Абу Райхон Берунй — Сахм ба математика

БО ДӮСТОН мубодила кунед:

Саҳми Абурайҳон Муҳаммад ибни Аҳмад Берунӣ дар риёзиёт.

Абӯрайхон Муҳаммад ибни Аҳмад Ал-Берунӣ дар соли 362 ҳиҷрӣ ва 973 милодӣ дар пойтахти Хоразм ба дунё омадааст. Дар бораи тарбияи у Абунасри Ирокй гамхорй мекунад.
Дар нимаи аввали асри 2 Хоразм ба ду ќисмат људо шуда, яке аз онњо, яъне ќисмати љанубиро Шоњ Абўабдуллоњ Муњаммад ва ќисми дуюм, ќисми шимолиро амири Ш. Хоразм, Маъмун ибни Мухаммал. Соли 995 мубориза барои тахт миёни ин ду ҳоким бо пирӯзии Маъмун ибни Муҳаммад анҷом ёфт. Давлати ягонаи Хоразм барпо гардид. Маѓлубияти Хоразмшоњи Абдуллоњ ба мардуме, ки дар шањри Кот ба таври осоишта ба илм машѓул буданд, таъсири манфї расонд. Дар байни инхо Берунии 22—23-сола кори илмии худро катъ намуда, мачбур шуд, ки ба шахри Цурчону Рай равад. Солхои 995—997 дар расадхонаи шахри Рай кори мушохида ва андозагириро ба чо овардааст.
Берунї тањсилоти ибтидоиро дар мактаби дења гирифта, тањти таълимоти мунаљљљму риёзидон Абунаср ибни Ироќ ба воя расидааст. Ӯ дар синни 17-солагӣ ҳамчун ситорашиноси ҷавон маъруф шуд. Берунӣ забонҳои хоразмӣ, форсӣ, арабӣ, юнонӣ, санскритӣ ва шайёрӣ буд. Дар қасри волии Ҷурҷон Кобус ибни Вишмигир барои эҷодиёти илмӣ шароити зарурӣ муҷаҳҳаз гардида, аз рӯи маводи дар ҷавонӣ ҷамъовардааш ба таълифи китобҳо шурӯъ кард. Берунй соли 1000 таълифи китоби «Осиятхо аз одамони кадим»-ро ба охир расонд.Дар ибтидои соли 1004 Берунй аз тарафи Маъмуни II ба Хоразм даъват шуда, дар сарой хамчун мушовири наздики шох баромад мекунад. Берунӣ ба забони арабӣ шеър менависад. Берунй «Ёдгорихои Утмиш», «Афсонахои машхури Хоразм», «Геодезия», «Минералогия», «Хиндустон», «Фармакология», «Конуни Масъудй» ва гайра эчод кардааст. Дар солхои 2—1010 А.Р.Беруний нуктахои географии Акалй ва тулиро хисоб кардааст. Соли 1017 навиштани китоби «Усули муайян кардани харакати Офтоб»-ро ба охир расонд. «Академияи Маъмун» ба Берунй барои фатх намудани чукки илм ёрй расонд. Дар солхои 1016—1029 Булмиш-Рахон «Китоб ат тавхим», яъне мукаддимаи «Санъати астрономия» ва дар охири соли 1034 «Китоб ас-саидонй» барин асархо эчод кардааст. Берунӣ зиёда аз 1048 шоҳасари нодир навиштааст. Зиёда аз 150 адади ин китобхо ба мо расидаанд.
Берунї то нафаси охиринаш ба омўзиш, љамъбаст ва тавзењ додани донишњои офаридаи инсоният, дар баробари ошкор кардани асрори љањон буд.Дар рўзњои охири умраш Берунї навишта буд: «Барои як чиз умри дарозтар бояд дошт, агар. факат барои ба охир расондани корхои нотамом дар хокистарам кор накунам». Аммо, писари дахшатнокам, марги берахмона ба олими бузург имкон надод, ки ба максадаш расад. 2-юми декабри соли 1048 дар синни 75-солагӣ дар шаҳри Ғазна даргузашт.
Дар Берунї ватандўстии мардум, ватандўстї, инсондўстии њаќиќї, равиши воќеии илмї ва хулосањо ба њам зич вобаста аст. Андешахои Абурайхони Берунй дар бораи масъалахои асосии ичтимой, ахлоку одоб пур аз хисси инсондустй буд. Вай дустии байни халкхоро тарафдорй карда, ба чангхои байни хукмрон мукобил баромад. Дар маркази дидгоҳҳои иҷтимоии ӯ инсон, ҷомеаи инсонӣ қарор дорад.

2. Нақши он дар рушди илм ва фарҳанги Осиёи Марказӣ.

2. Абӯрайҳон Муҳаммад ибни Аҳмад Ал-Берунӣ файласуф, мунаҷҷим, риёзидон, мунаҷҷим, дорусоз, ҷуғрофиё, муаррих, нависанда, педагоги маъруф бо хидматҳои бузургаш дар соҳаи илму маърифат буд ва ҳамчун олими комусчӣ маъруф буд. ки аз дигар илмхо дониши чукур доштанд. Мероси илмии олим нури донишро ба Аврупо пањн кард, ки аз љањолат дар шароити садаи гузашта ѓайриинтизор буд. Аз љумла, асарњои ў бо номи «Ат-Тавњим» ва «Ќонуни Масъуд» дар њамон давра ва баъдтар дар мактабњо мутолиа мешуданд.
Фаъолияти илмии Берунй ба насли баъд аз у таъсири калон мерасонад. Умари Хайём, Н.Турси, Чагмонй, Улугбек А.ли Кушчй ва дигарон Беруниро устоди худ медонистанд. Аввалин олими берунй, олими немис Э.Захау ба Берунй «ягона халичи дар укьёнуси илм» бахои баланд додааст. Аз ин ру, роли Берунй дар таърихи инкишофи илму маданият бузург аст.
Андешахои муфассали у оид ба маориф дар омузиши таърихи афкори халкхои Осиёи Миёна оид ба илми педагогика ахамияти калон доранд. Мазмуну мохияти осори олими бузург Берунй, афкори умумибашарии у дар бораи маорифпарварй ба ганчинаи маданияту таърих сахми адонашаванда гардиданд. Хамин тавр, мероси илмии олими бузург Берунй, ки акидахои табиатшиносй-илмй, ичтимоию фалсафии у барои чамъият ва инсон арзишманданд, дар ганй ва васеъ намудани тафаккури илмии мехнаткашон ва чавонон ахамияти калон дорад.
Дар ҷомеаи Берунӣ масъалаи адолат дар ҳаёти иҷтимоӣ аҳамияти бузург дорад. Ба аќидаи Берунї, бисёр муассисањо ва ташкилотњо дар љомеа аз зарурат ба вуљуд омада, натиљаи созишњои мутаќобилаи одамон мебошанд. Олим таъкид мекунад, ки пайдоиши пул, бунёди шаҳрҳо, эҷоди ҳунарҳои мардумӣ, тақсими коктейл ва маҳсулоти коктейлӣ ба ақлу зехни инсон, навъи шуғл ва касбу кораш вобаста аст. Барои Берунй бори гаронтар ва гаронбахотар аз одам аст. У талаб мекард, ки рафтору кирдори харрузаи одамон, обу дил, сару либос, кори анчомдодаи одамон ба хар кас зебо бошад. Маќсади Берунї аз он иборат аст, ки принсипи зебоиро ба шунаванда бо такрор баён намояд, ки он аз њисоби симои инсон, ќисмат, рафтор, чеҳраи ў ба вуҷуд меояд. Берунї дарк мекунад, ки дар баробари тафовути табиии ахлоќи инсон дар хислат низ тафовут вуљуд дорад ва дар байни аввал ва дуюм фарќияти асосиро мебинад. Олим ва педагоги бузург А.Р.Берунй бо хизматхои бузурги худ на танхо халки узбек, балки ифтихори халкхои Осиёи Миёна ва пешравони тамоми чахон зиндагонй кардааст ва мебошад.

Дигар олими машҳуре, ки дар асрҳои миёна кору зиндагӣ кардааст, энсиклопедисти бузург Абурайҳон Муҳаммад ибни Аҳмад Берунӣ (973-1048) аз Хоразмӣ мебошад. Ӯ 973 сентябри соли 4 дар шаҳри бостонии Кот (баъдтар Шаббоз, ҳоло Берунӣ)-и Хоразм ба дунё омадааст. Дар ин давра Кот пойтахти Хоразм буд ва ба давлати Сомониён тааллуқ дошт. Ҳаёт ва фаъолияти Беруниро метавон ба давраҳои зерин тақсим кард: солҳои кӯдакӣ ва наврасӣ, рафтан ба Рай (ҳоло) ва омадан ба Ҷурҷон (ҳоло), давраи зиндагӣ дар Хоразм дар солҳои 1010-1017, давраи зиндагӣ дар Қазон ва солхои охири умраш. Астроном ва риёзидон Абунаср ибни Ирок Беруниро, ки аз падараш хурдтар аст, гирифта, ба у дониши худро бо фидокории махсус меомузонад. Дар нимаи аввали асри 995 дар Хоразм ду хокими мустакил: шохи Хоразми Чануби Абуабдулло Мухаммад (пойтахти Код) ва амири Хоразми Шимолй Маъмун ибни Мухаммад (пойтахти Гургонч-Ургонч) мавчуд буданд, он бо галабаи Мухаммад анчом ёфт. Ягона Хоразм, ки пойтахти он Гурганҷ буд ва Маъмунро Хоразмшоҳ эълон карданд. Олими чавон мачбур шуд, ки ватанашро тарк кунад. Дар шахри Рай, дар наздикии Техрон бо Абумухаммад Хамиди Хучандй, риёзидон ва ситорашиноси кухансол вохурданд. Хамрохи у дар расадхонаи шахри Рай (солхои 995—977) корхои мушохида ва ченкунй мегузаронад, ки дар он чо ба асбоби бузурги астрономии сохтаи Хучандй ва ба номи Фахр ад-давал, губернатори Рай, М. ба номи «Судси Фахрй», яъне «Сахтанти фахрй». Фикру мулохизахояшро дар бораи такмили ин асбоб дар асари алохидаи худ бо номи «Дар бораи Сактанти баён» фахрй баён мекунад. Солхои 997—998 боз ба Код бармегардад. Аммо солдои 998—1004 дар шадри Кобус ибни Вашмгир дар Чурчон хизмат кардааст. Дар ин чо аввалин асари калони худ «Ал-Осарул-бокия» («Ёдгорй аз халкхои кадим»)-ро ба Кобус пешкаш мекунад.
Соли 1005 Абул Аббос Маъмун (писари хурдӣ) ба тахти Хоразм нишаст. Ибни Сино, Абусахли Масех, Абунасри Мансур ибни Ирок, Яъбу Хаммар барин уламоро ба дарбори худ гирд овард. Дар баробари ин Берунй 7 сол хизмат мекунад.
Соли 1017 Ѓазнавї Хоразмро забт кард ва Берунї дар ќатори дигар уламо њамчун асир ба Қазон фиристода шуд. Вай ба шароити душвор нигох накарда, кори илмии худро давом дода, соли 1025 «Геодезия»-ро навишт. Пас аз забт шудани Ғазнавӣ, Берунӣ ба Ҳиндустон сафар кард. Дар он чо илм ва мероси адабии Хиндустонро омухта, дар натичаи он асари машхури «Хиндустон»-ро таълиф мекунад (1030). Дар ин миён чанд асар таълиф кардааст, ки яке аз онҳо «Муайян кардани арзиши хатти синикӣ дар дохили доира бо истифода аз хосияти ҳаҷми он» (1027) мебошад.
Маҳмуд соли 1030 «Китобе, ки асосҳои санъати ситорашиносиро шарҳ медиҳад» («Китоб ат-тафҳим ли санъат ат-танҷим») нашр карда, соли 1036 «Қонуни Масъуд дар бораи астрономия ва ситорашиносӣ» писарашро ба Масъуд бахшидааст. Соли 1040 «Минерология» ва дар солхои охири умраш «Фармакогнозия»-ро таълиф кардааст. Соли 1048 дар Ғазон вафот кардааст.
Олими бузурги энциклопедия дар давоми умри худ зиёда аз 150 асари илмй навиштааст, ки 40-тои он ба мо расидааст. Академик И.Ю.Крачковский дар бораи эчодиёти худ чунин мегуяд: «Аз номбар кардани сохахои шавкангез назар ба номбар кардани сохахои шавковар осонтар аст».
1. Масъалаҳои асосии арифметика ва алгебра тавсиф карда, принсипҳои асосии системаҳои даҳӣ ва шонздагӣ, ҳисобкунии абҷад, амалҳо дар ададҳои бутун ва касрӣ, усулҳои ҳалли тахминии муодилаҳои хатӣ, квадратӣ ва кубиро тавсиф мекунад.
2. Њангоми иљрои амалњои арифметикї ба касрњо бо роњи ба миќдори адад мурољиат намудан мафњуми ададро ба ададњои мусбии воќеї васеъ менамояд.
3. Мафҳумҳоеро, ки Евклид ба мафҳумҳои асосии геометрӣ ва фигураҳои геометрӣ додааст, пур кунед ва ба онҳо таърифҳои баробар қавӣ диҳед.
4. Дар вакти ба астрономия татбик намудани теоремахои планеметрия: муайян кардани арзи махал, муайян кардани аногейи офтоб ва гайра.
5. Системаи дар дохили доира кашидашуда пањлуњои бисёркунљаро њисоб мекунад: 5<2 – 10<; 7< ва 9< ҳисоби тарафҳоро ба муодилаи дараҷаи сеюм оварда, усулҳои ҳалли тахминии ин муодиларо медиҳад. Дар ин маврид у адади то 7 адади дахиии адади П-ро истифода мебурд. 12 роҳи гуногуни ҳалли масъалаи трисексияро пешниҳод мекунад.
6. Стереометрия: бисёрсодањо, љисмњои гардишгар, ќитъањои конусї, полињедрањои мунтазамро муайян намуда, мафњумњои асосии стереометрияро мефањмонад.
7. Вай аввалин шуда ғояи координатаҳои фазоиро медиҳад, дар ҳоле ки нишон медиҳад, ки андоза се аст ва ҳаракати сайёраҳо. Конструкцияхои гуногуни астрономия ва масъалахои амалиеро, ки бо онхо хал карда мешаванд, нишон медихад. Усули бехтарини проекцияи картографии замин ва сфераи осмониро нишон медихад.
8. Дар асоси масъалањои асосии тригонометрияи њамворї ва сферї тригонометрияи мустаќили систематикї месозад. Муносибати байни хатҳои тригонометриро исбот мекунад. Теоремаро ба мисли теоремаи косинусҳои сферикӣ қавӣ исбот мекунад.
9. Дар сохаи физика: ба ходисахои гуногуни физикй дуруст бахо дода; Вазни хоси 9 намуди металл, 18 намуди моеъ, 15 намуди маъданхо — чамъ зиёда аз 50 модда муайян карда шуд (дар ин соха аввалин шуда буд). Шароити мувозинати моеъхо, принципи кори сифон, сабабхои шуриши чашмахо ва фавворахо, характери гармй ва таъсири он ба чисмхо, хосиятхои машина, хосиятхои линза, намуди рушнои- материя (бо суръат), вобастагии хачми об аз харорат ва гайра .
10. Андешахои у дар сохаи ахлок ва педагогика низ чолиби диккатанд. Масалан, академик В.Р.Розен дар китоби худ «Хиндустон» мегуяд: «Ин ёдгории ягона аз хамин кабил аст ва дар тамоми адабиёти илмии кадим ва асримиёнагии Гарб ва Арк вазни баробар дорад... Ин асар. динй, нажодй, миллй ё синфй, бо рухи танки-зии холис, аз бидъату хурофот холй, бо пур-иктидортарин аслихаи илми нав, яъне усули мукоисавй мусаллах буда, бо эхтиёчот ва рухи гарми танкидй обьёрй карда шудааст... доираи, дар як калима, рухияи хакикии илм ба маънои имруз хис карда мешавад».