Ертеде үлкен бұлақтың жағасында шағын үй болыпты. Бұл үйде қария, Зумрад есімді қызы, өгей шешесі және Қиммат есімді арзан қызы тұратын. Кемпірдің Зумрадты көретін көзі де, ататын жебелері де жоқ еді. Қызды ұрып-соғып, қарғап, таңнан кешке дейін пайдаланып, бейшара қызға тыныштық бермеген.
Зумрад сұлу, әдепті, әдепті, ақылды қыз. Оны бір көрген адам қайта көргісі келеді. Демек, ол өте керемет қыз. Ал бағасы ұнамсыз, каприз, менмен. Оның бүкіл күні ұрыс-керіс пен тәртіпсіздікпен өтті.
Зумрад таң атпай құмырасын алып, бұлақ жаққа бара жатқанда, жолда кездескен қызғалдақтар басын иіп, сәлем берді. Зумрад шөпке жайғасқанда, гүлдер оны қуантты, бұлбұлдар оған қуана әңгімелейді.
Бірақ дәл осы гүлдер кемпірдің арзандасын сүймейді, еркелетпейді, өйткені бұл қыз оларды жұлып алады, олар хош иісті гүлдерді иіссіз дейді. Сондықтан баға келгенде қақпағын жауып қояды.
Мұның бәрі зұлым кемпірдің ашуын келтірді. Кемпір мұны Зумрадтан көрді.
Бір күні кемпір Зумрадқа тіл тигізіп, қарияға ұрысып: «Әй, мынау!
– Қызың дөрекі екен, ұнатпайды, жібер! Әйтпесе, мен сенің жаныңда бір дем болса да қалмаймын!
Қарт не істерін білмей қалды. Ақыры кемпір:
-Қызыңды орманға апарып, адасып кет! Мен онымен қалмаймын! ол айтты.
Қария тауды аралап, қызын адастыру үшін орманға барады. Әкесі мен баласы орманда ұзақ серуендейді. Ақыры олар қараңғы жерге тоқтады. Сосын қария отын жаруға кетті. Зумрад жалғыз қалды.
Осы кезде кенеттен жел соғады. Қарт балтасын ормандағы үлкен ағашқа іліп, оған ауыр тас байлап, қатты итеріп жіберді. Балта екі жаққа қарай сермеп жатыр.
Жел өте күшті. Балта желдің күшімен ағашты ұзақ соғып, «соқ-соқ» дыбысын шығарды.
Зумрад «Әкем отын жарып жатыр» деп әкесін ұзақ күтті. Кеш болды, әкесінен белгі жоқ. Жел тоқтады. Бойжеткен орманда чучмомалар теріп жүріп, абайсызда балта ілулі тұрған ағаштың түбіне кіріп кеткен. Қараса, әкесі жоқ екен.
— Әй, жаным, кеттік! Уау, әке?! — деп жылап, жан-жаққа жүгірді. Ешкімнен белгі жоқ, қыз адасып қалды. Оған орман одан да қорқынышты болып көрінді. Қыз қайда барарын білмей, кішкентай соқпақпен жүгірді.
Изумруд ұзақ жолдан өтті. Қараңғыда гүлдер оның жолын нұрландырды. Орнынан тұрып біраз қараса, алыстан жыпылықтап тұрған жарықты көріп, иттің үргенін естіді. Қыз сол жаққа қарай келе жатыр. Ол тез арада кішкентай үйге жетті. Үйдің терезесінен қарасам, бір кемпір отыр. Қыз қуанып, кемпірге барып, кемпірге басынан кешкендерін бір-бірлеп айтып береді.
Осындай сұлу қыздың үйге келгеніне кемпір қатты қуанды. Бұл кемпір орманда тұратын бақсы. Кемпірдің жылап тұрғанын көріп:
«Көп уайымдама, қыз, мен саған көмектесемін» деп қызды еркелетіп жіберді. Қыз оған:
- Рақмет сізге! Мен сені анамдай көремін. «Сен бұйырғаныңды өміріммен орындаймын», - деп жауап берді.
Бұл кезде кемпірдің үйінің басына көптеген құстар жиналып, кішкентай қызды ән салып, мақтап жатқан. Құстардың тілін білетін қарт бақсы одан бетер қуанды. Кейіпкері бар қызға әлемде кездеспейтін кітаптар мен қуыршақтарды беру арқылы:
«Ақ қызым, тәтті қызым! Менің өркешім, моншағым! ол қыздың басынан сипады.
Олар ұзақ уақыт бірге болды. Кемпір кішкентай қызды жақсы бағыпты. Зумрад ұқыпты қыз болғандықтан үй сыпыратын, терезе сүртетін, бәрін фарфордай етіп жасайтын. Мұны көрген кемпір одан бетер қуанып кетті.
Бір күні ол кәрі қызға сорпа жасамақшы болды:
«Төбеден ағаш ал, қызым», – деді. Қыз тік тұрып:
— Жақсы болады, анашым, — деп бірден төбеге шықты.
Төбесі биік болғандықтан, одан бәрі көрінеді. Қыз жан-жағына қарап еді, кенет үйінің шатырын көреді. Оның жүрегі жылап тұр. Мұны естіген кемпір:
-Қызым, неге жылайсың? ол сұрады. Қыз:
«Біздің үйді көрдім, әкемді сағындым» дейді.
Кемпір оны алдап жұбатып, екеуі тамақ әзірлеп, жеді.
Кәрі қызға қайырлы таң:
— Заттарыңды жина, қыз! ол айтты.
Қыз қуыршақтарын жинап жатыр. Кемпірге:
«Төбеде қызыл мен ақ сандық бар, ақ сандықты тастап, қызыл сандықты ал! – деді де орманға кіріп кетті. Біраз уақыттан кейін орманнан сабан ат жетектеген арба шығып, қызды арбаға салды.
- Үйге барған соң қызыл сандықты аш! Ол кәрі қызға кілт берді.
Қыз кемпірмен қайта-қайта қоштасып, кетіп қалды. Әп-сәтте күйме қыздың үйінің алдына келді. Осы кезде қызын сағынып, ауырғанынан жылап отырған қария үйдің есігінде отырған. Сүйікті әкесін көрген бойда қыз:
- Сәлем, әке! ол әкесінің қойнына өзін тастады.
Қарт қуанғанынан көпке дейін жылауын тыя алмады. Ақыры жылауын қойып, қызына:
«Жаным, мені кешір», – деді.
Олар үйге кірді. Қыздың келгені бәріне белгілі болды. Көршілер жиналды. Қыз қызыл сандықты ашқанда, бәрі таң қалды: қызыл сандықтың іші нағыз тауарға толы екен. Байлықтың көптігі сонша, ол Зумрадтың бүкіл өміріне жетеді.
Бұл өгей шешені қатты алаңдатты.
Ол қартқа қызы Қимматты тез арада орманға апаруды бұйырады. Қарт «Жарайды» деп, бірден Кимматты орманға алып барды.
Кешке қарай Киммат Изумруд сияқты балта ілінген ағашқа барды. Ол өзін жоғалтқанын сезінді. Қанша жыласа да жұбататын ешкім болмады. Тек оның алдында үкілер отырып, қараңғы, қорқынышты орманды кезіп жүрді. Бұл әуендер Кимматты қорқытты. Ол қорқып, орманнан қашып кетті. Қараңғы түскенде бақсы кемпірдің үйіне кіреді. Кемпір оны қарсы алып, еркелетіп, қонақ қылады. Сосын қызға қарап:
«Қызым, уайымдама, мен көмектесемін» деді.
Бірақ анасы жақсы сөзді үйретпегендіктен, Киммат кемпірге айтар жақсы сөз таба алмады. Кемпір оны сүймейтін, жақсы әңгімелер айтпайтын, дүниеде кездеспейтін суретті кітаптар мен қуыршақтарды бермеген.
Асыл таңнан кешке дейін жалқау отырды. Үйді жинап, сыпырмаса болғаны.
Бір күні кемпір орманнан қайтып келіп:
– Төбеден отын ал, қызым! – деді қыз:
– Өзің ал, ақшаң жоқ! ол айтты.
Кемпір қатты ренжіді, бірақ қызды алдап шатырға түсірді. Бірақ қыз отын әкелудің орнына төбеде айғайлап, жылап отырды. Мұны естіген кемпір:
- Неге жылайсың, қыз? – деп сұрағанында Қымбат жерді тепті:
«Үйімді көрдім, кетемін» деп тағы да күбірледі.
Кәрі сиқыршыға:
«Жақсы, төбедегі қорапты ал», – деді.
Ол қымбат қорапты алып шықты. Сосын кемпірге кілт беріп:
«Міне, кілт, үйге барғанда сандықты ашуға болады», - деді.
Сол кезде қыз жылауды ұмытып, ақ жәшіктің артына кетіп қалды. Кәрі бақсы оған арбаны да бермеген, қыз ауыр кеудесін көтеріп үйге жаяу келеді.
Қыздың келгенін ит алдымен сезді. Ол Қимматтың анасына барып:
«Ой, әй, әй,» кемпір тыңдамады, ит тағы үреді:
«Әпкемді әкеліп жатыр, көтеріп жүргендері – жыланға толы ақ сандық», – деді.
Кемпір ашуланып, итті жебесімен ұрып, аяғын сындырып алады.
«Менің ақылды қызым бағалы заттар әкеледі», – дейді.
Қызының келгенін көрген кемпірдің қуанышында шек болмады. Көршілер жиналып, сандықты ашуға тырысты.
Сонда кемпір мен қызы: «Жоқ, ашпаңдар! олар кеудесіне лақтырылды. Сосын құлағынан ұстап, үйге кіргізді.
Түн ортасында кемпір мен қыз есікті жауып, сандықты ашып, кенет «Войдад, құтқар!», «Айдаһар!», «Войдад!» деп айқайлады. олар айқайлады...
Кеудеде екі үлкен айдаһар жатыр екен. Қаһарлы кемпір мен оның жанжалшыл қызы жанжалдасып, үйді кезіп, қорқып, жабылған есікті аша алмай қалады.
Екі айдаһар кемпір мен қызды жұтып, терезеден шығып кетті.
«Дод, уау!» дауысты естіген көршілер есікті бұзып кіріп кетті. Қараса, ешкім жоқ. Үйден зұлым кемпір де, оның дау-дамай қызы да табылмады.
Одан кейін ақ жүректі Зүмрад пен әке тату-тәтті өмір сүріп, мақсат-мұраттарын жүзеге асырды.
КІШІ БАТЫР
Үш ағайынды аңға шықты. Қараңғы түскен соң олар орманға келіп, жатқысы келді. Бірінші күні түнде үлкен ағасы футбол ойнап жүрген. Түн ортасынан кейін ұйықтап қалды, қазандағы тамақты біреу жеп қойды. Ортанчаның ағасы футбол ойнап жүрген түнде дәл осындай оқиға қайталанды. Үшінші күні түнде Кенжа көп қулық жасап, түн ортасынан кейін ұйықтап қалады. Сосын бүйірінен пышақ алып, біраз тынышталды. Ол ауырғандықтан ұйықтай алмады. Біраз уақыттан кейін орманнан бірдеңе шығып, дәл қазанның басына қонды. Кіші батыр жасырынып, не болатынын бақылайды. Бұл тіршілік иесінің бойы бір шынтақ, сақалы он шынтақ. Қазанда піскен етті жайлап алмақ болып жатқанда, Кенжа байқамай оның басын өткір қылышпен кесіп алды. Кесілген басы домалап, кіші батыр қуып келе жатыр.
Калла аунап, орман шетіндегі қалың ағашқа құлады. Кіші батыр белгімен қайтып келіп, ас әзірледі.
Таңертең Кенжа кеше түнде болған оқиғаны ағаларына айтып берді. Ағаларын жетектеп, басы құлаған жартастың басына шықты. Қарап тұрсаңыз, тесік өте терең екен. Ортада ағасы Кенжа ағасының беліне арқан байлап, төмен түсірді. Шарбақтың ортасына жеткенде: «Дод, суырып ал! — деп айғайлады. Оны екі ағасы алып кетті. Сонда ортаншысы беліне арқан байлап құлап түсті. Жарты жолға бармай: «Әке, жұлып ал!» – деді. — деп айғайлады. Оны да алып кетті. Ақыры кезек Кіші капитанға келді.
Кіші батыр белін мықтап байлап, ағаларына: – «Әке» деп жылап жіберсем де, тартпаңдар, арқанды бос қалдырыңдар, мені жерге түсіріңдер! ол айтты. Ағалары «жарайды» деп, түсіріп алды. Кішкентай бала құлап, құлап бара жатты, жарты жолда тынысы қиындап, жылағысы келсе де, үндемей, төмен қарай кете берді. Бір кезде ұзын арқан бітті де, жігіт жер астына жетті. Жер асты қараңғы, күңгірт. Жас жігіт не істерін білмей, соқпақпен жорғалай жөнелді. Біраз жүрген соң сула көрінді. Ол Шулаға қарай жорғалап келеді. Жас батыр шұңқырдан жарық аулаға шығып, бойын түзеп шықты. Алыстан бір үй көрінді. Үйдің терезесіне барып тыңдаса, бір сұлу қыз оның басын қолына алып:
«Саған абай бол, күнде далаға шықпа, ұсталсаң өлтіреді деп айтпадым ба. Міне, мен айттым. Сенің денең жерде қалды, басың менің қолымда. Енді не істейміз, — деді. Осы кезде қыздың қабағына Кенжа кірді. Қыз қорқып, қашып кеткісі келді. Сонда Кіші батыр:
«Қорықпа, әпке, мен сені босатуға келдім». Сен кімсің, қайдансың, не үшін тұрасың? ол сұрады. Алғашында қорқып тұрған қыз баланың мейірімін көріп, оны жаулап алады. Ол жас жігітке былай деп жауап берді:
«Мен жердегі патшаның қызымын». Мені алыптар алып кетіп, жаяу жүріп осында әкелді. Бұл бас Серқа батырдың қызметшісі, жер асты байлығының иесі. Серка маған үйленгісі келді.
Ең жас кейіпкерден:
-Калланың жаны қайда? ол сұрады.
Қыз баланы бір үйге алып кетті. Ол қорапты ашты. Ішінде кішкентай жәшік, қораптың ішінде мақтаға оралған құрт болды. Ол көрсетті. Жас жігіт құртты жаншып өлді, басы қозғалмай қалды. Кіші батыр қырық бөлменің кілтін сұрайды, қыз кілтті тауып береді. Бөлмелерде әр елден әкелінген бағалы бұйымдар, құрал-саймандар, зергерлік бұйымдар, әшекейлер, лағылдар, алтын, күмістер бар. Осының бәрін жәшіктерге салып, жерге жібергісі келді. Ол қызға:
«Мен сені зұлым күштерден құтқардым, енді мен сені жерге апарамын», - деді.
Қыз:
– Жарайды, – деді. Жас жігіт қораптарды көтеріп, қоршаудың астына әкелді. Ол оны арқанға байлады. Арқанды қозғады, арқанды ағалары тартты. Сандықты ашып қарасаңыз, неше түрлі бағалы тауарлар шығады. Қайтадан арқанды түсіріп, сүйреп тартты. Кеудеде тағы да асыл тастар бар...
Ағалары арқанды қайта түсіріп, сандықты суырып алды. Оны ашып, ішіне қарасаңыз, бір қызды көресіз: ай аузы, күн көзі бар, ол өте әдемі. Оны көрген ағайындар есінен танып қалды. Олар арқанды қайта түсіріп, арқанды тартқанда Кенжа батырдың шығып келе жатқанын көрді. Сосын екеуі ақылдасып кетті. Аға:
– Ағамыз шықса, бізге байлық та, қыз да тимейді. Сондықтан арқанды кесейік», – деді. Екеуі арқанды кесті. Бейшара Кенжа жерге құлады. Қатты ренжіген: «Иә, ағаларыма жақсылық жасадым, бірақ олар мені осындай күйге түсірді. Қандай әңгіме болды. «Басы аман болса, ақыры жер бетіне шығып, мақсатыма жетемін» деп ойлады. Біраз отырып, тынығып, аулаға оралып, сол жерден қажетті заттарды алып, жер астына кетті. Біраз жүрген соң алыстан «хо-хок» деген дыбыс естілді. Дыбыс шыққан жаққа барса, трактор айдап келе жатқан шаруа қария. Жас жігіт қартқа барып:
- Сәлем, әке! ол айтты.
Чол:
«Ақырын, ақырын, балам, дәулер байқамасын, байқаса да сені тірі қалдырмайды. Сіз мұнда не істеп жүрсіз Өйткені, бұл – адамның жүргенде табаны, ұшқанда құстың қанаты күйетін жер! ол айтты. Жас жігіт қарияға:
«Әке, мен адасып қалдым, жер бетіне жол көрсет! ол айтты. қария:
«Балам, сен осылай сақ боласың». Алыстан үйеңкі көрінеді. Мына шынарда семурлық құстың ұясы бар. Бұл күні Семурғ баласын ашады. Семурғ балаларына тамақ әкелуге барса, айдаһар келіп, оның бір баласын жеп қояды. «Батыр болсаң, мына айдаһарды өлтірсең, Семурғ сені жер бетіне шығарар», – дейді. Жас жігіт ақсақалдың көрсеткен жолымен жүріп, шынардың басына барып, өзін баспанаға апарып, жатып алды. Бір кезде айдаһар жорғалап келіп, үйеңкі ағашын тістей бастады. Семурдың балалары айдаһарды көргенде күліп жіберді.
Кіші батыр ақырын орнынан тұрып, қолына қылышын алып, шынардың астына кіріп, айдаһарды екіге бөледі. Айдаһар өлді.
Семурдың балалары сау болып қалды. Семурғтың бір баласы Кенжа батырды қанатының астына алып, ұстады. Кешке қарай аспанда самғап Семурғ келді. Семурдың балалары болған жайды анасына айтып берді. Семурғ балаларынан:
– Сені айдаһардың уысынан құтқарған адам қайда? ол сұрады. Семурғы баласы кенже батырды қанатының астына тығып жатқан жігітті көрсетті. Семурғ жігітке:
«Ей, бала-шағамды ажалдан құтқардың. Ол: «Тілегіңді айт» деді. Жігіт Семурға оны жерге апаруын өтінді. Семурғ:
– Сіз қиын жұмыс сұрадыңыз. Иә, ол үшін екі тор жасаңыз. Бір торда су, бір торда ет болсын. Су десем ет бересің, ет десем су бересің. «Мен сені жерге шығарамын», - деді.
Жігіт Семурғтың айтқанымен келісті. Ол барлық заттарын дайындады. Семурғ ет пен суды құстың үстіндегі торға салып, өзі шығарды. Семурғ ұшып кетті. Біраз уақыттан кейін Семурғ жігіттен сұрады:
«Жер асты қалай көрінеді?» ол сұрады. Жігіт:
«Қорап сияқты», - деп жауап берді ол.
Семурғ тағы да ұшуын жылдамдатты. Сәлден соң: «Енді ше?» деп сұрады. — Данақ сияқты, — деп жауап берді жас жігіт.
— Қазір көп емес, — деді Семурғ ұшып бара жатып, — Су! ол айтты. Ет бітті. Жігіт оның жамбасын кесіп, Семурға берді. Семурғ оның адам етіне ұқсайтынын біліп, тілінің астына қойды.
Семурғ жерге ұшты. Ол жігітті тастап кетті. Семурғ жігітке:
- Келесі етті қайдан алдың? ол сұрады. Жігіт:
«Тордағы еттен» деді. Семурғ сенбеді.
– Менен жасырма, шындықты айт! ол айтты.
- Тордағы ет бітті. «Оң жамбамды кесіп алдым», – дейді ол.
Семурғ тілінің астында ұстаған етті алып, жігіттің жамбасына жабыстырады. Содан кейін:
«Қош бол, жігіт, сені жерге алып шықтым» деп балаларына ұшып кетті.
Жігіт жер шарын кезіп, ағалары жатқан орманға келеді. Ол ормандағы әлгі тоғайдың басында ағаларының екеуі отырғанын көрді. Үлкені: «Қызды аламын» десе, ортаншысы: «Аламын» дейді. Жігіт ағаларының жанжалдасып жатқанына ренжіді. Кенжа қыз батырды көре салысымен оған лақтырады. Ағалары таң қалып, ұялып қалды. Кенжа екі ағасын сатып кетсе де, ағаларын жазалаған жоқ. Кіші батыр да оларға алтын-күміс беріп, қызды өзі алып, мақсатына жетеді.
ҚЫСЫҚ ЖӘНЕ ТҮЗ
Ертеде бір ауылда бір жігіт болыпты. Олар оны Тоғрыбой деп атады. Оның жалғыз арық аттан басқа ештеңесі жоқ еді. Бірте-бірте ауылда жұмыс қалмай, жағдайы қиындай түсті. Жұмысшы атын ертіп басқа жаққа жұмысқа кетті. Жол жүріп жатыр, жол жүрсе де, көп нәрсе бар. Жолда оны жаяу жігіт ертіп келді. Екеуі сөйлесіп жатыр.
- Жарайды, жол болсын? – деді Тоғрибой.
— Мен алыс қалаға жұмысқа барамын, — деп жауап берді жас жігіт жаяу.
- Сенің атың кім?
- Егрибой.
— Ал сенікі ше?
- Дәл. Екеуміздің атымыз бір болғандықтан, кел, дос болайық, бірге жұмыс істейік, бірге жүрейік,— деді Тоғрибой. Екеуі бұған келісті.
Жылқышы серігінің жүріп бара жатқанын аяп, атын берді. Егрибой атқа отыра сала қамшысын беріп, көзден тез ғайып болды. Ол шынымен таң қалды. «Досым деп жаудың ісін істеді» деп ойлады. Түсі кетіп, қаны таусылды. Соңында жүру оңай болды. Кеш батты. Қиыр жолдан адасып, соқпаққа бұрылды. Соқпақ қалың орманға сіңіп кеткенде, Тоғрыбой қайда барарын білмей абдырап қалды.
Кеш күз. Ағаштардың жапырақтары түсіп, орман жалаңаш, жапырақсыз. Ол әлі де жол іздейді. Кешке қарай қараңғы болды. Аспанда жұлдыздар көріне бастады. Жолда ескі пешке тап болды. «Қараңғы түнде орманда жүрген жақсы емес, мына пешке түнейік» деп ойлады да, пешке кіріп ұйықтап қалды.
Ол кезде орманда арыстан патша, жолбарыс министр, қасқыр кернейші, түлкі кернейші, түлкі ертегіші болған. Тандырдың әлі тұрған жері – олардың ойын-сауық орны. Біраз уақыттан кейін қарға келіп, пешті айналып, ақырды. Біраз уақыттан кейін ормандағы барлық аңдар осында жиналды. Арслан патшаның орнына отырып, орман халқының жиналысын жалғастырады. Түлкі дастанды бастады:
— Йорандар, мына орманның ар жағындағы тауда үңгір бар, мен он жылдан бері сол үңгірде тұрамын. Адамдардың үйінде не болса, менің үйімде де бар. Мен он жылдан бері тауар жинап келемін: кілем, кілем, көрпе, төсек - бәрі бар. Жақсы тағамдар да бар.
Пеште отырып, Тоғрибой іштей: «Жарайды, түлкі баласына барсам да болар» деп ойлады. Өз кезегінде масқара сөз бастады:
– Сенің орның қызық емес, түлкі бала. Мына төбенің астында тышқан бар, мен оны күнде түсте қараймын. Оның қырық бір алтыны бар. Оларды ұядан шығарып, ойнайды, сосын ортаға салып, бақылап, айналады, содан кейін ұяға қайтады.
Енді аю туралы аңызды тыңдаңыз:
— Бұл да қызық емес, — деді аю. Бұл бұтақтардың жапырақтары барлық ауруларға ем. Бұл қаладағы патшаның қызы жеті жылдан бері ауырып жатыр. Патша: «Кім менің мына қызымды емдесе, мен оған беремін», - деді. Емделмейтін адамды өлтіреді. Көптеген дәрігерлер қызды емдей алмай, асылып өлді. Әлгі қарағаш жапырағы жаншып, осы қыздың үстіне себілсе, ол бірден сауығып кетеді де, мұны істеген адам патшаның қызын алады.
Сонда қасқыр аңызды бастады:
— Йоранс, бізде де қызық оқиға бар. Осы орманның ар жағында бір байдың қырық мың қойы бар. Мен күнде екі қой жеймін. Олар мені ұстау үшін барлық айла-амалдарды қолданды. Бірақ олардың таңдауы болмады. Жақын төбенің басында тұрған қарияның иті бар. Егер олар бұл итті сатып алса, ол маған пара береді.
Ақыры жолбарыс сөйледі:
– Қасқыр айтқан байдың он мың жасар қариясы мына орманның бір шетінде жайылып жүр. Мен күнде жылқы жеймін. Бірақ бұл жылқылардың арасында айғыр бар. Егер адам осы айғырға мініп, қолына қырық бұрымды садақ алып, бір қолымен ұзын таяғын ұстап, садақты мойныма салып, мені өлтіріп тастаса, мен бұған жақындамас едім. жыл. Менің ең үлкен жауым осы айғыр екенін ол білмейді...
Жолбарыс аңызын аяқтаған бойда таң атты. Жануарлардың бәрі шашылып жатыр.
Ол дереу пешті тастап, түлкінің орнына барды. Қараса, бәрі орнында, ет, май, күріш бар. Қазанға май құйып, от жаға бастағанда таудың басынан келе жатқан түлкіні көріп, паналады. Түлкі үйге келгенде, қазанда май бар екенін көріп таң қалады. Сонда Тоғрибой түлкіні таптап, тұншықтырып өлтіреді. Сорпаны жеп, қарын тойып, ұйықтап қалды.
Ертеңінде Тоғрибой қария айтқан төбені іздеп шығады. Оны да тауып алып, тышқанды өлтіріп, алтынды арқасына көтеріп жүрді. Сонда аю қарағаштың жапырағын алды.
Сосын шопанға қарай жол тартты. Ол қойшыны тауып алып, хал-жағдайын сұрады. Сонда қойшы:
«Жағдай нашар, – деді ол, – көптен бері екі қойымды күнде қасқыр жеп жүр. Мен ештеңе істей алмаймын. Бастық мені қиындыққа ұшыратады.
Ол тікелей сұрады:
-Сені мына қасқырдан құтқарсам, маған не бересің?
Шопан қожайыннан қырық қой аламын деп уәде берді.
Дереу атасының итін сатып алып, қойшыға береді.
Қойшы қасқыр апатынан аман қалып, Тоғрыбойға қожайынының қырық қойын алып кетеді.
Осыдан кейін Тоғрибой Йылқышыға барды. Оның жағдайын сұраған соң: осы түнде айғырды мініп, маған қырық садақтың, үш газ бағанының садағын түзет! ол айтты.
Ол атқа мініп, жолбарыс келе жатқан ізді күтіп отыр. Кенет орманнан жолбарыс жүгіріп шығып, жылқылардың арасына лақтырылды. Садақты түзеп, жолбарыстың мойнына қойды. Орманда жолбарысты айналдырып, ұрып өлтірген. Жолбарыс құлап қалды. Йылқыбон Тоғрибойдың қызметіне бір айғыр берді. Бірден айғырға мінгізіп, қалаға келді. Қалаға барса, базарда бір жаршы: «Патшаның қызы жеті жылдан бері ауырып жатыр, патша қызын кім емдесе, соған береді!» деп айқайлап жатыр екен.
Ол дереу патшаға жаршының соңынан еріп, қызына қамқорлық жасауға уәде берді. Патша Тоғрибойды қызының алдына алып барды. Бірден қыздың жанындағы жапырақты жаншып, ішіп алды. Осылай қыз үш күнде сауығып кетті. Патша қызын Тоғрибойға береді.
Патша Тоғрибойдан:
– Енді қай қалаға губернатор етейін?
Ол тікелей айтты:
– Маған әкімдік керек емес. Орман етегіндегі тауға үй салсаң, бітті. Мен өз жұмысыммен өмір сүремін.
Патша айтқанын орындады. Тоғрибой әйелімен тауда тұратын. Бір күні түсте кәрі атын мініп келе жатқан серігі Егрибойды көреді. Оны шақырып алып, жақсы дастархан жайды. Қисық:
– Досым, – деді ол, – сонша биік жерге қалай ғимарат салдыңыз? Сіздің үйіңіз бар, бұларды қайдан таптыңыз? Біреуге опасыздық жасаған адамның көңілі толмайды. Атыңмен қашып, қайда барсам да қаштым. Содан бері нанның тойғанын білмеймін.
Тікелей:
- Мына орманда пеш бар. Сол пеште бір түн жату арқылы осыларға жеттім, – деді Егрибой.
«Мейірімді бол, көрсет, мен сол пеште бір түн ұйықтаймын», – деді.
Ол дереу оны жетектеп, пешті көрсетті. Егрибой пеште жатыр.
Орман жануарлары қайтадан жиналды. Арыстан патша:
«Менің аты аңызға айналған досым түлкі қайда? ол сұрады.
Қашқыр орнынан тұрып:
– Аңыз құрсын: сол күнгі аңыздың арқасында сен түлкі досыңнан айырылдың, мен алтын тышқанымнан айырылдым.
Оның артынан аю тұрып:
«Олар біздің қарағайдың жапырақтарын алып кетті», - дейді ол.
Қасқырдың кезегі келгенде патшаға қарап:
– Тамағымды бөліп бердім, қойшы мен айтқан итті сатып алып, парамды алды. Соққыдан аяқ-қолым ісіп кетті.
Арыстан патша қабағын түйіп:
- Ұры кім болса, оны ұстап ал!
Қашқұрт шаңнан көрді. Түстовук: «Шәкімші пеште» деп ұшып кетті. Жануарлардың бәрі бірден пешке қарай жүгіріп, ішінде тығылып жатқан Егірібойды ұстап алып, «қоқысшының жазасы осы» деп жыртып тастады.
Осылайша Тоғрыбой мақсатына жетті. Ал Егрибой қисықтығы үшін жазасын алды.
ҚОЛӨНЕРДІҢ СИПАТЫ
Күндердің күнінде кедей шаруа қартайғанда баласы Рафиқты ұстаға шәкірт етіп, кәсіп үйретуге беріп, әдет бойынша: «Мен бұл баланың ет-сүйегін саған аманат еттім», – дейді. Ұста баланы ертіп, жұмысты тыңғылықты меңгеріп, қиындықтарды жеңу керектігін айтады. Рафиқ ақ пен қараны аз да болса білетіндіктен, бірнеше жыл ұстаның көмекшісі болып жұмыс істеп, кәсіпті жетік меңгерген.
Бір күні Рафик ұйықтап қалды. Оның арманы болды. Түсінде бірнеше қыз келіп: «Тұр, қашанғы ұйықтайсың?» деп қалжыңдады. Осы қыздардың бірі өте әдемі. Ол қызды басқа қыздармен қоршап алып, Рафикке көрсетпеді. Рафик барынша тырысты. Орнынан тұрғанда ешкім жоқ, жалғыз отыр екен. Сол күннен бастап Рафиқ қызды ойлап, одан сайын арықтады. Ұста шебері де, әкесі де таң қалды. Дәрі-дәрмекті ішкен, бірақ сауығып кетпеген. Ұста мен баланың әкесі мұның себебін білгісі келді. Әкесі бас тартқаннан кейін бала арманын айтып берді. Ол осы қызға ғашық екенін айтты. Ұста мен әкесі бұл баланы сапарға шығарып салу үшін ағаш ат жасап берді. Олар бірнеше күн тамақ әзірлеп, осы ағаш атпен жібермек болды. Ұста «Оң құлағыңды қайырсаң жоғары шығады, сол құлағыңды бұрсаң төмен түседі» деп үйреткен. Бала саяхатқа шықты. Бірнеше күн жол жүріп, айдаладан өтіп, шағын ауылға жетті. Аттың сол құлағын қайырып, жерге құлап, ауылға кірді.
Осы ауылдың шетінде бір кемпір тұратын. Ол осы ауылдағы үлкен тоғанның күзетшісі. Рафиқ кемпірге барып сәлем берді. Кемпір балаға сәлем беріп: «Әй, балам, мына жерлерде құс ұшса қанаты жанады, адам жүрсе аяғы күйеді», – дейді. Сен не істеп жатырсың?' айтты. Рафиқ кемпірге неге батыл келгенін айтты. Оқиғаны білген кемпір Рафикке көмектескісі келіп:
– Балам, бүгін осы бассейнге шомылуға бірнеше қыз келеді. Сіздің сүйіктіңіз осы қыздардың арасында болуы керек. Мұқият қараңыз, егер бұл қыз болса, олар судан шыққанша оның көйлегін тыныш алыңыз. «Судан шыққан қыз көйлегін таба алмай, осы бассейннің жағасында қалуға мәжбүр. Рафик тоғанның жанындағы ағаштың түбіне тығылып отыр. Азан кезінде біраз көгершін ұшып, қызға айналып, суға шомылды. Рафиқ қараса, түсінде көрген қыздар екен. Қыздардың арасында сүйікті қызы да бар. Ақырын қыздың көйлегін алмақ болғанда, қыз оны байқап қалып, судан жүгіріп шығып, жігітті шапалақпен ұрып, көгершін болып ұшып кетеді. Артында қалған қыздар көгершін болып ұшып кетті. Рафиқ кемпірге келіп, оқиғаны айтып, кемпірден олардың қайда тұратынын сұрайды.
Кемпір: «Олардың орны таудың күн шыққан жағында», – дейді. Рафиқ тағы да ағаш атын мініп алды. Бірнеше күн жүріп кемпір айтқан тауға жетті. Төбеден қараса, таудың ар жағында жүріп, ойнап жүрген бір топ қызды көрді. Қыздардың әрқайсысы жұлдыздай жарқырап тұрғандай болды. Рафик аттың сол құлағын қайырып, төмен түсті. Қыздардың арасынан ғашығын көріп, атын бір жерге тығып, бір бұрышқа барып, аңдып отырды. Біраз уақыттан кейін қыздар ойнаудан шаршап, шөпте ұйықтап қалды. Рафиқ ақырын барып, қыздың қолынан сақинаны алды да, сақинасын тағып, орнына қайта отырды. Қыз оянғанда қолындағы сақина оныкі емес. Ол таң қалды, бірақ бұл құпияны ешкімге айтпады. Қыздарға айтпай, сақинаның иесін іздеді. Қыз жүріп Рафик отырған ағаштың астына кетті. Сөреге қарап:
— Әй, жігіт, сен мұнда не істеп жүрсің? Әкем білсе, сені жұлып алады.
Рафик орнынан тұрып, оны түсінде көргенін батыл айтты. Қыз да Рафиққа ғашық болды. Олар кемпірдің үйіне келіп, үйленіп, біраз уақыт сонда тұрады. Бір күні Рафиқ өз қаласына қайтқысы келіп, түнде атын мініп алды. Ұзақ жол жүріп, әйелі ұл туды. Бұл жерде су да, шөп те болмағандықтан, Рафик шөп пен су іздеуге шықты. Ұзақ жүргеннен кейін бір үйден түтін шығып жатқанын көрді. Ол сол үйге кіріп, отты сұрады. Үйдің иесі өрт қойды. Рафиқ шөпті қалай алып кететінін білмей, белбеуінің бір ұшын өртеп жіберді де, атымен ұшып бара жатқанда шөп ағаш атқа тиіп, оны өртеп жіберіп, жерге құлады.
Әйелі оны күтіп тұрғанда керуендер келді. Керуендер әйелді өздерімен бірге алып, сарайда ұстады. Арада бірер жыл өткен соң ұлы Расулжан әлдеқайда есейіп кетті. Бір күні әйелі Рафиқтың суретін көшеге іліп, ұлы Расулжонға:
- Көшеде күтіп отырсың. «Кімде-кім мына суретке қарап басын ұстап тұрса, дереу хабарлаңыз», - деді ол.
Расулжон бірнеше күн күтті. Бір күні Рафиқ талай жолды жүріп өтіп, осы ауылға келеді.
Көшеде келе жатып, сарайдың есігінде ілулі тұрған суретін көріп таңғалды. Расулжон суретке қарап тұрған адамды көріп, анасына хабарлайды. Анасы келіп, күйеуі Рафиқты танып, қуанып қалды. Рафиктің шашы өсіп, басы түсіп жатыр. Әйелі оны жуып, жаңа киімдерін кигізді. Бір күні Рафиқ шеберінен үйренген ағаш шеберлігін пайдаланып, ұшатын ағаш ат жасады. Олар осы сарайда бірнеше күн тұрды. Әйелін аман-есен әкелгендерге алғысын білдірген Рафиқ баласымен бірге ұшатын атқа мініп, өз қаласына жол тартты.
Еліне келіп, әкесі мен ұста ұстазымен танысады. Әкесі ұлының іздеген қызын аман-сау алып келгеніне қуанып, той жасады. Рафик ұстаға кәсіпті үйреткені үшін алғыс айтты. Олар өз мақсаттарына жетті.
ФАРХАД ЖӘНЕ ТӘТТІ
Ертеде бір патшаның қызы болыпты. Айдың аузы, күннің көзі бар, күлсе аузынан гүл ағып, қыдырса аяғынан алтын шаш түседі. Қыз қырық қызымен гүлзарда серуендеп жүрді. Неге екені белгісіз, қыз жастайынан мұңды көрінетін. Қырық қыз Шириннің көңілінен шығуға тырысқанымен, ойнап-күліп жатты.
Бір күні күңдердің бірі:
«Ештеңеден кем болмасаң, неге үнемі мұңды көрінесің», - деп сұрады. Сонда Ширин:
Өзгелер мұңайып, ойнап күлгенімнен не пайда? – деп жауап берді.
Бір күні Ширин өзен жағасында шашын жуып жатыр екен. Оған бір кемпір келіп:
«Қызым, сенің бойыңа лайық адам болса ғой», – деді. Десерт:
«Мен де сіз айтқан жігітті қалар едім», - деді ол. Бұл сөзді естіген кемпір:
«Қарағым, сен қалаған жігіт өзеннен түсіп келе жатыр», – деді. Тәтті өзенге қарасам, басымдағы алтын тарақ суға түсіп кетті.
Өзге елдің патшасының баласы өзенге шомылып жатыр екен. Тила тарақты қолына алып: «Бұл тарақ кімде болса, мен оны аламын» деп уәде берді. Эльда сұрай бастады. Бір кемпір осы тарақтың иесі Ширин дейді. Жас жігіт қызды іздеуге шықты.
Күнчиқарда бір патша болған, оның Фархад есімді бір ұлы болған. Фархад мұңайып, мұңайып қалды. Бір күні әкесі ұлын қырық жігітпен серуендеуге шығарып салды. Фархадтың көзі тас жүзді шеберге түсті. Бұл кәсіпке әуес болғандықтан, ол оны зерттей бастады. Әкесі оны бұл жұмыстан тайдырса да, тоқтаған емес. Бір күні Фархад әкесінің қазынасына түседі. Тас сандықты ашып, айнадағы әлем картасына қарады. Ол алдымен айнадан Гүлиқахқа перісін көрді. Сосын күнге қарай ұшып келе жатқан Ширинді көрді. Бір қызға ғашық болып, есінен танып қалғанда қолындағы стақан жерге түсіп, сынып қалады. Фархад Ширинді іздеп жолға шықты.
Жолда ағаштың көлеңкесінде ұйықтап жатқан жас жігітті көрді. Ағаштан жылан түсіп, жігітті уландырмақ болғанда, Фархад жүгіріп барып, жыланды қанжармен өлтіреді. Жігіт шошып оянып, Фархадқа: «Енді түсімде бір адам: «Тұр, досың келді» деді», - деп Фархадқа осы қайғылы жағдайдың алдын алып, аман алып қалғаны үшін алғыс айтады. Ол өмірлік дос болды.
Олар жол жүріп, Шириннің еліне жетеді.Фархад таудың етегінде бірнеше мың сарбаздың жиналғанын көріп, бұл сарбаздардың кімдікі екенін бір шопаннан біледі. Сол кезде Ширин қырық күңімен келді. Жел Шириннің пердесін көтерді. Фархад оған ғашық болып, есінен танып қалады. Оны досы өзіне алып келді. Алайда Ширин мен қырық қыз кетіп қалды. Фархад Шириннің қайда кеткенін сұрады. Құрбысы: «Ширин мына тауға су әкелген жігітке тиісемін» деді. Бұл сөздерді естіген Фархадтың көңілі көтеріліп, тастарды қазуға кірісті. Ақыры осы жұмысын бітіріп, тауға су әкелді. Құрбысы таудың бір жағына Шириннің, екінші жағына Фархадтың суретін салған.
Бір күні Ширин қырық күңімен Фархадтың тау етегінде салған тоғанын көруге келеді. Тәтті жеміс ағаштарымен безендірілген гүлденген жерді көрді. Шөлді суарып, баққа айналдырған баға осы.Фархадты көрген Ширин де оған ғашық болды. Ол Фархадты сарайына апарып, той берді.
Осылайша, олар өз мақсаттарына тамақтанады.
САБЫР ТАБАҚЫ – САРЫ АЛТЫН
Баяғыда Бақижон деген жігіт өмір сүріпті. Әке-шешесі қайтыс болып, аз ғана жер қалды. Бәкіжон осында күндіз-түні еңбек етіп, алған егінімен күн көретін. Оның егіні піскен кезде мол болады, өсімқорлар суды өз жерлеріне бұрады, егіні сусыздан солып қалады. Бір кедей жігіт барып, үлкендерден мирап пен су сұраса, олар қамшысын алып, қуып жібереді. Сондай азапта ол тамақсыз, киімсіз әрең өмір сүрді. Алайда, Бақижон есейіп, енді үйленіп, отбасын құруды армандайды. Бақижан тұрған ауылда бір кедейдің Гүлойым деген қызы бар екен. Гүлойым ұзын бойлы, қабағы мен көзі қара, аузы ай, көзі күн. Бақижон Гүлойымға суға кеткенде ғашық болды. Гүлойым орамалын басына лақтырып, Бақижонға қарап күлді. Бақижон кімге айтарын білмей, Гүлойымға деген сүйіспеншілігіне алаңдады. Бақижан анда-санда суға шыққанда қызды көріп, амандасып, хал-жағдайын сұрайды.
Бір күні Бақижон нағашы апасын үйіне шақырды. Ол оған өз тілегін айтты. Тәтесі Гүлойдың үйіне тойға баруға келісті.
Бір күні Бақижанның нағашысы Гүлойымның үйіне сәуегей болып барады. Гүлойымның анасы қызының бұл қылығынан хабардар. Тіпті менің құрбым
Ол анасына Бақижанды ұнататынын айтты. Алайда Гүлойымның әкесі бұл жұмысқа қарсы болды. Гүлоймға келген құдалардың бірін әкесі қабылдамады да, сүйіспеншілік, бірі сүйіспеншілік деп қайтарады. Бірақ Бәкіжонның нағашысы тойға бара берді. Ақыры Гүлойымның әке-шешесі келісті. Ауылда кішігірім той жасап, Бақижан мен Гүлайым бірге тұра бастайды.
Содан бері бірнеше жыл өтті. Бәкіжан мен Гүлайым тынымсыз еңбек етіп, бақшасында еңбек етіп, алған егінімен күн көретін.
Бір күні Бақижон қатты науқастанып, жатып қалады. Бүкіл шаруашылық, жер жұмысы – егіншілік бір ғана Гүлойымның басына түсті. Бейшара Гүлойм таң атқаннан түн батқанға дейін тынымсыз еңбек етті. Бақижанға жақсы қарайтын, үй шаруасын бағып, егін суарып, кір жуып, әр жерді сыпырып, сүртіп, тыным таппайтын. Ешбір дәрігердің дәрісі Бақижан дертін емдей алмады. Жарасы асқынып, таяқтай жіңішкеріп, мүлде қозғала алмай қалды. Гүлайым да осы ауыртпалық пен уайымнан не істерін білмей, кімнен көмек сұрарын білмей арықтады. Гүлойдың әке-шешесі кедей болғандықтан, оларға ешқандай көмек көрсете алмаған. Гүлойым Бақижанның дертін емдеуге көп тырысты, бірақ нәтиже болмады. Байлардың үйіне барып, киімдерін жуып, қызметтерін атқарып, тапқан наны мен ризығымен Бәкіжанды тамақтандырды. Қазір бұл сөз ауылға тарап жатыр. Бақижанның жарасы ауыр, ол адамдарға жұғады дейді. Оны осы ауылдан басқа жаққа, шетке қуу керек. Бұл сөзді ауыл ақсақалдары, байлары, жүзбасылары таратады. Бұл сөздер Гүлойымның құлағына жетті. Бақижонға айтпай қатты жылады.
Бір күні есікті біреу қатты қақты. Голям былай деді:
«Сен кімсің, неге келдің? – деп сұрады да, ауылдың ақсақалдары, бір-екі үлкен ауыз қоршалаңдар. Олар Гүлоймға:
– Осы күннен бастап ауылдан кету керек. Өйткені сіздің күйеуіңіз жұқпалы аурумен ауырып, бірнеше жылдан бері төсекте жатыр. Ол бізге де әсер етеді. Сондықтан бүгіннен-ақ ауылдан кетіңіз, басқа айтар сөз жоқ! Кетпесеңдер, аттар мен арбалар әкеліп, өріске шығарамыз, — деді. Бейшара Гүлайым не айтарын білмей, «Енді бұл дертіміз де жоқ» деп жылап Бақижанға барды.
«Бүгін біз өз ауылымызды, үйімізді, басқа жерге кетуге мәжбүрміз». Ауылдың ақсақалдары келіп тағайындады», - деді ол. Бақижан төсегінде не істерін білмей, басқа амал таппай жылап отыр:
«Олай болса, біз бұл жерден қайда барамыз, қалай өмір сүреміз? — деп сұрады Гүлайым. Гүлайым:
«Бір амалын табамыз, маңдайымызға жазылғанды көреміз» деді. Сол түні Гүлайым Бақижанды жуындырды, сосын оны жуып, ауылдан шығып кетті. Ол Бақижанға көтеріліп, төмен түсіп, ақыры далалы шөлге келіп, бір ағаштың түбіне жайғасты. Оның шаршағаны сонша, ұйықтап қалды. Таңертең беті-қолын жуып, Бақижанды да жуып, бір бөлке нанмен таңғы асты ішті. Осы ағаштың астынан орын жасап, шатыр тіккен. Бәкіжон шатырда ұйықтаса, Гүлойым қалаға және оның маңындағы ауылдарға жұмыс іздеп барады. Әркімнің жұмысын істеп, тапқанын Бақижанға әкелді.
Бір күні жұмыс таппай, ішер тамағы жоқ, не істерін білмей жүрген Гүлайым үйіне қайтып келе жатқанда, жолда бір саудагерді кездестіреді. Ол Гүлой саудагерге: «Ол, көпес.
- Маған шашыңды сатпайсың ба? ол айтты. Гүлойымның шашы жиырма бес өрім, арқасына түседі. Бесеуін сатуға құлықсыз келісті. Гүлойым ақшаға үйге нан, басқа тамақ әкеліп, Бақижанға келеді. Бақижон бұл оқиғадан бейхабар болып қалды. Гүлойым да бұл сырды жасырады.
Бір күні Бәкіжон қараса, Гүлойымның шашы сәл азайып кеткендей болды. Сосын Гүлойымнан сұрады. Ал Гүлайым:
«Төгіп жатыр» деді. Сонда Бақижан:
– Менің кесірімнен асыл өміріңді қинап, осы жағдайға келдің. Қазір мен жазылмайтын апатқа ұшырадым. Жас өміріңді босқа өткізбе, әке-шешеңе бар, мен өмірімнің соңына дейін осы жерде тұрамын, сауығып кетсем бір күні көремін, – деді Гүлойым жылап: «Ол өмір сүріп жатырмын.
-Сен мені кім деп ойлайсың? Сені осылай тастап кеткенше өлгенім мың есе артық емес пе? Мен сені жөндеп, өмірімізді қалпына келтірмей бұл жерден кетпеймін, өмірімнің соңына дейін сенімен бірге боламын. Ондай сөздер айтып өзіңізді де, мені де қинамаңыз. «Жаным бар болса, мен саған қызмет етуге әрқашан дайынмын», – деді.
Бірнеше айдан кейін Гүлойым жұмыс іздеп жүргенде Бақижан апатқа ұшырайды. Бақижон қартқа өткен өмірін айтып берді. Ақыры осы дертке шалдыққанын, жазыла алмай жүргенін, осы дерттің кесірінен туған жерінен бөлініп кеткенін айтты. Қария Бақижанның сөзін тыңдап, оған:
– Балам, көп уайымдама, осы жаққа барсаң, осы жерден үш-төрт тастай жерде, таудың бүйірінде үлкен үйеңкі бар. Үйеңкі түбінен бұлақ қайнап жатыр. Су ыстық. Бара алсаң, түнде барып сол бұлаққа шомылса, емделіп кетесің.
Гүлойм қараса, күйеуінің жүзі ашық екен.
— Иә, не болды, сен бүгін бақытты көрінесің бе? — деп сұрады Гүлайым. Содан кейін Бақижан Мойсафитпен әңгімесін айтып берді. Гүлойым Бақижанды көтеріп, бұлаққа қарай бет алды. Іздегеннен кейін олар бұлақты тапты. Бақижан бұлақ суына шомылады. Олар сол бұлақтың жанынан орын жасады. Бір-екі айдан кейін Бақижан бұлақ суынан айыға бастады. Ақыры Бақижан орнынан тұрып, кейін жүріп, ақыры жұмыс істей алатын болды. Гүлойымның екеуі сол жерден құрғақ жер таңдаса, екеуі тынбай еңбек етіп, су тартып үй салыпты. Олар ауланың айналасына бақша жасады. Сол жерде бекініс пайда болды. Аула мен бақшаларға түрлі жемістер мен гүлдер егілген. Басқа адамдар да сонда көшіп, өмір сүре бастады. Сол жердің халқы жиналып, бұл бекініске «Гүлобод» деген ат қойған. Бакижон Гүлойымның ата-анасына телефон соғып жатыр. Олар Бақижон мен Гүлойымның өмірін көргенде ерекше қуанады. Олар бала-шағалы, немере-шөбере сүйіп, есейіп, жастық шағымен өмір сүріп, алға қойған мақсаттарына жетеді.
СІЗ НЕ ЕКІҢІЗ, ОРЫНДАЙСЫЗ
Ертеде бір қария өмір сүріпті. Әйелі қайтыс болып, есейген ұлымен жалғыз қалды.
Әкесі екі жылдан кейін ұлына үйленді. Келіні дөрекі, дөрекі. Күнде болмашы нәрсеге ұрысып қалатын, қарттың жағдайын білмейтін.
«Не, мені әкеңе күң етіп алдың ба? Оның кірін жусам, мынаны істесем, мынаны істесем... Менің он өмірім жоқ па? – деп күбірледі ол күнде.
Күндіз-түні бір орында қимылсыз жатқан бейшара қарт шал. Баласы ақыры шыдамы таусылып, әйеліне:
– Ендеше, сенің мақсатың қандай, мен не істеуім керек? ол айтты.
— Әкеңді бұл жерден алып кет. Мүмкін болса, қайыршы таппайтын жерге тастаңыз! — деді әйелі.
Баласы «осылай істесем, мына қарғыстан құтыламын» деп ойлап, әкесін аяп қалды. Әкесі де, баласы да төбелескендей үнсіз келе жатыр. Шегірткенің сайрауы мен табан астындағы шөптің сықырлағаны болмаса, айнала үнсіз.
Бала жүр, жүрсе де, көп жүріп, ақыры таудың басына жетті. Таудың бір жағы жартас. «Осы жарға лақтырсам, әділетсіздік болар еді» деп ойлады ол. Жақсырақ, көрініп тұрған тастың үстіне отыра берсін. Сонда не болса да маңдай терімен көреді», – деп ойлады ол.
— Әке, — деді ол қартты тастың үстіне қойып, — сіз осында отырыңыз, біраз демаласыз, мен бірден келемін.
Қарт күлді. Бұған таң қалған ұлы тоқтады:
— Әке, неге күліп тұрсыз? ол сұрады.
– Жоқ, мен сондаймын, кет, жолыңнан тайма, – деп жауап берді әкесі тағы да күліп.
Баласы «Жоқ, сен айтасың» деп тұрған соң, әкесі амалсыздан:
Мені осында әкелудегі мақсатым – кету. Мен оны білемін. Мен сенің әйеліңнің сені мәжбүрлегенін де білемін. Бірақ мен қайғырмаймын. Өйткені мен оны өз басымнан өткердім. Мен де әкемді сол жартасқа қалдырдым. Әлем қайтып келді. – Жарайды, балам, сау бол, бақытты бол, – деп сөзін аяқтады қария.
Мұны әкесінен естіген баласы: «Не ексең, соны орасың» деген сөз есіне түседі. Мүгедек әкесіне тіл тигізгеніне өкініп, қарияны мейіріммен үйіне қайтарып, қамқорлық жасауға кіріседі.
