Алишер Навоӣ (1441-1501), мутафаккири бузург, султони сулолаи Ғазал

БО ДӮСТОН мубодила кунед:

Агар ӯро авлиё гӯем, авлиёи авлиё аст, мутафаккир мутафаккири мутафаккирон, шоир султони шоирон аст. Шоире, ки шодию гами дили инсон, мехрубонй ва маънии зиндагиро мисли Навой чукур баён кардааст, дар таърихи адабиёти чахон кам вомехурад.

   Республикаи Узбекистон

Аввалин президент

Ислом Каримов

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг XNUMX йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида: Дар тули ин солхо забони узбекй ба забони мехрубонй мубаддал гардид, ки дар мамлакати мо зиёда аз сад миллату халкиятхоро муттахид менамояд. Панҷ аср пеш Алишер Навоӣ:

«Дар шеъри туркӣ азоб мекашам,

Ман мехоҳам, ки ин кишварро ҷудо кунам." Яъне ифтихор дошт, ки парчами забони модарии худро баланд бардошта, тамоми миллату кишварро зери ин парчам муттаҳид мекунад».

         Буюк ​​ўзбек шоири, мутафаккир, давлат арбоби Низомиддин Мир Алишер 1441 йилнинг 9 февралида Ҳирот шаҳрида таваллуд топган. Бобои падарии Алишер Навоӣ писари амаки писари Амир Темур Умар Шайх буд, ки баъдан ба Умар Шайх ва Шоҳрух хидмат кардааст. Падараш Ғиёсиддин Баҳодир аз хешовандони Абулқосим Бобур буд; дар идоракунии мамлакат иштирок дошт. Модараш духтари Шайх Абусаиди Чанг, аз ашрофзодаи Кобул аст. Давраи кӯдакии Алишер Навоӣ ба солҳои охири ҳукмронии Шоҳрух рост омад. У дар назди Темуриён, махсусан подшохи оянда Хусайн Бойкаро тарбия ёфта буд. Дар синни 4-солагӣ ба мактаб рафт, зуд хондан ва аз ёд кардани ашъор ба туркӣ ва форсиро ёд гирифт. Ба ҷуз ӯзбекӣ, ӯ забони форсиро хуб медонад. Пас аз марги шоҳ Шоҳрух дар 1447 марти соли 12 рақобат миёни довталабони тахт оғоз шуд. Хонаводаи Навоӣ барои сулҳи худ ба Ироқ мераванд. Алишер дар Таф бо муаллифи асари машхури таърихии «Зафарнома», шоир Шарафиддин Алй Яздй вомехурад. Ин вохӯрӣ дар кӯдак осори дурахшон мегузорад. Хонаводаи Ғиёсиддини Баҳодир тақрибан баъди ду сол ба Ҳирот баргашт. Абулқосим Бобур Ғиёсиддин Баҳодирро ҳокими Сабзавор таъин кард. Алишер Навоӣ дар Ҳирот монд ва таҳсилашро идома дод. Ба назм шавқу рағбати зиёд дошт ва адабиёти Шарқро бо ҷидду ҷаҳд меомӯхт. Муҳити оилавӣ дар кӯдакӣ ба адабиёт шавқи зиёд дошт. Амакҳояш Мирсаид-Кобулӣ ва Муҳаммад Алӣ Ғарибӣ шоирони бузург буданд. Дар хонаи Алишер Навой шоирон зуд-зуд чамъ омада, шеър мегуфтанд, аз адабиёту санъат сухбат мекарданд.

Алишер аз 10-12-солагӣ ба навиштани шеър шурӯъ кардааст. Муаррих Хондамир менависад, ки Мавлоно Лутфй, ки аз истеъдоди навоии чавон хушнуд шуда буд, мегуяд:

Оразин пушида, хар лахза ашк аз чашмонам мерезад,
Гардани ман, ситораи тулӯъ, офтоби тулӯъ

Ғазалашро шунида гуфт: «Агар метавонистам, даҳ-дувоздаҳ ҳазор байти форсӣ ва туркиамро ба ин ғазал иваз мекардам». Алишер Навоӣ дар синни 15-солагӣ ҳамчун шоир машҳур гардид. Шеърҳояшро бо тахаллуси Навоӣ ба туркӣ ва Фонийӣ ба форсӣ навиштааст.
Падари Алишер Навой дар синни 13-14-солагиаш вафот кардааст. Ӯро Абулқосим Бобур ба воя расонидааст, ки ӯро барои истеъдоди баланди ҳунарӣ эҳтиром мекард. Бахори соли 1457 Абулкосим Бобур низ ногахон вафот кард. Хуросонро Султон Абусаид, њокими Мовароуннањр забт карда, пойтахтро аз Самарќанд ба Њирот кўчонда буд. Аввалин рақиби Ҳусайни Бойқаро дар роҳ ба сӯи тахт Абусаид буд. Хонаводаи Алишери Навої дар љониби Њусейн буданд, ки ин пеш аз њама ба робитањои хешутаборї вобаста буд, ки њокими нав инро хуб медонист. Дар ин давра Навоӣ, ки шоири маъруфи кишвар шуда буд, аз ҷониби Абусаид таъқиб шуда, аз Ҳирот ронда шуд. Дар ибтидои соли 1469 Султон Абусаид аз тарафи аскарони худ дар Карабог кушта шуд. Хусайни Бойкаро, ки дер боз мунтазири чунин вазъият буд, дархол омад ва тахти Хиротро гирифт. Алишер Навой хам ба Хирот меояд. Дар зиёфати иди саиди Фитр Ҳусайн шеъри нави худ «Ҳилолия»-ро ба Бойкара пешкаш мекунад.

Алишер Навоӣ ҷасорати шахсӣ нишон медиҳад, ки рақиби сиёсии Ҳусейн Бойкаро, ки дар шаби гузашта хатарноктарин рақиби сиёсии Ҳусейн Бойкаро Ёдгор Муҳаммад Мирзоро дастгир мекунад. Вай аз андозхои зиёдатии хукумати нав норозй шуда, барои ором кардани оммаи саркаш бо адолат ва шучоат амал мекунад. Моҳи феврали соли 1472 Ҳусейн Бойкаро ӯро сарвазири қасри худ таъин карда, ба ӯ унвони «Амири қабр»-ро дод. Алишер Навоӣ дар вазифаи нави худ, пеш аз ҳама, талошҳои худро барои истиқрори сулҳу оромии кишвар равона кардааст. Вай ба ташкили кори фонда шуруъ намуд. Дар шахрхо савдо ба инкишофи хунармандй ахамияти калон медихад. Ба шарофати чидду чахди Алишер Навой маданияти дехконй дар дехот баланд мешавад. Шахрхо, хусусан Хирот руз то руз ободу зебо шуда истодаанд.

Дар ин давра дар Хирот хаёти адабй ривоч ёфт. Дар охири солхои 1470-ум Алишер Навой аввалин мачмуаи ашъори худро ба забони узбекй «Бадое ъул-бидоя» (Огози санъат) таълиф намуд.

Боиси хушнудист, ки эчодиёти пурмазмуну серсохаи Алишер Навой на танхо дар адабиёти узбек, балки дар адабиёти чахон низ мавкеи арзанда дорад. Навоӣ бо асарҳои лирикӣ, эпикӣ ва фалсафии худ дар адабиёти асри XV осори амиқ гузоштааст. Асархои шоири бузург дар айёми хаёташ аз Хитой то Осиёи Хурд пахн шуда, холо дар тамоми чахон мардумони он дуст медоранд ва мехонанд.

Достони «Хамса» шохасари эчодиёти Навой мебошад. Ҳадафи эҷоди панҷ достони «Хамса» ба забони ӯзбекӣ аз овони ҷавонӣ буд. Вай дар солхои 1483—85 ба ин максад ноил гардид. Асар шухрати адабиёти узбекро дар тамоми чахон пахн карда, ба яке аз шохасархои адабиёти чахон табдил ёфт. Инчунин муаллифи «Моликияти таърихии Аҷам», «Ҳолоти Сайид Ҳасани Ардашер», «Масъалаи Рисолай», «Маҷлис ун-нафоис», «Муншаот», «Мезон ул-авзон», «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад», « «Насоим ул-муҳаббат». , «Девони Фоний», «Лисон ут-тайр», «Муҳокамат ул-луғатайн», «Маҳбуб ул-қулуб», «Назм ул-ҷавоҳир», «Таърихи анбиё ва хукамо», « «Сироҷ ул-муслимин», «Арбаин» барин асарҳои бебаҳо ҳастанд.
Агар ба осори Навої назар андозем, мебинем, ки ў дар 16 жанр: ѓазал, рубої, туюк, фард, ќитъа, мухаммас, мусаддас, мусаллам ва ѓайра шеър офаридааст. Дар ин гуна жанрхо шоир барин Навойро намеёбед.

Аҷдоди бузурги мо дар навиштани шеър на танҳо аз забони ӯзбекӣ, балки аз забонҳои дигар низ истифода кардаанд. Уткир Ҳошимов чунин қайд мекунад:

«Олимон хисоб карда баромаданд. Пушкин дар асархои худ 21197 калимаи нотакрор, Шекспир кариб 20 ва Сервантес кариб хазор калимаро истифода кардаанд. Алишер Навоӣ 1 378 660 калимаи нодирро истифода кардааст. Зеро аҷдоди бузурги мо на танҳо дар туркӣ, балки дар забонҳои форсӣ, арабӣ, урду, чинӣ, муғулӣ ва дигар забонҳо низ вожаҳоро моҳирона ба кор бурдааст”.

Далелхо гувохй медиханд, ки захираи лугавии Навой хеле калон аст. Миқёси бозиҳои калимаие, ки Худованд истифода мебарад, низ беҳамто аст. Зеро Навоӣ шеърро на танҳо барои гуфтани чизе, балки барои нишон додани муъҷиза медонад. Ӯ менависад:

Вагарна шеър дар маќоми эљоз,
Дар каломи Худо ягон оят намебуд.

     Навоӣ дар осори худ ва дар фаъолияти вазири Хуросон дарк кардан, қадр кардан, ҳифз кардан ва ба корҳои нек ташвиқ карданро вазифаи муқаддас медонист.

Навоӣ дар тавсифи инсон ба муболиғаи яктарафа роҳ намедиҳад, инчунин эътироф мекунад, ки инсон камбудиҳо дорад. Аммо агар одам хислатхои худро хифз ва нигах дошта тавонад, боварии чукур баён мекунад, ки хислатхои у дар мубориза барои хаёт галаба мекунанд:

Дар насли башар шараф зиёд аст, -
Ҳар касе, ки рафтори бад кунад, аз байн меравад.

     Навоӣ на танҳо ҳамчун шоир, тарҷумон, забоншинос, балки ҳамчун арбоби давлатӣ дар таърих осори бузург гузоштааст. Аз ин чост, ки бисьёр рубоихо ва достони у дар чавоб ба саволи он ки чй тавр мардумро шод гардонем, навишта шудаанд. Алишер Навой оламро дарк мекард. Аз ин ру, дар айёми ноором дар шароити осоишта зиндагй мекард. Охир, ба ибораи Нозим Хикмат «фадмидан сулхи бузург аст».

Аз умри Навой бештар аз панч аср гузашт. Сарзамини Мовароуннањр сањнаи њуљумњо набуд, на љангњои хунин барои тахт. Аммо кимати эчодиёти шоир хеч гох паст намешуд. Ҳар як насл дар он барои худ чизе ёфт. Асархои Навой манбаи кувваи маънавй ва гул-гулшукуфии халки мо гардиданд.

Омӯзиши шахсият ва эҷодиёти Навоӣ аз асри XNUMX дар маркази таваҷҷӯҳи олимон, шоирон, мутарҷимон, котибон, рассомон ва рассомон қарор гирифтааст.

Доираи омузиши хаёт ва эчодиёти Навой дар асри 1941 васеъ гардид. Соли 1968 дар шаҳри муҳосира ва бомбабороншудаи Петербург конфронси эҷодии шоир намунаи дурахшони садоқат ба илм буд. Дар давоми ним асри минбаъда осори Навоӣ дар кишварҳои мухталифи ҷаҳон борҳо нашр шудааст. Совети Умумичахонии Сулх дар табрикномае, ки ба муносибати юбилеи соли XNUMX ба номи Навой фиристода буд, эътироф карда буд, ки «шеъри тавоно ва хаётбахши Алишер Навой, ки яке аз бехтарин шохасархои маданияти чахонй мебошад, сарвати тамоми инсонияти тараккипарвар боки мемонад».

Метавон гуфт, ки осори Навоӣ дар Узбакистони соҳибистиқлол арзиши аслии худро пайдо кардааст. Бо ташаббуси Сарвари давлат соли 1991 Соли Алишер Навоий номида шуд. Мамлакати мо бо номи ин бузургвор ба давраи истиклолият кадам гузошт. Вай маънои рамзии худро дорад. Охир, Навоӣ ҳаёт ва фаъолияти худро ба истиқлолият ва сулҳи кишвар, ба шукӯҳи забони ӯзбек бахшидааст.

Алишер Навоий бугунги кунда жаҳон маданияти классиклари қаторига киради. Асарҳои ӯ ба садҳо забонҳои ҷаҳон тарҷума шудаанд. Мардуми ҷаҳон ба осори ӯ таваҷҷуҳ доранд, аз андешаҳои наҷиб ва мушоҳидаҳои фалсафии дар осори ӯ сурудашуда баҳра мебаранд. Муҷассамаҳои шоир дар саҳни донишгоҳи Сокаи Ҷопон, дар Маскав ва Боку гузошта шудаанд.

Алишер Навой хам мисли хамаи санъаткорони нобига боварй дошт, ки номи у ва асархои эчодкардааш зинда мемонад. «Ман орзую умеди калон дорам, ки касбам ба поин намеравад ва тантанаи навиштаи ман мисли дигар чойхо нагардад», — навиштааст шоири бузург. Ин суханони пешгӯӣ ҷавоб доданд. Холо суханони шоир парвози баланди худро дар саросари чахон давом дода истодаанд.

Халки узбек се хушбахтй дорад. Саодати якум — истиклолият, бахти дуюм — сарвати зеризаминй ва руизаминй, бахти сеюм — Навой.