ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:
Өзбек халық әндері
ЖОСПАР:
— Халық әндерінің тарихы
- Яалла
- Ән жанры
— Салтанатты әндер
— Дастандар
Өзбек халық музыкасы өзінің алуан түрлі мазмұнымен, формасымен және жанрымен Орта Азиядағы тәжік, түрікмен, башқұрт, қырғыз және басқа халықтардың музыка мәдениетімен тығыз байланысты. Халық қолынан шыққан бұл жауһарлар ғасырлар бойы жетілдіріліп, күрделеніп, бізге жеткен. Халық әндері – бірсарынды болғанымен ғажайып шырқалатын, мәнері бөлек өзбек өнерінің ұлттық қазынасы.
Ертеде Өзбек Елінде көптеген хандықтар болған, әр хандықтың өз күйшілері, әншілері болған. Сондықтан халық әндерінің әр оазисте өзіндік бағыты болды. Ташкент пен Ферғананың күйлері мен әндері Хорезм оазисінің күйлері мен әндерінен, Бұхар әндері Ташкент әндерінен немесе Ташкент пен Ферғана оазистерінің «Үлкен әні» басқа оазистерде жоқ. .. Ташкент, Ферғана, Хорезм әндері орташа диапазондағы музыкалық шығармалар болса, Бұхардың «халық әндері» кең ауқымды музыка өнерінің үлгілері болып табылады.
Өзбек халық әндерінің көбі бестік интервалынан басталып, екі октаваға дейін (әннің шарықтау шегі) көтеріліп, ортаңғы шарықтау құралдары арқылы негізгі тональдыққа (тональность) оралады. Әуендер оның сөзінің мағынасын толық жеткізіп, кей жерлерде өлеңнің мазмұнын одан сайын кеңейтеді. Өлеңдер көбінесе төрт жол түрінде жазылады. Ғазал түріндегі өлеңдер көбінесе көлемді шығармаларға («Шашмақомдарда») қолданылады. Мысалы: А.Науаи өлеңімен жазылған «Гулизарим», Муқими өлеңімен «Фарғанача Жонон», Завқи өлеңімен «Оромижан», «Асирий», Хислат өлеңімен «Найларам», Фурқаттың «Фигонким» поэмасы және т.б өзбек халық әндері. әртүрлі тәсілдермен орындалады – қарапайымнан күрделі шараларға дейін. Мысалы: «Мұғулчай дугох» және «Мұғулчай сегох»-5/4; «Талқын», «Байот», «Адой», «Асирий» және «Чапандози баёттар»-3/8; «Мыскин» - 4/4 және т.б
Халық әндерімізге музыкалық аспаптардың сүйемелдеуінің маңызы ерекше. Кейбір жағдайларда әуендер аспаптардың сүйемелдеуімен одан әрі пысықталып, әуенге ерекше жылтыр береді. Біздің халық күйлері мен әндері екі түрлі ансамбльдің сүйемелдеуімен орындалады. Бірі үйде, бөлмеде (шеңбер, гизжақ, сыбызғы, танбур, рубоб, дутор) болса, екіншісі керней, керней, барабан, бірнеше үйірме және басқа да аспаптардың сүйемелдеуімен үлкен рәсімдерде орындалады. Халық күйлерімізді аспаптық және әншілік деп екіге бөлуге болады. Мысалы, «Янги таңавор», «Дутор бәйоти», «Рохат», «Гүл сайри» музыкалық кітаптар болса, «Чоргох», «Байот-5», «Үшшақ», «Чапандози наволар» әндер. . Біздің халық әндері әртүрлі бағытта орындалады: олар лирикалық әндерден, салт-дәстүрлік әндерден, еңбек туралы әндерден, лапарлардан, жаллалардан және балаларға арналған шығармалардан тұрады.
Бұхарада мавр әндері, Ташкент пен Ферғанада ялла, ал Хорезмде ойнақы түрдегі әндер орындалады.
- Яалла-бандли (куплетная) әні, үш-төрт әншінің орындауындағы шығарма. Әннің бастапқы бөлігін әркім, ортаңғы шарықтау шегін екі-үш әнші, ал үлкен шарықтау шегін бір әнші, екінші жартысын барлық әншілер бірге орындайды. Мысалы, Н.Гасановтың «Керуен келе жатыр», Ферғана жолдарының «Өлемін» т.б.
-Ашула Жанрға лирикалық сипаттағы, адамның психологиялық, ішкі сезімін білдіретін әндер жатады. Мысалы, «Қатта ашула» музыкалық аспапсыз орындалады, ал әнші қолына кішкентай лай немесе ләлі ұстап ән айтады. Үлкен ән әншіден диапозонның үлкен болуын, жақсы тыныс алуды талап етеді. Үлкен әнді үш-төрт әнші, сирек екі әншінің орындауында тыңдаймыз. Мысалы: «Келейік», «Көп ерді», «Мен адасып қалдым», «Ул кун жаонон» т.б.
— Лапар халық арасында кең тараған музыкалық мұра. Лапарды көбінесе би мен әнді үйлестіретін әйелдер орындайды. Лапарлар әртүрлі мазмұндағы шығармалардан құралған, махаббатты, еңбекті, жастықты дәріптейтін әуендерден тұрады. Мысалы, «Қара шаш», «Ойжон» және т.б.
— Рәсім (обрядовие) халық арасында ән көп болмаса да, тұрмыс жағдайын әдетке айналдырған. Мысалы: «Йор-йор». Неке қию рәсімінде айтылатын бұл ән қыз баланы шаңырақ көтерген кезде көңілді, көңілді орындалады. «Йор-йор» әнінің бірнеше нұсқасы бар. Ташкентте бір түрі, Ферғана мен Намонганда басқа түрі, Самарқандта басқа түрі бар.
— Марсия, жоқтау өлу рәсімдерінде айтылатын шығармалар тізбегі. Марсия, әйелдер үйде, іште жылайды. Жоқтау сөзін марқұмның жақындары айтса, қалғандары аза тұту құралдарымен көңіл айтады.
— Еңбекке арналған әндер халық арасында жиі кездесетін шығармалардың ішінде «Чарх», «Хашар», «Мақта теру», «Мехнат Ахли», «Зауыт», «Пахтақорлар» деп аталатын әндер.
- Балаларға арнап жазылған немесе балаларға арналған бірқатар халық әндері бар. «Алла», «Қуыршақ», «Ақ шөл, көк терек», «Жаңбыр ағашы», «Күлгін», «Богчамыз» т.б.
— Өзбек халық шығармашылығындағы әңгімелер ерекше орын алады. Эпостардың мазмұнына кешегі ауыр өмірді басынан өткерген, хандар мен билерге қарсы күрескен, ел батырларын дәріптеген, Отанын қорғаған, ел мүддесін ойлаған тұлғалар туралы дастандар бар. Олардың қатарында «Горогли», «Әлпөміш», «Шохсанам», «Орзиғұл», «Ширин мен Қант», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Фархад пен Шірін». Дастандар мазмұнын одан сайын тартымды, жылтыр етуде музыкалық аспаптардың ішінде дутор рва домбырасының алатын орны ерекше.
- Халық арасындағы езгі туралы жырлар да бар Олар «Хондан дод», «Ханның озбырлығы», «Никалай хан жаллад», «Поездингин йгурызған», «Мың лаңат» және басқа да халық әндері.
Өзбек халқының ертеден келе жатқан музыкалық мұрасы біздің күндерімізде де халық әндерімен, түрлі жанрларымен, бай бейнелік құралдарымен жаңғырып келеді.
Кітаптар
-
Жуманазаров «Өзбек халқының тарихи әні». Ташкент, 1989 ж.
-
Е.Соломонова «Өзбек музыкасының тарихы» Ташкент, 1981 ж.
-
Н.Карелова «Вопроси музыкалық мәдениет Өзбекстан». Ташкент, 1961 ж.