ұзындық өлшемдері Азия елдеріне және Үндістанға, Грекияға, содан кейін кейбір өзгерістермен Италияға, содан кейін бүкіл Еуропаға тарады. Сөйтіп, бір елдегі өлшем бірліктері екінші елге өтіп, бірін-бірі байыта түсті.

Біздің ата-бабаларымыз жергілікті өлшем бірліктерін белгілеп қана қоймай, өлшемдердің дұрыс қолданылуын қатаң бақылаған. Тарихи деректерде таразыдан немесе газдан сатып алушының қаламақысына опасыздық жасағандардың қатаң жазаға тартылғаны жазылған. ¹

... Жасыратыны жоқ, Ибн Сина, Әбу Райхан Беруни, Мырза Ұлықбек жергілікті өлшем бірліктерін қолданып, олардың есімдері мәңгілікке мөрленген. Самарқандық Бұхара, Шахрисабзу Хиуа мұнаралары адамның ақыл-ойын таң қалдыратын мұнаралар сол өлшем бірліктері негізінде салынған.

Әдебиеттер тізімі:

 

1. Kашеңбероv I.А.Жоғары руханият – жеңілмейтін күш.Т.,2008.

2. Kашеңбероv I.А.Узбекистаоn-дің дербестігіоlvа tаrаөмір жолы. Т., 1992 ж.

3. Kашеңбероv I.А.Tаrihi xоТасенеlаjак жоқ. Т., 1998 ж.

4. Kашеңбероv I.А.JаХонның қаржылық-экономикалық дағдарысы, Өзбекстан жағдайында оны жоюдың жолдары мен шаралары. Т., 2009 ж.

және азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасы Т., 2010 ж.

8. Чариев. Достов А. Хронология.Т- «Жаңа ғасыр ұрпағы» - 2003 ж.

9. Тәуелсіз ОӨзбекстан тарихы 3 кітап. Т- «Шығыс» - 2000 ж.

l 0. Шығыстану. 2 саны.Т-1991.

лл. Әзімбой Са `дуллаев. Хорезм Ма`миn Академия.Хиуа-2000 ж

12. Әл-Хорезми мұражайы. Урганч. 2001.

13. Виуик фигуралар, алломар. 2-кітап.Т-1996.

14. Чориев Т. А. До `стов. Күнтізбелердің тарихы мен хронологиясы.Q-2002.