Жоғарыда аталған ғылыми мәселелердің біріншісі – бір адамды басқа адамдардан ерекшелейтін жеке құрылымның болуы. Бұл айқын психологиялық мәселені шешу адамның осы құрылымының ішкі жағдайында көрсетілген мінез-құлықты болжауға мүмкіндік береді. Бұл мәселенің қойылуы ең алдымен білім мен тәрбиенің қажеттіліктерінен, ұйымдастыруға байланысты қызмет сфераларынан және басқа да қажеттіліктерден туындайды. Бірақ бұл мәселені ғылыми негізде шешу басқа мәселеге, яғни адамды категорияға (типологияға), оның ең маңызды, кемел құрылымын анықтауға байланысты. Шындығында, біз тұлғаның жеткілікті толық бейнесін алғымыз келсе, тұлға типологиясының, тұлғаның типологиялық талдауының ең нәзік және ғибратты жақтарын шектегіміз келсе, оның ең жалпы бейнесін жалпылама түрде атап өту керек.
Тұлға құрылымына қатысты екінші мәселе мұндай құрылымды бірнеше құрамдас бөліктерге бөлуді талап етеді, сондықтан бұл бөліктердің қосындысы тұтас адам тұлғасын жасайды. Әлемдік психология ғылымында психологтар адамның психологиялық құрылымының құрамдас бөліктерін олардың әртүрлі мәніне қарай категорияларға бөлуді (жіктеуді) ұсынады.
Қазіргі әлемдік психологияда шындықтың әсерінен қалыптасқан биологиялық (табиғи) және әлеуметтік (әлеуметтік) факторлар адам тұлғасының екі маңызды бөлігі екенін растайтын теория жоғары орын алады. Бұл теория бойынша «ішкі психика» («эндопсихикалық» – грекше «endo» «ішкі» деген мағынаны білдіреді) деген пікір бөліктерге бөлінеді. Бұл түсіндіру бойынша «эндопсихикалық» адамның психикалық құрылымының ішкі бөліктері ретіндегі психикалық элементтер мен функциялардың өзара тәуелділігін көрсетеді. Ол адамның жеке басының ішкі механизмін жасайтындай «эндопсихикалық» адамның жүйке-психологиялық құрылымымен дәл осы ұғымды бекітуге негізделген. Психикалық құрылымның «экзопсихикалық» бөлігі адамның сыртқы ортаға қатынасын, тұлғаға қарама-қарсы барлық жақтарын, тұлғааралық және объективті қатынасты анықтайды. «Эндопсихика» өз кезегінде адамның ықпалы, есте сақтау, ойлау, елестету, ерікті күш-жігер сапалары, еріксіз әрекеттер және осыған ұқсас қасиеттер сияқты танымдық процестердің ерекшеліктерін көрсетеді. «Экзопсихикалық» жеке қарым-қатынастар жүйесін және оның мүдделерін, бейімділіктерін, идеалдарын, мүдделерін, басым, басым эмоцияларды, алынған білімдерді, тәжірибелерді және т.б. Табиғи факторы (негізі) бар «эндопсихизм» биологиялық жағдайларға байланысты, керісінше «экзопсихизм» әлеуметтік шындықтың әсерінен пайда болады, дамиды және жетілдіріледі.
Тұлғаның қалыптасуы бірқатар факторларға байланысты деген теорияның өкілдері болып табылатын шалғай елдердің (АҚШ, Англия, Франция, Германия, Швейцария, т.б.) психологтары, соның нәтижесінде адамның құрылымына соларға байланысты болды. екі негізгі фактор, яғни биологиялық және әлеуметтік (әлеуметтік) шындықтың ықпалына.құрылымның бар болуына мүдделі. Объект-субъект қатынасын анықтайды. «Эндопсихика» өз кезегінде адамның аффектінің, қабылдауының, елестетуінің, есте сақтауының, ойлауының, қиялдау процестерінің ерекшеліктерін, ерікті күш-жігерінің, еріксіз (идеомоторлық) іс-әрекетінің ерекшеліктерін және соған ұқсас қасиеттерді көрсетеді. «Экзопсихиатрия» оның құрамына және оның мүдделеріне, бейімділіктеріне, идеалдарына, болжамдарына, қызығушылықтарына, үстемдікке, басым эмоцияларға, меңгерілген білімдерге тән қарым-қатынастар жүйесін қамтиды.
Психология ғылымындағы түбегейлі қайта құрылымдау қарқынды жүріп жатқан кезде жоғарыда талданған қос (екі) фактор ұғымына қалай қарау керек?
Мысалы, диалектикалық материализм бойынша адам тұлғасының мәні барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығынан тұрады, бұл тұжырымға үзілді-кесілді қарсылық білдірудің қажеті жоқ. Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан (оның микроортаның өнімі екені мойындалмаса да) оның табиғи-биологиялық құрылым белгілерінің сақталуы заңды. Мысалы, биологиялық және әлеуметтік (әлеуметтік) факторларды тұлға құрылымында біріншілік деп тану мәселенің бір жағы (оларды ескеру қажет), бірақ екінші жағы олардың өзара қарым-қатынасын қалай түсінуге болатынын көрсетеді. Көптеген психологтардың пікірінше, біздің ойымызша, қос факторлық теорияның даулы жағы – оның әлеуметтік факторды биологиялық шындыққа, қоршаған ортаны биологиялық құрылымға, «экзопсихиканы» «эндопсихикаға» механикалық түрде қарама-қарсы қоюында, өзара әрекеттесу проблемаға немқұрайлы қарайды. Бұл тұжырымдаманың өкілдері адамның қалыптасуына және оның құрылымына әсер ететін табиғи және әлеуметтік факторлардың ішкі мүмкіндіктері бар екенін ескермейді.
Бөлектелген ойларды растау үшін біз олардың тәжірибесіне жүгінеміз. қос факторлық теория эксперименттерінде зерттеушілер бойы 80-130 см болатын адамдардың тұлғалық қасиеттерінің құрамын зерттеді. Нәтижесінде олар тұлғаның құрылымында көптеген ұқсастықтарды тапты. Бойы қысқа (пакана) болмаса, мұндай адамдардың құрылысында кемшілік, кемшілік жоқ екені анықталды. Бұл категорияға жататын адамдарда балалардың күлкісін, ешбір сынсыз оптимизмді, тым қарапайымдылықты, эмоционалдық (эмоционалдық) шиеленістің белгілі бір деңгейін талап ететін жағдайға төзімділігін, ұят сезімін аз кездестіруге болады. Тұлға қасиеттеріне «эндопсихикалық» да, «экзопсихикалық» да бөліктерді қосуға болмайды. Тұлғаның қасиеттері ергежейлілердің психикалық ерекшеліктерінің жемісі болғандықтан, олардың бойларына қатысты теңдіктерінің айырмашылығы анықталған кезден бастап олардың осындай әлеуметтік жағдайда пайда болуы және құрамының жақсаруы заңды. Бір айта кетерлігі, айналадағылардың бойы ұзын адамдарға қарағанда аласа адамдарға деген көзқарасы басқаша, өйткені олар оларды ұнатпайды, кемсітеді, бір нәрсені сезеді, армандайды, таң қалдырады, таң қалдырады, сондықтан олардың бойында ерекше тұлғалық құрылым жасалады. . Мұндай айқын шындық олардың психикалық қысымын ғана бүркемелейді, кейде олар басқаларға, тіпті өздеріне қатысты агрессивті әрекет етеді. Егер ергежейлі адамдар (лилипуттар) өздерімен бірдей биіктіктегі адамдардың ортасында өмір сүретінін елестетсек, онда олар айналасындағы басқа адамдар сияқты мүлдем басқа жеке қасиеттерді, сипаттарды, қасиеттерді, қасиеттерді бойына сіңіре алар еді.
Прогрессивті (гуманистік) психология ғылымында атап көрсетілгендей, адам құрылымындағы табиғи, органикалық аспектілер мен жағдайлар оның әлеуметтік жағдайларға байланысты құрамдас бөліктері болып табылады. Тұлға құрылымындағы табиғи (анатомиялық-физиологиялық және басқа да сапалар) және әлеуметтік факторлар біртұтас бірлік құрайды және олардың бір-біріне еріксіз қарама-қайшы келуіне ешқашан жол бермеу керек.
Сонымен, ғылыми психология ғылымында (материалистік деп аталмас үшін) барлық категорияларға әмбебап, әмбебап принцип тұрғысынан қарау табиғи (биологиялық) және әлеуметтік (әлеуметтік) факторлардың рөлін мойындайды. тұлғаның құрылымы мен адам бойындағы биологиялық және әлеуметтік шындықтарды тек солардың негізінде ғана қарсы қояды.қоюға сыни көзқараспен қарайды.
Бұрынғы кеңестік психология және жеке тұлға мәселесін диалектикалық материализм позициясынан қорғайтын басқа прогрессивті ағымдардың өкілдері индивидтің белсенділігі қоршаған әлеммен әрекеттесу процесінде туындауы мүмкін деген ілімге негізделген. Адамның белсенділігінің қайнар көзі оның қажеттіліктері болып табылады және сол қажеттіліктер адамды белгілі бір жолмен және белгілі бір бағытта әрекет етуге итермелейді. Дәл сол себепті қажеттілік жеке белсенділіктің қайнар көзі ретінде туындайды және оның айқын өмір сүру жағдайларына тәуелділігін көрсететін күй болып табылады.
Қажеттіліктерде адамның айқын әлеуметтік өмір сүру жағдайларына тәуелділігі оның мотивтер (мотивация) жүйесі ретіндегі белсенді аспектілері арқылы көрінеді. Мотивтер белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекетке бейімділік деген анықтамаға әбден сәйкес келеді. Психологиядағы қызығушылықтар адамдардың когнитивті қажеттіліктерінің эмоционалды көрінісі болып табылады. Адамның білім қажеттілігін қанағаттандыруы қажетті мүмкіндіктер туғызады және оның біліміндегі олқылықтардың орнын толтыруға, оқу жағдайларына дұрыс бейімделуге және оларды түсінуге көмектеседі.
Сенімдер – адамның жеке көзқарастарына, мінез-құлық принциптеріне, ғылыми дүниетанымдарына негізделген әрекетке итермелейтін түсінікті қажеттіліктер жиынтығы. Сенім түрінде туындайтын қажеттіліктердің мазмұны адамды қоршаған табиғатты және ол өмір сүріп жатқан қоғамды танумен, сондай-ақ жеке тұлғаның оларды белгілі бір деңгейде түсінуімен қалыптасады және оның көмегімен бірте-бірте жетілдіріледі. әртүрлі сыртқы әсерлер.
Адамда пайда болатын тілектер күш-жігер мотивтері болып саналады және бұл мотивтер осы жағдайда тікелей көрінбейтін өмірлік және даму жағдайларындағы қажеттіліктерді білдіреді.
Адамның психикалық дамуының қозғаушы күштері адамның өмірлік әрекеті кезінде өзгеретін қажеттіліктер мен оларды қанағаттандырудың нақты мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар болып табылады. Олар туралы дүние жүзінің ғылыми психологиялық әдебиеттерінде бірқатар құнды да бай материалдар бар.
Әдетте жеке тұлғаның дамуы, қалыптасуы, қалыптасуы, жетілуі қалыптасқан қарама-қайшылықтарды, қарама-қайшылықтарды жеңуді, ерік-жігерді жұмсауды, күйзелісті, шиеленісті, ауыр жағдайларды басқаруды, өзін-өзі ұстауды және оның ұтымды, тиімді құралдарын (жолдары, әдістері, операциялары) қамтиды. осы әрекеттерді жүзеге асыру. , дағды, оқу, біліктілік, әдеттер, әрекеттер, күш-жігер және т.б.) меңгеру, меңгеру нәтижесінде туындайды. Осының барлығы еліктеу, сәйкестендіру, рефлексия, стереотиптеу, тәрбиелеу, оқыту, оқу, оқу, оқыту, оқу, меңгеру, өз бетінше білім алу барысында жасалады. Бұл жағдайда қажеттілікті белгілі бір қызмет арқылы қанағаттандыру заңды түрде жоғарырақ, жоғарырақ жаңа сипаттамаға ие қажеттілікті тудырады.
Осылайша, халыққа тән ұлттық, аймақтық руханияттың, менталитет пен құндылықтардың заңдылықтары, қасиеттері мен тетіктері негізінде шығыстық, өзбектік жоғары адамгершілік сезімдері бар адамдарды туу, дамыту, сұрыптау және қалыптастыру, сондай-ақ қажеттіліктерді тәрбиелеу. Тәуелсіз, демократиялық, құқықтық қоғамның тұлғасын қалыптастыру біздің республикамыздың психолог ғалымдарының алдында тұрған басты міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатта психологтар тестіленген (сенімді, жарамды, репрезентативті) тесттерді, әдістерді (инновациялық ерекшеліктер), әдістемелерді (олардың инварианттары, вариациялары, модификациялары), нақты кәсіби дағдыларды, әдістемелік құралдарды (нұсқаулар, ұсыныстар, жаттығулар, модульдік және рейтингтік жүйелер) пайдаланады. , олардың қазіргі заманғы техникалық құралдармен толық қарулануы, теориялық және практикалық білім алуы, алынған нәтижелерді жан-жақты (сапалық, сандық, корреляциялық, дисперсиялық, факторлық және т.б.) талдай білуі өте қажет. және оларды терең түсіндіре білу. Өйткені бұларсыз адамды кемел тұлға етіп қалыптастыру, кемелдікке жету мүмкін емес, сондықтан екі жақты өзара әрекеттесу мұндай мүмкіндікті жасауға қабілетті.
