Алишер Навоий асосгузори забони адабии узбек мебошад

БО ДӮСТОН мубодила кунед:

НАҚША:

 

1. МУҚАДДИМА:

    а) Алишер Навоӣ асосгузори забони адабии ӯзбек аст.

2. ҚИСМИ АСОСӢ:

1) Хусусиятҳои фонетикии забони навоӣ.

2) Хусусиятҳои морфологии забони навоӣ.

4. АДАБИЁТ.

Нимаи дуюми асри 15 дар инкишофи забони адабии узбек давраи хеле мухим аст. Дар ин давра Алишер Навой дар баробари ба пояи баланд бардоштани адабиёти узбек бо эчодиёти пурбаракати худ дар инкишофи забони узбеки сахми арзанда гузоштааст. Навоӣ дар осори худ бешубҳа калимаи «грамматика» ва «фонетика»-ро истифода накардааст. Аммо ќонунњои грамматикї ва фонетикии забонро хуб медонист, онњоро аз њамдигар хуб фарќ карда, бо истилоњоти арабию форсї ва туркию узбакии ба худ хос: фармон, њарф, амал, њамза, возе (овозсоз ё калимасоз) ном гузоштааст. ); таљнис ва ињом калимањои сермаъно мебошанд; аламият, исм; атмутакаллим — сухангӯй; Вобаста ба замони худ дар бораи вожа, вожа ва алфоз андешаву андешаҳои хеле муҳим баён кардааст. Аз љумла, Навої дар бораи хусусиятњои грамматикии забони туркї (узбекї) андешаи кофї баён кардааст. Ӯ махсусан дар бораи роҳҳои ташаккули калимаҳо таваҷҷуҳ мекунад. Дар забони узбекй вожахои чопишмак, пашимак, чушихмак, пишимкак, югурт, килдурт, яшурт, киркут ба воситаи изофахои -ш/-иш, -т сохта мешаванд, ки дарачахои ягонагй ва афзудани феълро ташкил медиханд. ва дар сифатњо аломати зиёдатї ё камбудро ба воситаи п, м, оп+халтаи сафед+сиёњ, сурх+сурх, шира+зард, мудаввар+давра, наздик+хамвор, кушода+кушо, сабз+сабз муайян кардан мумкин аст. , empty+ empty мегӯяд, ки он дар шакл ифода шудааст[1] Хамчунин ба воситаи суффикси - гач/-гач, -кач/-кач сохта шудани шаклхои феълй тергач, боргач, йоргоч, топкач, соткач; ва хангоми ифодаи маънохое чун кушиш ба ичрои амал, тайёр кардан - ба шакли сифати бо аффикси гу/-г'у сохташуда - ба воситаи иловаи пасванди дек, ба мисли боргу, ёргудек, садекек, ургудек, сургудек fe It ташаккули `l-ро бо мисолхо нишон медихад. Васеъ будани имкониятхои солими забони адабии асосгузори Навой низ пурра исбот шудааст. Зеро дар забони осори Навоӣ вокализми қариб тамоми гӯишҳо, гӯишҳо ва гӯишҳои туркӣ, ки дар замони ӯ вуҷуд доштанд ва низоми садонокҳои 9 ва қонуни сингармонизми гӯишҳои қипчакро, ки пояҳои асосии гӯишҳо мебошанд, пурра инъикос мекунад. забони адабии кухнаи узбек. имкон медихад, ки системахои овозии хам лахчахои огузхо ва хам лахчахои узбеки миёна (карлук-чигил-уйгур) пурра инъикос карда шаванд. Барои пурра инъикос намудани системаи овозии гӯишҳои оғузу туркмании он давра бо садонокҳои кӯтоҳу дароз дар забони навоӣ ва инчунин гӯишҳои шаҳрии Ҳирот, Самарқанд, Бухоро, ки аз таъсири забони форсӣ-тоҷикӣ сахт гирифта шудаанд. забон буда, барои инъикоси хислатҳои садоии навъи гӯишҳо хидмат кардаанд. Дар забони осори Алишер Навоӣ дар забону лаҳҷаҳои зерин садои кушодаи о (о)-ро барои инъикоси лаби о ба сатҳи фонемавӣ истифода кардааст. Донистани хуби қонунҳои овозҳо дар низоми забони туркӣ ва маҳорати хуби корбарии онҳо аз Алишер Навоӣ собит мекунад, ки имкони садоии забони туркӣ ҳатто дар сатҳи имкони алифбои танги арабӣ ошкор мешавад. анъанаи садсолаҳост.[2]. Алишер Навой ва умуман шоирони классики мо хеле хуб медонистанд. Онхо дар забони асархои худ 9 фонемаи мустакилро ба кор бурдаанд.

Алишер Навой ба забони узбекй, яъне ба забони модарии мо бодиккат назар мекард. Навой бо таассуф гуфт, ки хатто бисьёр шоирони узбек ба истифодаи сарвату имкониятхои васеи забони модарии худ чандон эътибор надодаанд. Ба андешаҳои «ин забон дағал аст, осори баланди бадеӣ наметавон дар он эҷод шавад», зарба задан, ганҷҳои ниҳони забони узбакиро боз кардан ва ба донишмандону ҳаводорони шеър фаҳмондан вазифаи мардуми ӯзбек аст. .дар назди фарзандони бузурги у вазифаи мухим буд. Алишер Навой ин кори бузургро ба чо оварда тавонист. Навої гуфтааст: «Дар ин достон бисёр парешонї аст ва то њол касе дар бораи њаќиќат фикр накардааст, пас он пинњон монд. Ва воќеан, агар инсон њукми неку сабру тоќат дошта бошад, зеро ин вожа он ќадар фароњам (вањно) дорад ва он ќадар кампан (кушода) пайдо мешавад...» ва шоирони узбек навиштаанд, на танњо оммаи мардум. , балки шоирон низ ба ин забон истифода мебаранд, то ҳадди имкон истеъдод ва маҳорати худро нишон диҳанд. Масалан, Навої бо њамин маќсад чунин менависад: «... маљмўи забони туркї бо далелњои зиёд собит шудааст, ба ман лозим буд, ки тавоноии табњое, ки дар байни ин мардум пайдо шудаанд ва тавоноии табњо. забонҳои худро нигоҳ доранд, агар онҳо ба забони дигар пайдо нашуда бошанд ва агар онҳо ба кор фармуда нашуда бошанд. Ва агар ба ҳарду забон тавони гуфтугӯ медоштанд, бештар ба забони худашон мегуфтанду ба забони дигар камтар. Ва агар муболиға кунанд, бо ҳар ду забон мегуфтанд...».[3]. Навоӣ ба забони Бобур ба забони ӯзбекӣ «бисёр» ва «хуб» навишта, бо қувваи қаламаш дилҳоро ба даст овард. Алишер Навой бо асари «Мухокамат ул-лугатайн» оид ба дониши забон асосхои илмию назариявии забони адабии узбек, махсусан забоншиносии узбекро ба вучуд овард. Алишер Навой дар «Мухокамат ул-лугатайн» забони узбекиро бо забони форсй мукоиса намуда, бартарии забони модарй, роли онро дар инкишофи адабиёту санъат ва илму маданият бо мисоли материалхои чисмонй нишон медихад. Навоӣ ҳангоми муқоисаи ду забон – ӯзбекӣ ва форсӣ (тоҷикӣ) аҳамияти якеро кам ва ё рад намекунад ва аҳамияти дигареро муболиға намекунад, дар ин замина ба ҳеҷ муболиға роҳ намедиҳад, баръакс, ҳар яке аз онҳо якеро азони худ мегирад. Бар асоси маводи ғанӣ баробарӣ ва зебоии забони узбакӣ бо забони форсӣ ва дар баъзе мавридҳо бартарии ин ҷонибҳоро собит мекунад. Аз чумла, таъкид мекунад, ки чунин хусусиятхо дар фонетика, калимасозй, услубшиносй ва лексика баръало мушохида мешаванд. Фикр кардан нодуруст мебуд, ки Навоӣ аз он сабаб ба ин хулоса омадааст, ки забони ӯзбекиро дӯст медошт ва он ба табъи ӯ мувофиқ буд, аммо забони форсиро дӯст намедошт. Пас, Навоӣ арзиш ва аҳамияти забони форсиро паст намезанад. Адиби бузург дар корбурди забони форсӣ ба зина боло рафтааст ва кам буданд, ки дар ин замина бо Навоӣ рақобат кунанд. Ин дар асархои бо тахаллуси «Фони» навиштаи рассом баръало мушохида мешавад. Забони осори Навой намунаи баланди забони адабии узбеки асри XV буда, барои омузиши таърихи забон сарчашма ва сарвати бузург аст. Бар асари пажӯҳишҳои тӯлонӣ ва заҳматталаб маълум шуд, ки ӯ боз як асари пурарзише дорад, ки лугати забони ин асар аст, ки бо номи «Сабъати абҳур» маъруф аст, дар матбуот хабар додааст, ки ӯ тадқиқот оид ба ati[4].

Навоӣ сабабҳои дар забони ӯзбекӣ пайдо шудани 100 феълро нишон дода, таҳлили онҳоро медиҳад. Ӯ қайд мекунад, ки дар забони форсӣ ин гуна феълҳо зиёд нестанд ва дар як зумра феълҳо аз муродифҳо мисол меорад. Навоӣ забони осори худро дар асоси гӯишҳо бидуни сингоризм медонад. Е.Д.Поливанов кайд мекунад, ки асархои у ба забонхои Осиёи Миёна таълиф шудаанд[5].

Алишер Навоӣ дар асоси лаҳҷаи мушаххас кор накардааст. Вай барои инкишофи забони адабии узбек муборизаи шадид бурда, хусусиятхоеро интихоб кард, ки ба лахчахо ва лахчахои узбек хосанд. Дар осори Навоӣ лаҳҷаҳои қарлуқ-чигилӣ-уйғурӣ ва қисман гӯишҳои қипчакӣ ҷой доранд.

Фонетикаи забони осори Навой бо баъзе хусусиятхояш аз фонетикаи забони имрузаи узбеки ва забони ёддоштхои асрхои 10—13 фарк мекунад. Масъалахои вобаста ба хусусиятхои фонетикии забони навой хануз пурра хал нашудаанд. Дар бораи хиссахои фонетикии нутки Навой забоншиносони мо фикру мулохизахои гуногун баён кардаанд.[6]

Профессор Н.Раҷабов дар натиҷаи мушоҳидаҳои худ оид ба забони навоӣ ва умуман забони ӯзбекӣ ба хулосае омадааст, ки қисмҳои фонетикии нутқи ӯзбекӣ, аз ҷумла нутқи Навоӣ аз ҷумла, синтагма, такт, ҳиҷо ва садоҳо иборат аст. воњиди фонетикї, ќисми нутќ бо интонатсияи махсус байни ду таваққуф. Ҷумла одатан дар як ҷумла мувофиқат мекунад. Зеро таваққуфи ҷумла комилияти фикрӣ буда, интонацияи он ба мазмуни ҷумла вобаста аст.

Порчаи хурди фонетикии пас аз чумла синтагма мебошад. Ҷумла ба як ё якчанд синтагмаҳо тақсим мешавад. Синтагма метавонад аз як ё якчанд ченак иборат бошад. Такт як пораи хурди фонетикии синтагма мебошад, ки дар зери акценти ягонаи сар талаффуз мешавад. Алишер Навой дар асари худ «Мухокамат ул лугатайн» ба таври зайл баромад мекунад.

• ишк 2) ҷустуҷӯ-и: -дур 3) дарахт; 4) инсоният; 5) карта; 6) нур; 7) фоиз; 8) андим; 9) вагаршар-ш:-дур; 10) раќшанда; 11) инсоният; 12) тоҷ; 13) ороиш; 14) нарх; 15) андеан; ба тактикхо таксим мешавад

Зарб аз як ё якчанд ҳиҷо иборат аст. Ҳиҷо як қисми зарбест, ки бо як задани нафас талаффуз мешавад.

Дар забони адабии узбеки асри XV њиљо њам садонок ба њисоб мерафт. Ҳиҷо метавонад бо садонок оғоз шавад, яъне он метавонад бидуни монеа бошад ва ё бо ҳамсадо сар шуда, монеа шавад. Дар аввали ҳиҷо ду ҳамсадо намеояд, яъне ҳиҷо танҳо бо як ҳамсадо ба охир мерасад. Њамчунин, њиљо метавонад бо садонок ба охир расад, яъне кушода бошад ё бо њамсадо ба охир мерасад, яъне пўшида мешавад.

Овозхонй Мувофики маълумоти у дар «Мухокамат ул-лугатайн» забони навой XNUMX фонемаи садонок дорад.[7]

ii, ea, ю, ö-o ва д.

Фонемаи «ман». Маълум аст, ки фонемаи «и» дар забони адабии ҳозираи ӯзбек аз ду фонемаи мустақили «и» ва «и» дар забони туркӣ ва дар гӯишҳои ҳозираи ӯзбекии ҷиловӣ ва сингорманики ҷиловӣ иборат аст. Навой нагуфтааст, ки садои и вучуд дорад. Инак, фонемахои ii дар забони туркии кадим хануз дар асри XV дар забони адабии узбек ба як фонемаи I дохил шудан гирифтанд.

Фонемаи «Е». Ин фонема дар натиљаи танг шудани "ə"-и пешаззабонї дар забони туркии ќадим ба вуљуд омадааст.Мо мебинем, ки њамаи вожањое, ки дар забони туркии ќадим ба мисли Келди, секиз, ər дар њиљои аввал ба вуљуд омадаанд, ба « д» дар асри 15, ə агар дар аффиксҳои калимаҳои туркӣ маҳфуз монда бошад ҳам, азбаски мавқеи мустаҳками фонема барои вожаҳои туркӣ реша, яъне ҳиҷои аввал аст, бояд як варианти садо дониста шавад. .[8]

"А" фонема аст. Аз забони тоҷикӣ ба ӯзбекӣ тавассути вожаҳои тоҷикӣ ва арабӣ аз қабили ёр, бозор, камар, самар ва пас аз фонемаи “ә” дар туркӣ вожаҳои “е”, аз вожаҳои туркӣ ва тоҷикӣ ва арабӣ “е” шудаанд. овозе, ки бо "о" бар хилофи "у" сохта шудааст.

Рафта равед

Зор-зар-зер

Фонемаҳои ое ва ю. Мавчудияти ин фонемахо дар забони адабии узбекии асри XV бешак шубха нест. Зеро Навоӣ от (оташ)-ро аз от (амри гузаштан) фарқ мекунад.

Консонантизми Навоӣ 25 фонемаи ҳамсадо дорад: б, п, ф, в, м, т, д, с, н, р, л, ш, ҷ, ҷ, ч, л, ғ, қ, ғ, нг, и, x, h, (ʿ).

Р дар охири вожаҳои қарор, сангар дар забони навоӣ дар забони ҳозираи узбакӣ тахриб шуда, ба и табдил ёфтааст: сиёҳ, зард.

Забони Навоӣ низ қонунҳои сингармонизм дорад.[9] Нусхаи Абдуҷамил «Хамса»-и Навоӣ моро ба чунин натиҷа меорад, ки ҳар се қонуни овозхонӣ, яъне созгории палавӣ дар садонокҳо, ҳамоҳангии лабҳо ва созгории садоӣ ва бесадоӣ дар ҳамсадоҳо мавҷуд аст.

 Алишер Навоӣ асосгузори забоншиносии муқоисавӣ мебошад. Алишер Навой махдуд намешавад, ки ба забони модарии худ бадей эчод кунад, тамоми зебой ва таровати забони модарии худро дар амал нишон дихад. Забони модарии худро бо забони форсӣ, ки дар он замон барои адабиёти бадеӣ ба суннат даромадааст, дар назди худ ҳадаф гузоштааст, ки аз нигоҳи илмӣ аз ин забон камӣ надорад ва ҳатто дар баъзе ҷойҳо бартарӣ дорад. Бо ин максад дар соли 1499 асари махсусеро ба вучуд овард, ки ба мухокимаи ду забон — грамматикаи гибридии ду забон — «Мухокамат ул-лугатайн» бахшида шудааст.

Бо нашри осори Алишер Навоӣ дар илми забоншиносии ҷаҳонӣ саҳифаи нав кушода шуд. Самти нави забоншиносӣ, ки забоншиносии муқоисавӣ номида мешавад, асос гузошта шуд. Хусусиятҳои фарқкунандаи забоншиносӣ дар он аст, ки забонҳои ба ду система тааллуқдошта дар ҳама сатҳҳои забон бо ҳам муқоиса карда мешаванд.[10]

Гайр аз ин, Навой дар бораи хусусиятхои морфологии забон низ сухан меронад. Калимаҳо дар забони навоӣ, мисли забони ҳозираи узбакӣ, аввал ба ду гурӯҳи калони морфологӣ, яъне калимаҳои мустақил ва ёридиҳанда ва баъд калимаҳои мустақил ба исм, сифат, ҷонишин, шумора ва феъл ҷудо мешаванд. ба категорияхои ёридиханда ва калимахои ёридиханда ба ёридиханда, пайвандкунанда ва боркунанда таксим мешаванд.[11]

Асп. Калимахое, ки ба гурухи исм тааллук доранд, исмхои одам, хайвон, чиз, ходиса ва мафхумро ифода намуда, категорияхои грамматикии зеринро дар бар мегиранд.

• Шӯҳрат ва ҳамбастагӣ

• Инсондустӣ ва шахсиятпарастӣ

• Статус

• Чамъ

• Моликият

• Созишнома

Дар забони навої низ унсурњои марбут ба категорияи љинс мављуданд, исмњо дар љумла сохибї, хисса, муайянкунанда, пурракунанда ва њолат буда метавонанд.

Сифат. Сифатњо дар забони навої њам мисли сифатњои забони туркии муосир ба сифатњои мазмунї ва нисбї људо мешаванд. Хам сифатхои мазмунй ва хам сифатхои нисбй аломати предметро нишон медиханд. Ак (сафед), кара (сиёх), сурх, сабз ва гайра сифатхои асил мебошанд; таъми ширин, турш (талх); ифодакунандаи андоза ва шакл, ба монанди калон, хурд, паст, баланд; нишон додани аломатҳои ҷисмонӣ ба монанди пирӣ, синну сол; хуб, ифодакунандаи рамзҳои абстрактӣ монанд ба бад; вожахое, ки аломатхои замон ва фазоро ифода мекунанд, аз кабили дур, наздик, дохил мешаванд ва инхо бевосита бо маънои лугавии худ аломати предметро нишон медиханд.

Ҷонишин. Дар забони навої љонишини шахси сеюм ва љонишини нишонии ул аз забони њозираи узбекї, инчунин дар мавридњои дигар фарќ мекунад.

Чун ба чонишини шахсй табдил меёбад, шакли чамъ дар шакли алар сохта мешавад.

Равиш. Дар забони навої иборањое њастанд, ки дар забони узбакии муосир аз кор рафтаанд. Масалан, вожаҳое чун база, асру, бурна, танла аз ҷумлаи онҳост. Баси равишӣ аз забони тоҷикӣ ба забони узбакӣ гузаштааст ва дар маънои «беҳад», «бисёр» ва «бисёр» корбаст шудааст.

Пайвандак калимаи ёридихандаест, ки хиссаеро ташкил медихад, ки бо сифат ва зарф ифода ёфта, шумораи фардии онро нишон медихад.

Пайвандҳои шахси якум ва дуюм дар забони навоӣ аз ҷиҳати шакл аз ҷонишин фарқ намекунанд. Зеро дар забони навоӣ ин пайвандакҳо ман (ба забони ҳозираи ӯзбекӣ), шумо (ба забони узбакии ҳозира), мо (ба забони узбакии ҳозира — миз) ва шумо (ба забони узбекии ҳозира — шумо) шакл доранд.

Аммо пайвандакњо бо вуљуди он ки аз лињози таърихї љонишњо ва аз љињати шакл ба љоннишин монанд бошанд њам, љонишини номидан мумкин нест. Зеро чонишинхои ман, шумо, мо аз пайвандакхои ин шакл танхо аз чихати як чихат, яъне аз чихати таркиби овозй фарк надо-ранд, балки аз чихати аломатхои фонетикй ва хусусиятхои лугавию грамматикй тамоман фарк доранд. Умуман, дар бораи забони осори Навоӣ чунин хулоса баровардан мумкин аст:

Эчодиёти Навой дар таърихи инкишофи забони адабии узбек дар нимаи дуюми асри XV мавкеи багоят калонро ишгол мекунад. Хусусиятхои ба худ хоси фонетикию грамматикии забони адабии узбек (ба хам наздикшавии садонок, хамсадохо, баъзе шаклхои морфологи ва сохти синтаксиси) аз хамин давра инкишоф ёфт.

Алишер Навой бо эчодиёти пурбаракати худ адабиёти классикии узбекро ба пояи баланд бардошт. У дар инкишофи забони адабии узбек низ хиссаи калон гузоштааст. Асархои Алишер Навойшох забони узбекии асри 15-ро инъикос намуда, бойтарин манбаи омузиши таърихи забони узбекист.

ИСТИФОДАҲО:

1. Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Хусусиятхои грамматикии забони Навой. – Т.: «Илм», 1984.

2. Дониёров Ҳ., Юлдошев Б. Забони адабӣ ва услуби бадеӣ. – Тошкент: «Мухлис», 1988.

3. Каримов С., Санакулов У. Масъалахои забоншиносии узбек. - Самарқанд, 2001.

4. Нурмонов А. Таърихи забоншиносии ӯзбек – Тошканд: «Ӯзбекистон» 2002.

МАКОЛХО:

1. Абдуллоев Ф. Хусусиятҳои синкронизми Навоӣ // Маҷаллаи «Забои ва адабиёти ӯзбек», 1966, №5.

2. Дониёров X, Санакулов У. Асосгузори забоншиносии узбек // «Тил ва адабиёти узбек» журнали, 1991, №1.

3. Раҷабов Назар. Навоӣ – муборизи забони модарӣ // «Тил ва адабиёти ӯзбек» маҷаллаи, 1991, №1.

4. Хамид Сулаймон. Дастнависҳои Навоӣ дар китобхонаҳои ҷаҳонӣ // Маҷаллаи «Таълими забон ва адабиёт», 1967, №3.

[1] 15 чилди асархои Алишер Навой. Ҷилди 14. — Тошкент, 1967,116, сах. 117—XNUMX.

[2] Дониёров Ҳ., Санақулов У. Асосгузори забоншиносии узбек // Маҷаллаи «Забои ва адабиёти ӯзбек», 1991, No1, с.28-31.

[3]  Раҷабов Н. Навоӣ муборизи забони модарӣ // Маҷаллаи «Забон ва адабиёти ӯзбек», 1991, No1, саҳ. 32-33.

[4] Хамид Сулаймон. Дастнависҳои Навоӣ дар китобхонаҳои ҷаҳонӣ // Маҷаллаи «Таълими забон ва адабиёт», 1967, No3, саҳ. 34-35.

[5] Поливанов Е.Д. Хусусиятҳои этнографии узбакҳо. Vyp. 1. Пайдоиш ва номгузории ӯзбекӣ. -Тошкент, 1925, с. 13.

[6] Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Хусусиятхои грамматикии забони Навой. — Тошкент: «Илм», 1984, с. 6-7.

[7] Раҷабов Назар. Навоӣ – муборизи забони модарӣ // «Забон ва адабиёти ӯзбек» маҷаллаи №1, 33-34 – саҳ.

[8] Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Хусусиятхои грамматикии забони Навой. — Тошкент: «Илм», 1984, с. 14.

[9] Абдуллоев Ф. Хусусиятҳои сингармонияи Навоӣ. // Маҷаллаи «Забон ва адабиёти ӯзбек», 1966, №5.

[10] Нурмонов А. Таърихи забоншиносии узбек. – Тошканд: «Узбекистон», 2002, с. 85-86.

[11] Абдурахмоно Г'., Рустамов А. Хусусиятхои грамматикии забони Навой. -Тошкент, «Илм», 1985, сахифаи 31.