Әмір Темір мемлекетіндегі тұрмыс-тіршілік. «Темір ережелері» және оның маңызы.
Баяндамашы бұл мәселені қозғай отырып, ең алдымен Ә.Темірдің әділетті мемлекет құруға және мұндай мемлекеттің негізгі қағидаларын дамытуға үлкен мән бергенін тарихи деректерге сүйене отырып түсіндіруге тырысуы керек.
Әмір Темір елде қатаң билік орнату қажеттігін жақсы түсінді. Өйткені, көшпелі моңғол-түрік тайпаларынан шыққан Жалоир, Барлос, Сұлдуз және басқалардың ерікті көсемдерін мойынсұнып ұстау оңай болған жоқ. Осы мақсатта олар елде тәртіп орнатуға кіріседі. Өзіне мықты база құру үшін барлос тайпасынан арнайы әскери жасақ ұйымдастырып, оларға үлкен жеңілдіктер берді.
Әмір Темір өз мемлекетінің қуатын нығайту үшін ислам дініне сүйенді. Ислам жетекшілері оны қолдады. Ел халқының басым бөлігін құрайтын шаруалар мен қала тұрғындары – көпестер, қолөнершілер кәсіпкердің мемлекетті нығайтуға бағытталған шараларын мақұлдады.
Ә.Темұр өз мемлекетінің іргетасын әділдікпен нығайтып, «Күш – әділдікте» (Рости-русти) ұранын ұстанды. Ол ел халқын 12 тапқа бөліп, әрқайсысына тән саясатты ұстанып, өзінің асқан ұйымдастырушылық қабілетін көрсетті. Әмір Темір мемлекеті территориясының округтерге және меншікке бөлінуі
Ұлдарына ұлыс ретінде үлестіруге жасаса да, Мовароуннахрды бұзбай қолында берік ұстады. «СҮЙІРФОЛ» деп мемлекетке қызмет еткендерге жер-су, мал-мүлік беріп, арнайы қызметке «Тархан» белгісін енгізді. Тархан белгісін алғандар түрлі салықтардан босатылды. Әмір Темір өзі құрған мемлекеттің жоғарғы билеушісі болғанымен, өзін ешқашан патша, сұлтан деп атаған емес, әмірлік атағын өмір бойы сақтап қалды. Дәстүр бойынша жалған хандарды қасында ұстады.
Әмір Темір мемлекет істерін жүргізуде үнемі 4 нәрсені ұстанған. Олар: 1. Кеңес. 2. Консультация. 3. шешімділік, іскерлік және қырағылық. 4. Абайлаңыз.
Әмір Темір хакімге он екі қасиет қажет екенін және осы қасиеттердің бірі сақталмаса, патшалық істеріне нұқсан келуі мүмкін екенін тарихи мысалдармен дәлелдеген. Ә.Темұр, билеушінің біріншіден өз сөзі болуы керек, екіншіден, әділетсіз болу керек, үшіншіден, әр істе тек өзі ғана үкім шығару керек, төртіншіден, өз шешіміне берік болу керек, бесіншіден, өз үкімін енгізу керек, алтыншыдан, патша болар еді.өз ісін ешкімге сеніп тапсырмау, жетіншіден көпшіліктің пікірін тыңдау, екіншіден асықпай үкіммен әрекет ету, тоғызыншыдан үміт пен қорқыныш арасындағы райды сақтау, оннан барлық жұмысты өз еркіне сай атқару, он Біріншіден, өз ісін ешкіммен бөліспеу керектігін үйретсе, екіншіден, қоғамдық істерді жасырып, басқалардан сергек, қырағы болу керектігін үйретті.
Ә.Темұр мемлекет қызметкерлерінің тазалығына, қазынаға қарамауға ерекше мән беріп, өзінің жарғысында: «Егер елдің қазынашысы болып табылатын қаржы министрлері қаржы мәселесінде алаяқтық жасап, ақшаның бір бөлігін иемденіп алса. байлық, тексеру «Рильсин» деп жазды.
Әмір Темір мемлекетті басқаруда 7 министрге сүйеніп, кабинетте күн сайын 4 министр болуын талап етті. Олар: 1. Ел және райат министрі. 2. Сипокс министрі. 3. Тастанды мүлік министрі. 4. Мемлекет істерін басқаратын министр. Сонымен қатар, ол тағы 3 министрден тұратын шекара министрлерінің алқасын құрады.
Бірінші министрлер жер салығы, алым-салық, алым-салық жинау, сондай-ақ миршаб жұмыстарын басқарды, ол елдегі маңызды істерді атқарды, күнделікті мәселелерді шешті, райаттардың жағдайын зерттеді, егінді, салықтарды, және аймақтардан келген құрмет. Екінші уәзір сипох уәзірі болып есептеліп, сипохтың жалақысы мен танхосын басқарды (бұл жерде олардың тәжге көрсеткен қызметі үшін берілетін сыйлықтар мағынасында). Үшінші министр кедей-кепшік, өлі, қашқындардың мал-мүлкін, келген-кеткен саудагерлердің мал-мүлкінен алынатын зекет пен салықты, елдің малын басқарумен, барлық жерден жиналған табыспен айналысты. бұл депозиттер түрінде сақталды.
Патшалықтың әр кеңсесінде кірістер мен шығыстарды, күнделікті шығындарды есепке алу үшін хатшы тағайындалды.
Сахибқиран мемлекетінде Девони бузургтен (премьер-министр) басқа әр аймақта «Деван» деп аталатын басқарма болған. Ол мемлекеттің барлық істерін: салық жинауды, тәртіпті сақтауды, әлеуметтік ғимараттарды, базарларды, моншаларды, жолдарды, су жұмыстарын жүргізді. Ол адамдардың қылығын бақылап отырды. Оның қызметкерлері анда-санда жауап алу, тексеру және тергеу жұмыстарын жүргізді.
Темір халықтың арыз-шағымдарын тексеретін арнайы арзбегі қызметін енгізді. Арзбегі арыз-шағымдарды, өтініштерді қарап, кімнің кінәлі екенін анықтап, кеңеске есеп беретін. Кінәлілер кім болса да қатаң жазаланды. Қатаң тәртіп – салық және қаржы мәселелеріне қатысты ереже белгіленді. Осы орайда орыс шығыстанушысы Д.Н.Логофет «...біз қазір ұмтылып отырған табыс салығы сол кезде де оның (Темұрдың) билігінде болған» деп жазды.
Әмір Темір өз министрлерін іріктеуге өте байсалдылықпен қарап, олардың бойында 4 қасиет болуын маңызды еткен. Олар: 1. интеллект; 2. таза өсіру; 3. сипоху-раияттың шарттарын білу; 4. шыдамдылық төзімділік пен тыныштық.
Әмір Темір де өз империясына қосып алған елдерді басқаруға тағайындалған адамдарға қойылатын талаптар жүйесін әзірледі. Ә.Темұрдың талабы бойынша мұндай басшылар мынадай қасиеттерге ие болуы керек: 1) Мінезі мен психикалық күйінің жоғарылығы; 2) Жіңішке ақыл мен парасат; 3) Жоғары біліктілік және халық пен әскерге жүгіну қабілеті; 4) Адамдармен шыдамдылық және ымыраға келу.
Жоғарыда аталған ережелер мен талаптар Әмір Темір билігін басқаруда және нығайтуда маңызды рөл атқарды. Сахибқыран құрған империяның әкімшілік-территориялық бөлінісі негізінен округтерден тұратындықтан, жаңа әмірлік жүйені қалыптастырып, нығайту қажет болды. Сондықтан Әмір Темір 313 адамды әмір етіп тағайындап, бір адамды әмір-ул-умаро, 4 адамды беклербегі, 100 адамды он бастық, 100 адамды жүз бастық, 100 адамды мың бастық етіп тағайындады. Бұлардан басқа 8 әмір әмір-ул-умаро көмекшілері болып тағайындалды.
Қорыта айтқанда, Әмір Темір ұлттық мақтаныш, отансүйгіштік, адамгершілік сияқты асыл қасиеттермен қаруланған ұлы мемлекет қайраткері болды. Можар ғалымы Герман Вамбери атап өткендей, Орталық Азиядағы бастапқы түркі дәуірі Темірден басталған. Ол түркілердің моңғол-қытай әлемін жеңгенін бейнелеп, ұлттық мемлекетті құрды, елдің ресми тілі түрік (өзбек) тілі болды.
Ұлы Әмір Темірдің саяси қызметі тек мемлекеттілік тарихын байытуда ғана емес, қазіргі жағдайда ұлттық мемлекеттілігімізді нығайтуда да практикалық рөл атқарады.
Ұлы Әмір Темір жазған маңызды шығарма – «Тузукоти Темур», яғни «Тузукоти Темури». Ыстамбұлда басылып шыққан «Қомус ул Алам» атты комус кітабында: «Әмір Темір «Тузукоти» атты комус кешенін жазды. Онда ол өзінің өмір жолын сипаттады»1, - деп жазылған.
Әмір Темірдің қызметін зерттеудің негізгі көздерінің бірі «Темұр заңдарының» түрік тілінде жазылған қолжазба көшірмесі Йемен губернаторы Джафар Подшахтың ұлттық кітапханасында сақталған. Бұл еңбекті Меккеден қажылықтан оралған Мир Әбу Талиб Хасани ат-Турботи парсы тіліне аударған. Дәл осы көшірменің негізінде «Тұзуктары Темур» бізге жетіп, 1783 ғасырдың аяғында орыс тіліне аударылып, басылып шықты. Шығарма бүкіл әлемге әйгілі және ғасырлар бойы маңыздылығын сақтай отырып, көптеген тілдерге аударылды. Араб тілінің профессоры және ағылшын мамандығы бойынша Уайт жұмыстың парсы тіліндегі мәтінін баспаға дайындап, 1785 жылы Оксфордта басылып шықты. 1890 және 1963 жылдары бұл басылымның парсыша мәтіні Үндістанның Калькутта мен Бомбей қалаларында, 1787 жылы Иранда еш өзгеріссіз басылып шықты. Оны француз тілінде XNUMX жылы атақты француз шығыстанушысы Л.Лянгле басып шығарды.
«Темір заңдары» екі бөлім, 56 тармақтан тұрады және бұл бөлімдер кітапта мақалалар деп аталады. Бірінші бап Темірдің мемлекет құру мен нығайту және әскер ұйымдастыру туралы жарғыларынан тұрады. Екінші мақалада Әмір Темір өткізген 13 кеңестің жай-жапсары мен ұлы ұстаздың қызметі баяндалады.
Сондай-ақ «Тузуктардың» бірінші бөлімінде Әмір Темірдің жеті жасынан қайтыс болғанға дейінгі өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі (1342-1405 жж. 18 ақпан), Мовароуннахрдағы орталық билікті қолына алуы, әлеуметтік алауыздықты жою. және орталықтандырылған мемлекет Иранның құрылуы мен Ауғанстанды жаулап алуы, Алтын Орда ханы Тоқтамысты жеңуі, ең соңында дүние жүзінің ұлы көсемінің Әзірбайжан, Түркия, Үндістанға жасаған әскери жорықтары қысқаша сипатталған.
Кітаптың екінші бөлімі Сахибқиранның мұрагерлеріне арналған арнайы өсиеттер мен кеңестерден тұрады. Онда мемлекетті басқаруда кімге арқа сүйеу керектігі, тақ иелерінің міндеттері мен міндеттері, министрлер мен әскер бастықтарының міндеттері мен міндеттері, әмірлер мен басқа да лауазымды тұлғаларды ерекше қызметі үшін марапаттау тәртібі туралы айтылады. тақ-таққа қызмет көрсету және т.б.
Екінші бөлімінде, яғни мақаласында Әмір Темір былай деп жазады: «Елді бағындырған бақытты перзенттеріме және әлемді билеген құдіретті немерелеріме мәлім болсын, Алла Тағаладан көптеген адамдарға патшалық құруды тілеймін. балаларым, ұрпағым, мемлекет істерін бірнеше тұзаққа байладым, патшалықты басқару туралы нұсқаулық жаздым.1.
Ұлы Әмір Темір: «Мен де әр елдің игі жақсыларына жақсылық жасадым, азғын, азғындарды елімнен қудым» деп жалғастырды.2, - ол жазды.
Мәртебелі Әмір Темір адамгершілік қасиеттерді дәріптеп қана қоймай, бұл ізгі қасиеттерді мемлекет аумағында тұратын азаматтардың, тіпті өз отбасы мүшелерінің де орындауын талап етті. «Мен өз тәжірибемнен көрдім, – деп жазады Әмір Темір, – егер мемлекет дін негізінде құрылмаса, ол желіге байланбаса, патшалық бақыттан, биліктен, тәртіптен айырылады». Мұндай патшалық жалаңаш адамға ұқсайды, оны көргенде жалтақтайды. Ехуд касу нокас төбесі жоқ, есігі жоқ үй сияқты.
Сондықтан да мен өз патшалығымның құрылысын Ислам заңы мен тәртібі негізінде нығайттым.1.
Әмір Темір өз ережелерін кейінгі ұрпаққа жолбасшы болуды көздеген: «Менің балаларым мен ұрпақтарымның әрқайсысы соған сай әрекет етсін, олар бұл ережелерді патшалық істерін басқаруда басшылыққа алады, сонда меннен оларға өтетін мемлекет пен патшалық бүліну мен құлдыраудан аман қалады. ."2, – деп жазды.
Шындығында, бұл еңбекті тек Темір әміршілері ғана емес, көптеген шығыс билеушілері өз қызметінде пайдаланып, жоғары бағалаған. Мысалы, Шах Жаһан (1628-1657), Қоқан ханы Мұхаммед Әли хан (1822-1842), Бұхара әмірі Абдулла хан (1885-1910) «Тузукоттан» үзінділерді көшіріп алып, олардың ережелерін ұстанған.
Темір тұзықтарында Әмір Темір құрған әскердің құрылымы мен қару-жарағы, ұлы ұстаздың әскери өнері туралы да маңызды мәліметтер берілген. Өйткені Әмір Темір құрған әскер өзінің стратегиялық және тактикалық шеберлігімен сол кездегі ең кемел әрі қуатты әскерлердің бірі саналған. Әмір Темір әлемге ұлы қолбасшы ретінде танымал болды. Қазірдің өзінде көптеген шет мемлекеттердің әскери оқу орындарында «Темірдің тактикасы» арнайы курс ретінде оқытылады. Еліміз, халқымыз егемендік алған соң, тәуелсіз мемлекеттігіміздің іргетасын қалау үшін ұлы Әмір Темірге және оның «ережелеріне» жүгініп отырмыз. Оның «Күш – әділеттілік» деген қағидасы құқықтық мемлекет құруға бағыт-бағдар береді.
Ұлы кәсіпкер Әмір Темірді Орталық Азия халқы ғана емес, бүкіл әлем мойындады. Өйткені ол Орталық Азияда ғана емес, дүние жүзінің басқа халықтары үшін де орасан зор қызмет атқарды.
Әмір Темірдің орталықтандырылған мемлекет құруы, феодалдық бытыраңқылықтың тоқтатылуы, елде бейбітшілік пен тыныштық орнатуы Орталық Азия халықтарының әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуында оң рөл атқарды. Моғолдар дәуірінде қираған шаруашылық қалпына келтіріліп, қолөнер мен сауда қызметі дамып, ғылым мен мәдениет өркендеп, қалалар гүлденді. Ең бастысы, халық тату-тәтті өмір жолына түсті.
