ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:
Өлең - жырлау үшін жазылған көне лирикалық жанр. Ән әдетте екі түрлі болады: халық әндері және жазба әдебиет үлгілері болып табылатын әндер.
Халық әндерінің өте көне тарихы бар. Олар ең алғаш еңбек процесінде пайда болды. Жырларда халықтың арманы, қуанышы, қуанышы мен мұңы бейнеленген.
Ән жазба әдебиеттің жанры ретінде де белгілі. Әлішер Науаидың, Бабырдың, Машрабтың, Феруздың, Огахидің, Муқимидің, Фурқаттың, тағы басқа классик ақындардың өлеңдері халқымыздың сүйікті әндеріне айналды. Хамза, Хамид Олимжон, Туроб Тола, Пулат Момин, Еркін Вахидов, Абдулла Арипов, Омон Матчон, Усмон Азимов, Мұхаммед Юсуфтың шығармалары қалай жырланады?, оның өзектілігін дәлелдейді.
Халық әндерінде көптің сезімі жеке-дара бастан кешу арқылы жалпыланып, көрініс табады.
Халық әндерін әр жердің географиялық құрылымына, климатына, әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне сай әр түрлі жастағы адамдар жасап, орындайды.
Осыған байланысты балалардың ауызша шығармашылығы да маңызды рөл атқарады. Алғашында балаларға арналған әндерді үлкендер жасаса, кейін балалардың өздері айтатын әндер қалыптасты.
Мәселен, балалар көктем елшісіне арналған «Шіттігүл» сияқты қыздардың орындауындағы әндерді орындады. Балалар әндері пішіні жағынан өте қарапайым, әуені де ерекше. Балалар тілінде айтылатын әндер өзінің табиғаты бойынша айтушының рухани әлемінде орын алатын толғауларды, ән мазмұнындағы қарапайым, шынайы, кіршіксіз сезімдерді дәріптейді. Сондықтан да олар қарапайымдылығымен, әсерлілігімен жүрекке жақын.
Салтанатты әндер үйлену тойларына, жоқтауларға және басқа рәсімдерге қатысты жағдайларды сипаттайды («Йор-йор», «Келінсалом», «Куйовсалом» сияқты). Ал еңбек жырлары әртүрлі еңбек процестерімен байланысты. Мысалы, қырманда «Хой хайда», «Майдағұл», сиыр, қой, ешкі саууда, бұзау, қозы, ешкі саууда «Қош бол», «Төрей-төрей», «Чүрей-» сияқты халық әндері. чурей» диқандар мен малшылардың қызметін көрсетеді.
«Бойчечак» әні әдетте көктемде орындалады. Әнге ромашка қосылуы бекер емес. Өйткені бұл гүл көктемгі ағаш. Ауыл балалары бұл гүлді көтеріп, үй-үйді аралап, қуаныш сұраса, үй иелері балаларға сыйлықтар берді. Ромашканы көрген қариялар көзіне сипады. Өйткені гүлдің көктемде келуі шүкіршілік ретінде қабылданған.
«Бойчечак» әні төрт, алты, сегіз жолдан тұрады. Ән балаларға тән қарапайым, шынайы, әзіл-оспақ өлеңдермен басталады:
Менің балам бай,
Қазандық толығымен бұзылған.
Бас тартпасаң,
Сіздің қазандарыңыз бұзылды.
Гүл – жағымды бейне, ол жастықтың, ынта-жігердің белгісі. Бұл көктем мезгіліндегі балалардың алғашқы әні. Бұл ән дауыстап айтылады. Қайталанатын бөлік топ болып айтылады:
Қатты жерден өскен гүл,
Жұмсақ жерден домалап шыққан гүл.
Әннің мәтініндегі сөздердің мағынасына назар аударайық:
Халқымызда тұт ағашы киелі екені белгілі. Адамдар тұт жемісін жақсы көреді және жейді. Оның денесінен тарақ жасап, сәбиге бесік жасайды. Гүлдің халық арасында символдық мәні бар, мағынасы терең. Оны «ұстап», «тұтқа іліп қояды», «семсермен жүгіреді», «барқытпен жабады». Өз күшімен мақсатына жетсе, «Ақыр соңында, жерден қатып қалған гүлде» дейді халық. Осы өрнектердің барлығында гүл еңбекқор адамның символы болып табылады.
Үйрену керек «Шіттігүл» әні де балалар шығармашылығына тән және жас қыздардың орындауында. Бұл ән де көктемді еске түсіретіндіктен маусымдық ән. Қыздар бұл әнді ойнағанда, оның үніне сәйкес келетін экшн ойынын ойлап табады. Қыздар екі-екіден ән айтады, бір мезгілде алақандарын соғады, бұрылып, қайтадан төбелеседі. «Читтіғұл-о читтігүл» дегенде қыздар бетпе-бет тұрады. Оның қолдары белгілі бір ретпен бір-бірімен шапалақтап, әдемі тон жасайды. «Ей, шіттігүл» дегенде қыздар сол қалпында бұрылады. Әннің сөзі жұп сөз бен хордан тұрады.
Демек, балалардың маусымдық әндерін айтудың орындау мәнеріне байланысты көптеген ерекшеліктері бар, яғни белгілі бір маусымда өткізілетін рәсімдер қимылды ойындармен байланысты. Маңыздысы, бұл жыр түрлерінің өткен тарихымызды, шалғайдағы ата-бабаларымыздың өмір салтын, дүниетанымын, арман-тілегін зерделеуде алатын орны зор.
БОЙЧЕК
Менің балам бай,
Қазандық толығымен бұзылған.
Бас тартпасаң,
Сіздің қазандарыңыз бұзылды.
Қатты жерден өскен гүл,
Жұмсақ жерден домалап шыққан гүл.
Олар гүлді ұстап алды,
Олар тұт ағашына ілінді.
Олар семсермен жүгірді,
Барқытпен жабылған.
Қатты жерден өскен гүл,
Жұмсақ жерден домалап шыққан гүл.
ШИТТИГҮЛ
Читтіғұл-е, читтіғұл,
Сіздің етегіңізге гүлдер.
Эй, Читтігүл
Эй, Читтігүл.
Қолыңызға қолғап киіңіз,
Беліңіз белде болсын.
Эй, Читтігүл
Эй, Читтігүл.
Жылқы түкіріп келді,
Шық - кім келді?
Эй, Читтігүл
Эй, Читтігүл.
Арбада ұн келді,
Бір гүл шырылдап келді.
Эй, Читтігүл
Эй, Читтігүл.
Гүл жақсы, гүл жақсы,
Гүл бүршігі жақсы.
Эй, Читтігүл
Эй, Читтігүл.
Ортада ойнаған қыз
Хайдар Кокили жақсы.
Эй, Читтігүл
Эй, Читтігүл.
Сұрақтар мен тапсырмалар
-
«Өлең – жан азығы», «Өлең – жан азығы» дегенді түсіндің бе?
-
Әндердің шығу көзіне, тақырыбына, кімге арналғанына қарай әртүрлі болатынын айттық. Мұны түсіндіріңіз.
-
Халық әндерінің ерекшеліктері қандай?
-
Қандай әндерді ойын әндері деп атауға болады?
-
Маусымның әндеріне қандай әндер кіреді?
-
«Бойчечак» әні не туралы? Түсініктеме.
-
Сіздің кітабыңыздағы қай өлеңді сұрақ-жауап деп атауға болады?
-
Кез келген халық әнін жаттап алып, айтып көріңіз.