Әлішер Науаи – өзбек әдеби тілінің негізін салушы

ДОСТАРЫМЕН БІРГЕ АКЦИЯ:

ЖОСПАР:

 

1. КІРІСПЕ:

    а) Әлішер Науаи – өзбек әдеби тілінің негізін салушы.

2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:

1) Науаи тілінің фонетикалық ерекшеліктері.

2) Науаи тілінің морфологиялық ерекшеліктері.

4. ӘДЕБИЕТТЕР.

15 ғасырдың екінші жартысы өзбек әдеби тілінің дамуындағы өте маңызды кезең. Осы кезеңде Әлішер Науаи өзінің берекелі еңбегімен өзбек әдебиетін биік деңгейге көтерумен қатар, өзбек тілінің дамуына зор үлес қосты. Науаи өз шығармаларында «грамматика» немесе «фонетика» деген сөздерді қолданбағаны сөзсіз. Бірақ ол тілдің грамматикалық және дыбыстық заңдылықтарын жақсы білген, оларды бір-бірінен жақсы ажыратып, араб-парсы, түрік-өзбек тілдеріне тән терминдермен атаған: бұйрық, әріп, қимыл, хамза, возе (дауыс жасаушы немесе сөз жасаушы). ); тәжнис пен ихом көп мағыналы сөздер; аламизм, зат есім; атмутакаллим-шешен; Сөз, сөз, әлфоз туралы өз заманына байланысты өте маңызды ойлар мен пікірлер айтқан. Соның ішінде Науаи түркі (өзбек) тілінің грамматикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті пікір айтқан. Ол сөздің жасалу жолдарына ерекше тоқталады. Өзбек тілінде чопишмак, пашимак, чушихмак, пишимкак, югурт, килдүрт, яшұрт, киркут сияқты сөздер етістіктердің бірлік, жинақтау дәрежелерін жасайтын -ш/-иш, -т қосымшалары арқылы жасалған. ал сын есімдерде артық немесе кемдік белгісін п, м, оп+ақ қап+қара, қызыл+қызыл, сап+сары, дөңгелек+дөңгелек, жақын+жалпақ, ашық+ашық, жасыл+жасыл арқылы анықтауға болады. , empty+empty түрінде өрнектелетінін айтады[1] Сондай-ақ - гач/-гач, -кач/-кач жұрнағы арқылы терғач, борғач, йоргоч, топкач, сотқач сияқты етістік формаларының жасалуы; ал іс-әрекетті орындауға ұмтылу, дайындалу сияқты мағыналарды білдіргенде – гу/-г’у аффиксі арқылы жасалған сын есім түріне – боргу, йоргудек, садекек, үргудек, сургудек fe It сияқты дек септік жалғауы жалғануы арқылы. `l жасалуын мысалдармен көрсетеді. Науаи негізін салған әдеби тілдің дыбыстық мүмкіндіктерінің кеңдігі де толық дәлелденген. Өйткені Науаи шығармаларының тілінде оның дәуірінде өмір сүрген барлық дерлік түрік диалектілері, диалектілері мен диалектілерінің вокализмі және оның негізгі негізі болып табылатын қыпшақ диалектілерінің 9 буынды дауысты дыбыс жүйесі мен сингармонизм заңы толық бейнеленген. ескі өзбек әдеби тілі.Оғыз диалектілерінің де, орта өзбек (қарлұқ-чигіл-ұйғыр) диалектілерінің де дыбыс жүйелерін толық көрсетуге мүмкіндік береді. Сол кезеңдегі оғыз-түрікмен диалектілерінің дыбыстық жүйесін науаи тіліндегі қысқа және созылыңқы дауысты дыбыстармен, сондай-ақ парсы-тәжік тілінің қатты әсер еткен Герат, Самарқанд, Бұхара қалалық диалектілерін толық көрсету үшін тіл және олар диалектілер түрінің дыбыстық ерекшеліктерін көрсету үшін қызмет етті. Әлішер Науаи шығармалары тілінде мынадай тілдер мен диалектілерде фонемалық деңгейге көтерілген лабиалды бейнелеу үшін ашық о (о) дыбысын қолданған. Әлішер Науаидың түрік тілі жүйесіндегі дыбыстардың заңдылықтарын жақсы білуі және оларды жақсы қолдана білуі түрік тілінің дыбыстық мүмкіндіктерін әлі де бұрыннан келе жатқан тар араб әліпбиінің мүмкіндіктері деңгейінде ашуға болатынын дәлелдейді. жүздеген жылдар бойы қалыптасқан дәстүр.[2]. Әлішер Науаи, жалпы классик ақындарымыз жақсы білген. Олар өз шығармаларының тілінде 9 дербес фонеманы қолданған.

Әлішер Науаи өзбек тіліне, яғни ана тілімізге мұқият қарады. Науаи көптеген өзбек ақындарының да ана тілінің байлығы мен кең мүмкіндіктерін пайдалануға аз көңіл бөлгенін өкінішпен айтты. «Бұл тіл дөрекі тіл, онда биік өнер туындылары жасалмайды» деген ойларға шабуыл жасап, өзбек тілінің жасырын қазынасын ашып, ғалымдар мен поэзия сүйер қауымға ұғындыру – өзбек халқының міндеті. Бұл оның ұлы балалары үшін маңызды міндет болды. Әлішер Науаи бұл ұлы істі жүзеге асыра алды. Науаи: «Бұл хикаяда көп шатасу бар, осы уақытқа дейін шындық туралы ешкім ойламағандықтан, ол жасырын қалды. Ал, шындығында, адамның парасаттылығы, сабыры болса, бұл сөздің ауқымы (ені) көп болғандықтан, сонша қампан (ашықтық) табылар...» деп, тек халық бұқарасы ғана емес, өзбек ақындары да жазған. , сонымен бірге ақындар да осы тілде қолданып, мүмкіндігінше өз таланты мен өнерін көрсетуге мәжбүр болды. Мысалы, Науаи дәл осы мақсатта былай деп жазады: «...түрік тілінің тұтастығы көптеген дәлелдермен дәлелденді, маған бұл халықтың арасынан шыққан таб халқының әлеуеті мен табылардың қабілеті керек еді. егер олар басқа тілде пайда болмаса және оларға жұмыс істеуге бұйрық бермесе, өз тілдерін сақтау. Ал егер екі тілде де сөйлей алатын қабілеттері болса, өз тілінде көп, басқа тілінде аз айтар еді. Ал асыра сілтеп жіберсе, екі тілмен де айтар еді...».[3]. Бабыр тілімен айтқанда, Науаи өзбек тілінде «көп», «жақсы» жазып, қаламының құдіретімен жүректерді жаулап алған. Әлішер Науаи тіл біліміне арналған «Мухокамат ул-лұғатайн» атты еңбегімен өзбек әдеби тілінің, әсіресе, өзбек тіл білімінің ғылыми-теориялық негіздерін жасады. Әлішер Науаи «Мухокамат ул-лұғатайн» еңбегінде өзбек тілін парсы тілімен салыстыра отырып, ана тілінің артықшылығын, әдебиет, өнер, ғылым мен мәдениетті дамытудағы рөлін заттай материалдар мысалында көрсетеді. Науаи екі тілді – өзбек және парсы (тәжік) тілдерін салыстыра отырып, ол бірінің маңыздылығын кемітпейді немесе жоққа шығарып, екіншісінің маңыздылығын асыра көрсетпейді, бұл салада ешбір әсірелеуге жол бермейді, керісінше, олардың әрқайсысын біреуін өзінше қабылдайды. Бай материалдарға сүйене отырып, өзбек тілінің парсы тілімен теңдігін, көркемдігін, кей жағдайда бұл жақтардың артықшылығын дәлелдейді. Әсіресе, мұндай сипаттар фонетикада, сөзжасамда, стилистикада, лексикада анық байқалатынын атап көрсетеді. Науаи өзбек тілін ұнатып, оның талғамына сай, бірақ парсы тілін ұнатпағандықтан осындай тұжырымға келді деп ойлау қате болар еді. Демек, Науаи парсы тілінің құндылығы мен маңыздылығын төмендетпейді. Ұлы жазушы парсы тілін қолдануда жоғары деңгейге көтерілді және бұл жағынан Науаимен бәсекелесе алатындар аз болды. Бұл суретшінің «Фони» деген бүркеншік атпен жазған шығармаларында анық байқалады. Науаи шығармаларының тілі 15 ғасырдағы өзбек әдеби тілінің биік үлгісі болып табылады және тіл тарихын зерттеуге үлкен қайнар көзі әрі байлық болып табылады. Ұзақ және тынымсыз ізденістердің арқасында оның «Сәб`ат абхур» (Жеті теңіз) деген атпен белгілі тағы бір құнды еңбегі бар екені анықталды, ол осы еңбек тілінің сөздігі болып табылады. ат бойынша зерттеулер[4].

Науаи өзбек тілінде 100 етістіктің пайда болу себептерін көрсетіп, оларға талдау жасайды. Ол мұндай етістіктердің парсы тілінде көп кездеспейтінін атап өтіп, бірқатар етістіктердің құрамындағы синонимдерге мысалдар келтіреді. Науаи өз шығармаларының тілін сингоризмсіз диалектілерге негізделген деп есептейді. Е.Д.Поливанов оның шығармаларының ортаазиялық тілдерде жазылғанын атап өтеді[5].

Әлішер Науаи белгілі бір диалектіге сүйеніп еңбек еткен жоқ. Ол өзбек диалектілері мен диалектілеріне тән белгілерді таңдап, өзбек әдеби тілін дамыту үшін табанды күрес жүргізді. Науаи шығармаларында қарлұқ-чигіл-ұйғыр диалектісі мен ішінара қыпшақ диалектілері бар.

Науаи шығармалары тілінің фонетикасы қазіргі өзбек тілі фонетикасынан және 10-13 ғасырлардағы естеліктер тілінен өзінің кейбір ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Науаи тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне қатысты мәселелер әлі толық шешімін тапқан жоқ. Науаи сөзінің дыбыстық бөліктері туралы тіл ғалымдарымыз әртүрлі пікірлер айтқан.[6]

Профессор Н.Раджабов науаи тілі мен жалпы өзбек тіліне жүргізген бақылауларының нәтижесінде өзбек тілінің дыбыстық бөліктері, соның ішінде Науаи сөзі сөйлемдер, синтагмалар, такт, буын, дыбыстардан тұрады деген қорытындыға келді. фонетикалық бірлік, екі кідіріс арасында ерекше интонациясы бар сөйлеу бөлігі. Сөйлем әдетте сөйлемге сәйкес келеді. Өйткені сөйлемнің кідірісі ой толықтығы, ал оның интонациясы сөйлемнің мазмұнына байланысты.

Сөйлемнен кейінгі шағын фонетикалық фрагмент синтагма болып табылады. Сөйлем бір немесе бірнеше синтагмаларға бөлінеді. Синтагма бір немесе бірнеше өлшемдерден тұруы мүмкін. Такт – синтагманың бір бас екпінмен айтылатын шағын дыбыстық фрагменті. Әлішер Науаи «Мухокамат ул лұғатайн» атты еңбегінде былайша шығады.

• махаббат 2) axtar-i: -dur 3) ағаш; 4) адамгершілік; 5) трамп-карта; 6) жарық; 7) пайыздар; 8) andim; 9) вагаршар-ш:-дур; 10) ракшанда; 11) адамгершілік; 12) тәж; 13) әшекейлер; 14) баға; 15) andean; сияқты такттерге бөлінеді

Соққы бір немесе бірнеше буыннан тұрады. Буын – тыныстың бір рет соғуымен айтылатын ырғақ бөлігі.

XV ғасырдағы әдеби өзбек тілінде буынды дыбыстар да деп саналған. Буын дауысты дыбыстан басталуы мүмкін, яғни кедергісіз болуы мүмкін немесе дауыссыз дыбыстан басталып, кедергі болуы мүмкін. Буынның басында екі дауыссыз дыбыс шықпайды, яғни буын бір ғана дауыссыз дыбыспен аяқталады. Сондай-ақ буын дауыстыға аяқталуы мүмкін, яғни ашық болуы мүмкін немесе дауыссыз дыбысқа аяқталуы мүмкін, яғни жабық болуы мүмкін.

Вокализм «Мухокамат ул-лұғатайн» еңбегінде науаи тілінде тоғыз дауысты фонема бар.[7]

ii, ea, yu, ö-o және e.

«Мен» фонемасы. Қазіргі өзбек әдеби тіліндегі «и» фонемасы көне түркі тілінде және қазіргі өзбек диалектілеріндегі «и» және «и» дербес екі фонемадан тұратыны белгілі. Науаи и дыбысының барын айтпайды. Демек, көне түрік тіліндегі іі фонемалары 15 ғасырда-ақ өзбек әдеби тілінде бір I фонемасына қосыла бастаған.

«Е» фонемасы. Бұл фонема көне түрік тіліндегі тілге дейінгі «ә» дыбысының тарылуы нәтижесінде қалыптасқан.Көне түрік тіліндегі келді,секіз,әр сияқты сөздердің бәрі бірінші буында «ә» болып өзгергенін көреміз. е» 15 ғасырда, ә түрік сөздерінің қосымшаларында сақталса да, түрік сөздеріне фонеманың күшті орны түбір, яғни бірінші буын болғандықтан, оны дыбыстың варианты деп қарау керек. .[8]

«А» - фонема. Тәжік тілінен өзбек тіліне тәжік және араб тілдері арқылы йор, базар, қамар, самар сияқты сөздер және түрік тіліндегі «ә» фонемасынан кейін «е», түрік тілінде а-дан, тәжік, араб сөздеріне айналған. «у» дыбысына қарама-қарсы «о» арқылы жасалған дыбыс.

Барыңыз және кетіңіз

Зор-зар-зер

oe және ю фонемалары. Бұл фонемалардың XV ғасырдағы әдеби өзбек тілінде болғаны күмән тудырмайды. Өйткені Науаи отты (отты) оттан (өтуге бұйрық) ажыратады.

Консонантизм Науаидың 25 дауыссыз фонемасы бар: б, п, ф, в, м, т, д, с, н, р, л, ш, ж, й, ч, л, г, қ, г', нг, и, x, h, (ʿ).

Науаи тіліндегі шешім, санғар сияқты сөздердің соңындағы р қазіргі өзбек тілінде диссимиляцияланып, и болып өзгерген: қара, сары.

Науаи тілінде де сингармонизм заңдары бар.[9] Әбдужәмілдің Науаидың «Хамсасының» көшірмесі бізді сингармонизмнің үш заңы да, яғни дауысты дыбыстардағы таңдай үндестігі, ерін үндестігі, дауыссыз дыбыстардағы дыбыстық және үнсіз үндестігі бар деген қорытындыға әкеледі.

 Әлішер Науаи – контрасттық тіл білімінің негізін салушы. Әлішер Науаи тек ана тілінде көркем туынды жасаумен, ана тілінің бар сұлулығын, балғындығын іс жүзінде көрсетумен шектелмейді. Ана тілін сол кездегі көркем әдебиетке дәстүрге айналған парсы тілімен салыстыра отырып, оның бұл тілден кем түспейтінін, тіпті кей жерлерде жоғары тұратынын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу мақсатын қойды. Осы мақсатта 1499 жылы ол екі тілдің – екі тілдің гибридті грамматикасы – «Мухокамат ул-лұғатайн» тақырыбын талқылауға арналған арнайы еңбек жасады.

Әлішер Науаи еңбегінің жарық көруімен әлем тіл білімінде жаңа бет ашылды. Тіл білімінің контрастивті лингвистика деп аталатын жаңа бағытының негізі қаланды. Кросс-лингвистиканың ерекшелігі екі жүйеге жататын тілдер тілдің барлық деңгейінде бір-бірімен салыстырылады.[10]

Сонымен қатар, Науаи тілдің морфологиялық ерекшеліктеріне де тоқталады. Науаи тіліндегі сөздер қазіргі өзбек тіліндегі сияқты алдымен екі үлкен морфологиялық топқа бөлінеді, яғни дербес және көмекші сөздер, содан кейін дербес сөздер зат есім, сын есім, есімдік, сан есім, етістік болып бөлінеді.l, болуы мүмкін. септік категорияларына, ал көмекші сөздерді көмекші, байланыстырушы, жүктейтін болып бөлуге болады.[11]

Жылқы. Зат есімдер тобына жататын сөздер адам, жануар, зат, оқиға, ұғым есімдерін білдіріп, мынадай грамматикалық категорияларды қамтиды.

• Атақ пен достық

• Адамгершілік пен тұлғасыздық

• Күй

• Көпше

• Меншік

• Келісім

Науаи тілінде жыныс категориясына қатысты элементтер де бар, зат есімдер сөйлемде ие, жақ, анықтауыш, толықтауыш, септікте болады.

Сапасы. Науаи тіліндегі сын есімдер қазіргі түрік тіліндегі сын есімдер сияқты заттық және қатыстық сын есімдерге бөлінеді. Заттық сын есім де, қатыстық сын есім де заттың белгісін көрсетеді. Ақ (ақ), қара (қара), қызыл, жасыл, т.б төл сын есімдер; тәтті, қышқыл (ащы) дәм; үлкен, кіші, аласа, биік сияқты өлшем мен пішінді білдіретін; кәрілік, жас сияқты физикалық белгілерді белгілеу; жаманға ұқсас абстрактілі белгілерді білдіретін жақсы; алыс, жақын, кіру сияқты уақыт пен кеңістік белгілерін білдіретін сөздер, ал бұлар лексикалық мағыналарымен тікелей субъект белгісін көрсетеді.

Есімдік. Науаи тілінде үшінші жақ тұлғалы және көрнекілік демеулік ul қазіргі өзбек тілінен басқа жағдайларда да ерекшеленеді.

Ол тұлғалы есімдікке айналғанда, көптік түрі олар түрінде жасалады.

Равиш. Науаи тілінде қазіргі өзбек тілінде қолданыстан шығып қалған идиомалар бар. Мысалы, баз, асру, бурна, таңла сияқты сөздер солардың қатарында. Баси равиши өзбек тіліне тәжік тілінен ауысқан және «бехад», «көп» және «өте» мағыналарында қолданылады.

Сын есім мен үстеу арқылы білдірілген жіктік жалғауын жасайтын, оның жеке санын көрсететін көмекші сөзді жалғау дейміз.

Науаи тіліндегі бірінші және екінші жақ жалғаулары есімдіктен формасы жағынан ерекшеленбейді. Өйткені науаи тілінде бұл жалғаулардың мен (қазіргі өзбек тілінде), сен (қазіргі өзбек тілінде), біз (қазіргі өзбек тілінде - миз) және сен (қазіргі өзбек тілінде - сен) деген жалғаулықтардың формалары бар.

Бірақ жалғаулықтар тарихи есімдік болып, формасы жағынан есімдікке ұқсас болғанымен, есімдік деп атауға болмайды. Өйткені мен, сен, біз есімдіктері бұл формадағы жалғаулардан бір ғана қыры, яғни дыбыстық құрамы жағынан ерекшеленбейді, бірақ дыбыстық таңбалары мен лексикалық-грамматикалық ерекшеліктері жағынан мүлде бөлек. Жалпы, Науаи шығармаларының тілі туралы мынадай тұжырым жасауға болады:

Навои шығармашылығы 15 ғасырдың екінші жартысындағы өзбек әдеби тілінің даму тарихында өте маңызды орын алады. Өзбек әдеби тілінің өзіне ғана тән фонетикалық-грамматикалық ерекшеліктері (дауысты, дауыссыз дыбыстардың, кейбір морфологиялық формалар мен синтаксистік құрылымдардың жақындасуы) осы кезеңнен бастап дами бастады.

Әлішер Науаи өзінің берекелі еңбегімен өзбек классикалық әдебиетін биік деңгейге көтерді. Ол өзбек әдеби тілінің дамуына да зор үлес қосты. Әлішер Науаи шах шығармалары 15 ғасырдағы өзбек тілін көрсетеді және өзбек тілінің тарихын зерттеудің ең бай көзі болып табылады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Абдурахманов Ғ'., ​​Рустамов А. Науаи тілінің грамматикалық ерекшеліктері. – Т.: «Ғылым», 1984 ж.

2. Даниёров Х., Ёлдошев Б. Әдеби тіл және көркемдік стиль. – Ташкент: «Фанат», 1988 ж.

3. Каримов С., Санакулов У. Өзбек тіл білімінің мәселелері. - Самарқанд, 2001 ж.

4. Нұрмонов А. Өзбек тіл білімінің тарихы – Ташкент: «Өзбекстан» 2002 ж.

МАҚАЛАЛАР:

1. Абдуллаев Ф. Науаи синкронизмінің ерекшеліктері // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, 1966, №5.

2. Даниёров Х, Санақұлов У. Өзбек тіл білімінің негізін салушы // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, 1991, No1.

3. Раджабов Назар. Науаи – ана тілі үшін күрескер // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, 1991, No1.

4. Хамид Сүлеймен. Науаи қолжазбалары әлем кітапханаларындағы // «Тіл және әдебиеттану» журналы, 1967, №3.

[1] Әлішер Науаи шығармаларының 15 томдығы. 14-том. — Ташкент, 1967,116, 117-XNUMX-беттер.

[2] Даниёров Х., Санақұлов У. Өзбек тіл білімінің негізін салушы // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, 1991, No1, 28-31 б.

[3]  Раджабов Н. Науаи – ана тілі үшін күрескер // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, 1991, No1, 32-33 б.

[4] Хамид Сүлеймен. Науаи қолжазбалары әлем кітапханаларындағы // «Тіл және әдебиет білімі» журналы, 1967, No3, 34-35 б.

[5] Поливанов Е.Д. Өзбектердің этнографиялық сипаттамасы. Vyp. 1. Өзбек тілінің шығу тегі және атауы. – Ташкент, 1925, 13-бет.

[6] Абдурахманов Ғ'., ​​Рустамов А. Науаи тілінің грамматикалық ерекшеліктері. — Ташкент: «Ғылым», 1984, 6-7 б.

[7] Раджабов Назар. Науаи – ана тілі үшін күрескер // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, No1, 33-34-беттер.

[8] Абдурахманов Ғ'., ​​Рустамов А. Науаи тілінің грамматикалық ерекшеліктері. — Ташкент: «Ғылым», 1984, 14-бет.

[9] Абдуллаев Ф. Науаи сингармониясының ерекшеліктері. // «Өзбек тілі мен әдебиеті» журналы, 1966, №5.

[10] Нұрмонов А. Өзбек тіл білімінің тарихы. – Ташкент: «Өзбекстан», 2002, 85-86 б.

[11] Абдурахмоно Г'., Рустамов А. Науаи тілінің грамматикалық ерекшеліктері. – Ташкент, «Ғылым», 1985, 31-бет.