Әмір Темір және Тимуридтер дәуіріндегі өзбек мемлекеттілігі. Қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өмірі.
Әмір Темірдің орталықтандырылған мемлекет құру жолындағы күресі және әскери жорықтар
Ұлы мемлекет қайраткері, шебер қолбасшы Әмір Темір 1336 жылы 8 сәуірде (хижри 736, шағбан айының 25 күні) Кештің Қожа Илгор (қазіргі Яккабоғ ауданы) ауылында барлос бегтерінің бірі Әміре. Тарағай ибн Ол Баркал отбасында дүниеге келген. Оның анасы Такинахотун Кештің әйгілі қожайындарының бірі болған.
Темірдің балалық және жастық шағы Кеште өтті. Ибн Арабшах, Руи Гонсалес де Клавихо және басқа тарихшылар оның өмірін 1360 жылға дейінгі кейбір мәліметтермен түсіндіреді.
1360-1361 жылдары Моңғолия билеушісі Туғлұқ Темір хан Моваруннахрдың ішкі жан-дүниесіне үңіле бастады. Оның шапқыншылық әрекеттері Орталық Азияның тәуелсіз билеушілеріне белгілі болғаннан кейін олар абдырап қалды. Олардың қатарына Кеш әмірі қажы Барлосты жатқызуға болады. Тұғлұқ Темір Ходжентті басып алу ниетімен Сырдариядан өткеннен кейін Моварауннахр әмірлері мен қажы Барлос Амудариядан өтіп, қорқыныштан жанын сақтау үшін Хорасанға аттанды.
1360-1370 жылдары Әмір Темірмен бірге Моварауннахрдың саяси өміріне әсер еткен тағы бір тұлға Әмір Қазақстанның немересі Әмір Хусейн болды. Балх пен оның маңындағы жерлер оның қарамағында болды. 1361 жылы Әмір Темір Әмір Хусейнге жақындайды. Енді екі билеуші бірігіп, моңғол хандарына қарсы тұруға мүмкіндік алды. Әмір Темір Моңғол билеушісіне тәуелді болғаны белгілі. Уақыты келгенде Тұғлұқ Темур Моваруннахрды басқаруды Ильяшқожаға берді. Тәуелсіз болуға ұмтылған Әмір Темір жаңа билеушіге бағынбады. Нәтижесінде жаңа қақтығыс туындады. 1361-1365 жылдар Әмір Хұсайын мен Сахибгирон Темурдың бір-бірімен өте жақын, жақсы қарым-қатынаста болған кезеңдері.
Әмір Темірдің өмірінде орын алған және өмір бойына ізі қалған оқиға 1362 жылы Сейстанда болды. Соғыс кезінде Әмір Темір оң қолын шынтағынан, оң аяғынан садақтың жебесінен ауыр жараланады. Соның салдарынан ол өмір бойы ақсақ жүреді. Сондықтан одан шошыған дұшпандары Әмір Темірді қызғанышпен «Темұрлаң» деп атайды.
Тұғлұқ Темур қайтыс болғаннан кейін 1363 жылы Моварауннахр жерінен қуылған моңғол ханы Ілияшожа бұрынғы иеліктерін иемдену үшін үлкен әскермен Моварауннахрға қарай жылжи бастайды. Сондай-ақ Моғолстан ханының қарсыластарына ерекше ашуланғаны белгілі болды. Тимур мен Әмір Хусейн алдағы кескілескен қақтығыс үшін мүмкіндігінше әскери күш жинады. Бұл шайқас тарихқа «Балшық шайқасы» деген атпен енді. Бұл 1365 жылдың көктемінде Чиноз мен Ташкент арасында болды. Шыршық өзенінің бойындағы бұл шайқаста Әмір Темір мен Әмір Хусайн жеңіледі. Бұл жеңілістің себептері әртүрлі тәсілдермен айтылады. Кейбір шежірешілер Моғолстан ханының жеңісінде Әмір Хусейннің салғырттық, қабілетсіз әрекет еткенін түсіндіреді. Бәлкім, осыдан ба, әлде Моғолстан ханының әскерінің көптігі және жақсы дайындалуы осы жетістіктің басты факторы болды.
Қайта талпынудың түкке тұрғысыз екенін түсінген Әмір Темір майдан даласын тастап, қалған сарбаздарымен Самарқанға оралды. Самарқанд қаласына келген соң, мұнда көп тұрмай, алдымен Кешке, сосын Әмудария арқылы Балхқа барады. Жоғарыда айтқанымыздай, ол кезде Мовароуннахрдың бас әмірі Хусейн болған. Шешімге келу оның еркіне байланысты. Осыған байланысты Әмір Темір оның нұсқауы бойынша және көп жағдайда Хусейннің мақұлдауымен әрекет етуге мәжбүр болды. Самарқанд қаласы оның үстіне бүкіл Моварауннахр өз еркіне қалдырылды. Моңғол ханының құрсауынан құтылу Самарқанд тұрғындарының қолында еді. Осындай жағдайда генералдар Самарқанды қорғауды өз қолдарына алды.
Сарбадорлар моңғол езгісінен құтылу үшін өздерін құрбан етуге дайын болды. Сарбадор қозғалысы 30 ғасырда Иранда қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде пайда болып, 50-60 жылдары Мовароуннахрға тарады. Қозғалысқа қатысушылардың негізгі мақсаты монғол басқыншылары мен езгіші жергілікті топтарға қарсы күрес болды.
Бұл қозғалысқа қатысушылардың әлеуметтік құрылымы Самарқандта Хорасандағыдай болды. Бұл қозғалысқа қолөнершілер, дүкеншілер, кейбір медресе ұстаздары мен шәкірттері белсенді түрде қосылды. Ілияшожа тура Самарқанға барды. Қаладағы әр адамнан қыруар салық пен алым жинап, оны өз қалауынша жұмсайтын әмірші, сарбадорлардың болашақ басшыларының бірі, медресе меңгерушісі қалалық мешітке жиналған жұртшылық алдында сөз сөйледі. Қаланы өз еркімен тастап кеткенін сағынады.
Мавланозадамен бірге қорғаныс басшылығына Маулана Хордак Бұхари мен Әбу Бәкір Калави де қосылды. Қорғаныс орнатудан хабары жоқ моңғолдар билеушісі жоқ қаланы қорғансыз деп есептеді. Олардың негізгі күштері қалаға кіре берістегі басты көшеден шабуыл жасайды. Қауіпке күмәнданбаған басқыншылар Мавлонозада садақшылары буксирленген жерге жақындағанда, кенет садақ жебелеріне тап болды. Қала қорғаушылары моңғолдарға үш жақтан шабуыл жасады. Алғашқы шабуылда қаланы аламыз деген оймен басып кірген моңғолдар үлкен шығынды көрген соң шегінуге мәжбүр болды.
Самарқандтықтардың жасаған әскери жоспары жан-жақты және тиімді болды. Бірнеше сәтсіз шабуылдардан кейін моңғолдар қаланың шеттерін қоршауға алып, ұзақ уақыт қоршауда ұстау жоспарын жасады. Бірақ әскер арасында жұқпалы ауру тарады. Оны жылқы обасы деп атайды. Оба салдарынан Ілияшожа жасақтарындағы жылқылардың көпшілігі қырылды. Ілияшожа үлкен шығынмен алдымен Самарқанды, сосын Моварауннахрды тастап кетуге мәжбүр болды.
Сол кезде Кеште болған Әмір Темір бұл хабарды Әмудария жағасында жүрген Әмір Хусейнге жеткізеді. 1366 жылдың көктемінде олар Самарқандқа келіп, қолбасшылар басшыларын өз алдына шақырды. Кездесу Самарқандағы Көңгіл деген жерде өтті. Бұл жерде қолбасшылардың басшыларымен келіспеушілік туындап, олар ату жазасына кесіледі. Әмір Темірдің өтініші бойынша тек Мавлонозада ғана аман қалып, Хорасанға жөнелтілді. Сарбадорлар қозғалысы басылғаннан кейін Әмір Хусейн мен Әмір Темірдің қарым-қатынасы шиеленісе түседі. Бұған Әмір Хусейннің генералдарға жасаған әділетсіздігі де себеп болды.
1366-1370 жылдар аралығында Әмір Темір ішкі істерге назар аударды. Әмір Хусейн мен Әмір Темір арасындағы қайшылықтар 1370 жылы Хусейннің өлтірілуімен және Әмір Темірдің таққа отыруымен аяқталды. Моваруннахрдың қазіргі ханы Шыңғыс ханның ұрпағы Суюрготмишке өтті. Мемлекеттік басқару жүйесі Моварауннахр әмірі атанған Әмір Темірдің қолында қалып, Кештен Самарқанға көшіп, оны өз мемлекетінің астанасы етті.
Әмір Темірдің Мовароуннахрдағы бірігу саясаты басталған еді. Амудария мен Сырдария арасындағы жерлерді өзіне бағындырып, өзіне бағындырды. Оған Ферғана, Шош облыстарын өз қол астына алу қиынға соққан жоқ. Ол осы жерлердегі ішкі хандық соғыстарды Сырдарияның төменгі ағысындағы Алтын Ордаға тиесілі жерлерді басып алу үшін пайдаланды.
Әмір Темір Хорезмді Моварауннахрға қайта енгізуге әрекет жасады. 1372 жылы Хусейн сопы Әмір Темірге алым-салық бермей, Сахибқиран жіберген елшіге: «Мен елді қылышпен жаулап алдым, сондықтан оны тек қылышпен алуға болады», - деп жауап береді.
Сол жылы Әмір Темір Хорезмге әскер әкелді. Урганчқа жету үшін біраз қарсылықтан кейін Темір әскері басып алған Киёт қаласы арқылы өту керек болды. Қияттың жоғалуы Хусейн сопыға қатты әсер етеді. Ол Әмір Темірмен татуласып, оның талаптарын орындауға келіседі. Бірақ кейбір әкімдер Әмір Темірдің жоғары дәрежеге тез көтерілуін көрмей, Хусейнді оған қарсы айдай бастады. Олардың көмегіне сенген Хусейн Әмір Темірге қарсы шығады, бірақ одан жеңіледі. Осыдан кейін Хусайын Үргенші бекінісіне тығылып, тез өледі. Оның орнына ағасы Жүсіп Софи (1372 ж.) билікке келіп, Әмір Темірмен татуласу келісімін жасайды. Бірақ татуласу шарттарын опасыздықпен бұзып, Әмір Темір оралғаннан кейін Қият қаласын басып алып, оған қарсы ашық жаулық әрекеттерін бастады. Осыдан кейін Әмір Темір екінші рет Хорезмге жорық жасауға мәжбүр болды. (1373-1374). Бірақ бұл әскери қақтығысқа әкелмейді, өйткені Юсуф Әмір Темірге өкініп, бітімгершілік шарттарын сөзсіз орындауға уәде береді. Осы екінші жорықтың нәтижесінде Оңтүстік Хорезм Әмір Темір мемлекетінің құрамына енді.
1374 жылдан кейін Әмір Темір Хорезмге үш рет жорық жасады. Бұған Алтын Орда ханы Тоқтамыстың Хорезмге талап қоюы себеп болды.
1387-1388 жылдары Тоқтамыш Әмір Темірдің Моваруннахрда жоқтығын пайдаланып, Хорезмге шабуыл жасады. Ол Хорезм билеушісі болған Сүлеймен Сопыны Әмір Темірге қарсы көтеріліске шақырды. Сүлеймен Софи бұған келісті. Бұл оқиғалар Әмір Темірді 1388 жылы Хорезмге қайтадан жорық жасауға мәжбүр етті. Темір Урганчты басып алып, сопылар әулетін жойды.
Содан бері Хорезм Әмір Темір мемлекетінің, одан кейін Тимуридтер мемлекетінің құрамында болды. Сөйтіп, Жетісув пен Сырдария етегіндегі жерлерді қоспағанда, Түркістан жерінің барлығы Әмір Темірдің қолына өтті.
Әмір Темірдің әскери жорықтары тарихта «үш жылдық» (1386-1388), «бес жылдық» (1392-1396), «жеті жылдық» (1399-1405) соғыстар деп аталады. Темір 1381 жылы Гератқа жорық жасады. Бұл кезеңде Гератты күрд әулеті биледі. Олардың билеушісі Ғиясидин Пір Әли Темірге қатты қарсылық көрсетпеді. Бірақ 1383 жылы Гератта көтеріліс басталды. Көтеріліс басылып, күрд әулетінің құлауымен әскери қолбасшылардың соңғы әміршісі болған Али Муайяд өз еркімен жерлері мен билігін Темірге берді. XIV ғасырдың 80-жылдарының ортасына қарай бүкіл Хорасан Әмір Темірдің қол астына өтті. «Үш жылдық» соғыста Әмір Теур Әзірбайжанды, Тебризді, Мазандаранды, Гиланды бағындырды. Осыдан кейін Кавказға жорық жасап, Тифлис, Арзирум, Ван бекінісін басып алды.
Осындай қолайлы сәтті, яғни Әмір Темірдің Иранда болуын пайдаланып, Тоқтамыш Қамариддиннің басшылығымен Моварауннахрға әскер жібереді.
1388 жылы қаңтарда Әмір Темірдің қайтып келуін күткен жау шегіне бастады. Әмір Темір өзінің әмірлері Хусейн, шейх Әли Баһадүр және басқалары жауға тойтарыс беруді бұйырды. Олар Сырдария өзенінің жағасындағы Сарисув деген жерде жауды басып озып, үлкен шығынға ұшыратты. 1388 жылдың аяғында Тоқтамыс Әмір Темірге қарсы жаңа шабуыл жасады. Әмір Темір соғысқа дайындалу үшін Сагоронға (Қаттақорған) қосын салып, әскерлерін ұрыс жағдайына келтіреді. Әмір Темір Қоңғиоғлан, Темір Құтлұғоғлан және шейх Әли Баһадүрдің қолбасшылығымен әскерлерін жау тылынан шабуылға жібереді. Шабуыл сәтті өтті. Жау жаншып, Тоқтамыш әрең құтылды.
1393-1394 жылдары Әмір Темір Шекиде (Әзербайжанның солтүстік бөлігі) болған кезде Тоқтамыш Кавказорти аймақтарына шабуыл жасады. Әмір Темір Шекиден шығып, Құра өзенін жағалайды. Алтын Ордалар Әмір Темір әскерлерінің келе жатқанын естіп, шегінуге мәжбүр болды. 1395 жылы сәуірде Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы жауластық қайтадан басталды. Ұрыстың негізгі бөлігі оң қанатта болды. Бұл қанатта қиын жағдай туындады. Әмір Темір запастағы әскермен шайқасқа кіріп, жауды шегінуге мәжбүр етті. Тоқтамыс үшінші шайқастан кейін биліктен кетті.
1395 жылы Терек өзенінің жағасында Тоқтамыс әскерінің жеңілуі және Берка сарайының қирауы Алтын Ордаға өте қатты соққы болды. Осыдан кейін ол даусын түзете алмай қалды.
Соғыс оқиғалары Әмір Темірдің бір елге жасаған жорықтары басқа елдерге жасаған жорықтарымен қатар болғанын көрсетеді. Әмір Темір Әзірбайжанға бірнеше рет шабуыл жасап, оны 1387 жылы өзіне бағындыра алды. Әмір Темір 1392 жылы Армения мен Грузияны жаулап алды. Темірдің алыс Үндістанға жорығы 1398 жылы аяқталды.
Әмір Темірдің жауынгерлік шеберлігі соншалық, жауларына еркін тыныс бермеген. 1400 жылы Әмір Темірдің жасақтары түрік сұлтаны I Баязид пен Мысыр сұлтаны Фараджға қарсы соғысты. 1402 жылы Әмір Темір Анкара маңында Баязидпен екінші рет қақтығысып, оны жеңеді.
1404 жылдың аяғында Әмір Темір әскерлерімен Қытайға аттанады. Сол жылғы қыс Орталық Азия тарихындағы ең ауыр қыс болды. Сырдарияның суы 1 метрге дейін қатқан, сарбаздардың көпшілігінің құлағы, мұрны, қолы, аяғы салқындаған. Әмір Темірдің өзі көп ұзамай суық тиіп қалады. 1405 жылдың қаңтар айының ортасында олар Отырарға аялдауды ұйғарып, осы жерде 18 ақпанда ұлы дүние ғашық Сахибқирон Әмір Темір қайтыс болды.
Әмір Темір 35 жыл бойы әскери жорықтар жүргізді. Осы жорықтар нәтижесінде ұлы мемлекет құруға қол жеткізді. Оған Мовароуннахр, Хорезм, Каспий маңындағы аймақтар, қазіргі Ауғанстан, Иран, Түркия, Үндістан, Ирак, Оңтүстік Ресей, Кавказ және Батыс Азияның бірқатар елдері кіреді. Әмір Темірдің жетістігі ең алдымен оның сирек кездесетін әскери талантының арқасында болды. Әмір Темір әскерінде қатаң тәртіп пен тәртіп орнады. Ол әр шайқас жоспарын және барлық бөліктерге арналған нұсқауларды жасады. Оның әскери қабілеті әсіресе Анкара түбінде Баязид сұлтанға қарсы шайқаста айқын көрінді. Әскердің жүрегі мен қолбасшылық өзегі Барлос руының өкілдерінен құралды. Бұл кезеңдегі оқиғаларды көргендердің айтуынша, барлостар әскери қиындықтарға өте төзімді, садақ атуға өте шебер, өз билеушілеріне адал және сабырлы болған.
Тәуелсіздіктің құрметімен және Республикамыздың Президенті И.Каримовтың бастамасымен ұлы ұстаздың Кеңес үкіметі тұсында ұмыт болған таза есімі қайта қалпына келтірілді. Тарихи әділеттілік шешіліп, 1996 жылы Сахибқиронның 660 жылдығы бүкіл әлемде кең көлемде аталып өтті.
