Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмад Берунидің математикаға қосқан үлесі.
Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмад Әл-Беруни хижраның 362 және 973 жылы Хорезм астанасында дүниеге келген. Әбу Наср Ираки оның білім алуымен айналысады.
2 ғасырдың бірінші жартысында Хорезм екіге бөлініп, оның бірін, яғни оңтүстік бөлігін шах Әбу Абдулла Мұхаммед, ал екінші бөлігін, яғни солтүстік бөлігін ел әмірі басқарды. Хорезм, Ма'мун ибн Мұхаммал. 995 жылы бұл екі билеуші арасындағы тақ үшін күрес Ма'мун ибн Мұхаммедтің жеңісімен аяқталды. Біртұтас Хорезм мемлекеті құрылды. Хорезмшах Абдолланың жеңілісі Кот қаласында бейбіт түрде ғылыммен айналысқан халыққа кері әсерін тигізді. Осылардың ішінде 22-23 жастағы Беруни ғылыми жұмысын тоқтатып, Джуржон мен Рей қаласына баруға мәжбүр болды. 995-997 жылдары Рэй қаласындағы обсерваторияда бақылау-өлшеу жұмыстарын жүргізді.
Беруни бастауыш білімін ауыл мектебінде алып, ұлы астролог әрі математик Әбу Наср ибн Ирактың тәрбиесінде өсті. Ол жас астролог ретінде 17 жасында танымал болды. Беруни хорезм, парсы, араб, грек, санскрит, шайари тілдерін жетік меңгерген. Джуржан губернаторы Кобус ибн Вишмигир сарайында ғылыми шығармашылыққа қажетті жағдай жасалып, жас кезінде жинаған материалдары бойынша кітаптар жаза бастады. 1000 жылы Беруни «Ежелгі халықтардан қалған жәдігерлер» кітабын жазып бітірді.1004 жылдың басында Беруниді II Мамун Хорезмге шақырып, сарайда мүйіздің жақын кеңесшісі ретінде көрінеді. Беруни араб тілінде өлеңдер жазады. Беруни «Утмиш ескерткіштері», «Хорезмнің әйгілі аңыздары», «Геодеазия», «Минералогия», «Үндістан», «Фармакология», «Конуни Масуди» және т.б. 2-1010 жылдары А.Р.Беруний Ақали мен бойлық географиялық нүктелерін есептеді. 1017 жылы «Күн қозғалысын анықтау әдісі» кітабын жазып бітірді. «Ма'мун академиясы» Беруниге ғылымды бағындыруға көмектесті. 1016-1029 жылдары Булмиш-Рахон «Китаб ат тавхим», яғни «Астрономия өнерінің» алғы сөзін, ал 1034 жылдың аяғында «Китаб ас-Саидони» сияқты шығармаларды жасайды. Әл-Бируни 1048-ден астам бірегей жауһарлар жазды. Бұл кітаптардың 150-дан астамы бізге жеткен.
Беруни соңғы деміне дейін дүниенің сырын аша отырып, адамзат жасаған білімді зерттеуге, жинақтап, түсіндіруге арнады.Өмірінің соңғы күндерінде Беруни: «Бір нәрсе үшін ұзақ өмір сүруге тура келді, егер тек күлімде бітпеген жұмыстарды аяқтау және ауыр жұмыс істемеу үшін ғана». Бірақ, сұмдық ұлым, аяусыз өлім ұлы ғалымның мақсатына жетуіне мүмкіндік бермеді. 2 жылы 1048 желтоқсанда 75 жасында Ғазна қаласында қайтыс болды.
Беруниде халықтың ұлтжандылығы, елжандылығы, шынайы адамгершілігі, нағыз ғылыми көзқарас, тұжырымдар бір-бірімен тығыз байланысты. Әбу Райхан Берунидің әлеуметтiк, әдеп, әдептiң негiзгi мәселелерi жөнiндегi ой-пiкiрлерi адамдық санаға толы болды. Ол халықтар арасындағы достықты қолдап, билеушілер арасындағы соғыстарға қарсы болды. Оның әлеуметтік көзқарастарының орталығында адам, адам қоғамы жатыр.
2. Оның Орталық Азиядағы ғылым мен мәдениеттің дамуындағы рөлі.
2. Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмад Әл-Беруни – ұлы философ, астролог, математик, астролог, фармацевт, географ, тарихшы, жазушы, ғылым мен ағартушылық саласындағы орасан қызметтерімен атақты педагог.Комусшы ғалым ретінде танылған. басқа ғылымдарды терең меңгерген. Ғалымның ғылыми мұрасы өткен ғасыр жағдайында надандықтан күтпеген Еуропаға білім нұрын таратты. Атап айтқанда, оның «Әт-Тәухим» және «Масғуд заңы» атты еңбектері сол кезеңде және одан кейін де мектептерде оқылды.
Берунидің ғылыми қызметі өзінен кейінгі ұрпаққа үлкен әсер етеді. Омар Хайям, Н.Турси, Чағмани, Ұлықбек А.ли Кущи және т.б. Беруниді ұстаз санаған. Алғашқы берунитанушы неміс ғалымы Э.Захау Беруниді «ғылым мұхитындағы жалғыз шығанақ» деп бағалаған. Сондықтан ғылым мен мәдениеттің даму тарихында Берунидің рөлі зор.
Оның білім туралы егжей-тегжейлі ой-пікірлерінің Орта Азия халықтарының педагогика ғылымы туралы идеяларының тарихын зерттеуде маңызы зор. Ұлы ғұлама Беруни еңбектерінің мазмұны мен мәні, оның тәрбие туралы әмбебап ой-пікірлері мәдениет пен тарих қазынасына қосылған сарқылмас үлес болды. Олай болса, жаратылыстану-ғылыми, әлеуметтік-философиялық көзқарастары қоғам мен адам үшін құнды ұлы ғалым Берунидің ғылыми мұрасының еңбекшілер мен жастардың ғылыми ой-өрісін байытып, кеңейтуде маңызы зор.
Беруни қоғамында әлеуметтік өмірдегі әділеттілік мәселесі үлкен мәнге ие. Берунидің пікірінше, қоғамдағы көптеген мекемелер мен ұйымдар қажеттіліктен туындап, адамдар арасындағы өзара келісімнің нәтижесі болып табылады. Ғалым ақшаның пайда болуы, қалалардың пайда болуы, қолөнер бұйымдарының жасалуы, коктейльдер мен коктейль өнімдерінің таралуы адамның ақыл-ойына, кәсіп түріне, кәсібіне байланысты екенін алға тартады. Беруни үшін бұл адамнан да құрметті, қымбат жүк. Адамдардың күнделікті жүріс-тұрысы, жүріс-тұрысы, суы, жүрегі, киімі, жасаған еңбегі әркімге әдемі болуын талап етті. Берунидің мақсаты – адамның сыртқы келбетінен, жүріс-тұрысынан, жүріс-тұрысынан, бет-әлпетінен жасалатынын қайталай отырып, сұлулық қағидасын тыңдаушыға жеткізу. Беруни адамның адамгершілігіндегі табиғи ерекшелікпен қатар мінезде де ерекшелік бар екенін түсініп, бірінші мен екіншінің арасындағы түбегейлі айырмашылықты көреді. Ұлы ғалым, педагог А.Р.Беруни өзінің ұлы қызметтерімен тек өзбек халқының ғана емес, Орталық Азия халқының және бүкіл дүние жүзінің ізашарларының мақтанышы болып өмір сүрген және болып келеді.
Орта ғасырларда өмір сүріп, еңбек еткен тағы бір белгілі ғалым – хорезмдік ұлы энциклопедист Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмад Беруни (973-1048). 973 жылы 4 қыркүйекте Хорезмнің ежелгі Кот (кейін Шаббоз, қазіргі Беруни) қаласында дүниеге келген. Бұл кезеңде Кот Хорезмнің астанасы болды және Саманидтер мемлекетіне қарады. Берунидің өмірі мен шығармашылығын мынадай кезеңдерге бөлуге болады: балалық және жастық шағы, Райға кетуі (қазіргі) және Журжанға келуі (қазіргі), 1010-1017 жылдардағы Хорезмде өмір сүрген кезеңі, Қазан қаласында өмір сүрген кезеңі және 995 ж. өмірінің соңғы жылдары. Астроном әрі математик Әбу Наср ибн Ирак әкесінен кіші Беруниді алып, оған білімін ерекше ықыласпен үйретеді. 995 ғасырдың бірінші жартысында Хорезмде екі тәуелсіз билеуші болды: Оңтүстік Хорезм шахы Әбу Абдулла Мұхаммед (астанасы Код) және Солтүстік Хорезм әмірі Ма'мун ибн Мұхаммед (Астанасы Гургандж-Урганч) Мұхаммедтің жеңісімен аяқталды. Астанасы Гурганж болған жалғыз Хорезм, ал Мамун Хорезмшах болып жарияланды. Жас ғалым туған жерінен кетуге мәжбүр болды. Олар Тегеранға жақын Рэй қаласында қарт математик және астроном Әбу Мохаммад Хамид Худжандимен кездесті. Онымен бірге ол Рай қаласындағы обсерваторияда бақылау-өлшеу жұмыстарын жүргізеді (977-997 жж.), онда Ходжанди жасаған және Рай губернаторы Фахр ад-Давалдың атымен аталған үлкен астрономиялық аспапқа қызығушылық танытады. «Судси Фахри», яғни «Құрметті Сакстанти» деп аталды. Бұл аспапты жетілдіру туралы ойларын ол «Құрметті Сакстанти Байон туралы» атты жеке еңбегінде баяндайды. 998-998 жылдары ол қайтадан Кодқа оралады. Бірақ 1004-XNUMX жылдары Джуржондағы Кобус ибн Вашмгир сарайында қызмет етті. Мұнда ол өзінің алғашқы ірі еңбегі «Әл-Осарул Бақия» («Ежелгі халықтардан естеліктер») Қобусқа ұсынады.
1005 жылы Хорезм тағына Абул Аббас Мамун (кіші ұлы) отырды. Ол өз сарайына Ибн Сина, Әбу Сахл Мәсіх, Әбу Наср Мансур ибн Ирак, Яабу Хаммар сияқты ғалымдарды жинады. Бұл ретте Беруни 7 жыл қызмет етеді.
1017 жылы Ғазнауи Хорезмді жаулап алып, Беруни басқа ғалымдармен бірге Қазанға тұтқынға жіберілді. Қиын жағдайға қарамастан ғылыми жұмысын жалғастырып, 1025 жылы «Геодезияны» жазды. Ғазнауи Үндістанды жаулап алғаннан кейін Беруни Үндістанға саяхат жасады. Онда үнді ғылымын, әдеби мұрасын зерттеп, соның нәтижесінде әйгілі «Үндістан» (1030) еңбегін жазды. Осы арада бірнеше еңбек жазды, оның бірі «Дөңгелек ішіне сызылған синикалық сызықтың мәнін оның көлемінің қасиеті арқылы анықтау» (1027).
1030 жылы Махмұд «Астрология өнерінің негіздерін түсіндіретін кітапты» («Китаб ат-тафхим ли санат ат-тәнжим») басып шығарса, 1036 жылы «Масудтың астрономия және астрология туралы заңы» ұлын Масудқа арнайды. Ол 1040 жылы «Минерологияны», өмірінің соңғы жылдарында «Фармакогнозияны» жазды. 1048 жылы Газанда қайтыс болды.
Ұлы энциклопедист ғалым көзі тірісінде 150-ден астам ғылыми еңбек жазып, оның 40-ы бізге жеткен. Академик И.Ю.Крачковский өз жұмысы туралы былай дейді: «Мені қызықтыратын салаларды тізіп бергеннен гөрі, қызық емес салаларды тізбелеу оңайырақ».
1. Арифметика мен алгебраның негізгі мәселелерін сипаттайды және ондық және он алтылық жүйелердің негізгі принциптерін, абжадты есептеуді, бүтін және бөлшек сандарға амалдарды, сызықтық, квадраттық және кубтық теңдеулерді жуықтап шешу әдістерін сипаттайды.
2. Геометриялық шамаларды сан ретінде қарастыру арқылы бөлшектерге арифметикалық амалдарды орындағанда сан ұғымын оң нақты сандарға дейін кеңейтеді.
3. Негізгі геометриялық ұғымдар мен геометриялық фигураларға Евклид берген анықтамаларды толтырып, оларға бірдей күшті анықтамалар беріңіз.
4. Астрономияға планетарлық теоремаларды қолдану кезінде: жердің ендігін анықтау, күннің аногейін анықтау және т.б.
5. Шеңбер ішіне сызылған жүйе көпбұрыштардың қабырғаларын есептейді: 5<2 – 10<; 7< және 9< жақтардың есебін үшінші ретті теңдеуге келтіреді және осы теңдеуді жуықтап шешу әдістерін береді. Бұл жағдайда ол П санының 7 ондық цифрына дейінгі санды пайдаланды. Трисекция есебін шешудің 12 түрлі әдісін береді.
6. Стереометрия: көп қырлыларды, айналмалы денелерді, конустық қималарды, дұрыс көп қырларды анықтайды және стереометрияның негізгі ұғымдарын түсіндіреді.
7. Көлемі үш екенін және планеталардың қозғалысын көрсете отырып, кеңістіктік координаталар идеясын бірінші болып береді. Астрономияның әртүрлі конструкцияларын және олар арқылы шешуге болатын практикалық есептерді көрсетеді. Жер мен аспан сферасының картографиялық проекциясының ең жақсы әдісін көрсетеді.
8. Жазық және сфералық тригонометриядағы негізгі есептер негізінде дербес жүйелі тригонометрияны құрады. Тригонометриялық түзулер арасындағы байланысты дәлелдейді. Сфералық косинустар теоремасы сияқты күшті теореманы дәлелдейді.
9. Физика пәні бойынша: әртүрлі физикалық құбылыстарды дұрыс бағалады; Металдардың 9 түрінің, сұйықтың 18 түрінің, минералдардың 15 түрінің – барлығы 50-ден астам заттардың үлес салмағы анықталды (бұл салада бірінші болды). Сұйықтықтардың тепе-теңдік шарттары, сифонның жұмыс істеу принципі, бұлақтар мен субұрқақтар атқылауының себептері, жылудың табиғаты және оның заттарға әсері, машинаның қасиеттері, линзаның қасиеттері, жарықтың пайда болуы- зат (жылдамдықпен), су көлемінің температураға тәуелділігі және т.б. .
10. Оның этика және педагогика саласындағы пікірлері де назар аударарлық. Академик В.Р.Розен, мысалы, «Үндістан» кітабында: «Бұл ескерткіш Батыс пен Арқаның бүкіл ежелгі және ортағасырлық ғылыми әдебиеттерінде тең салмақты және тең дәрежедегі жалғыз ескерткіш. діни, нәсілдік, ұлттық немесе таптық. бейтарап танкизм рухы бар, жат ағымдар мен ырымшылдықтан ада, жаңа ғылымның ең қуатты қаруымен, яғни салыстырмалы әдіспен толықтай қаруланған, қажеттіліктер мен жылы танкидтік рухпен суарылған ... ауқымы, бір сөзбен айтқанда, қазіргі мағынадағы ғылымның шынайы рухы сезіледі».
