«Шейх-Ур-Раис» Шығыс пен Обраадағы ағартушылық пен мәдениеттің дамуына қосқан зор үлесі арқасында Шығыста «Ғұламалар басшысы», Еуропада «Ғалымдардың патшасы» атанған ғұламалардың бірі. Орта ғасырдың ұлы ойшылы – Әбу Әли ибн Сина. Ибн Сина қазіргі басқа да энциклопедист ғалымдармен қатар математика, астрономия, физика, химия, биология, медицина, фармакология, психология, физиология, философия, филология, білім мен тәрбие салаларында еңбектер жасап, үлкен мұра қалдырған ғалым. әлемге әйгілі шығармалар.
Әбу Әли ибн Сина 980 жылы Бұхара маңындағы Афшана ауылында шағын шенеуніктің отбасында дүниеге келген. Оның толық аты-жөні Әбу Әли әл-Хусейн ибн Абдулла ибн әл-Хасан ибн Әли ибн Сина. Әбу Әли оның немере ағасы. Оның аты Хусан, әкесінің аты Абдулла. Кейін отбасы Бұхараға көшкен соң бастауыш мектепте оқи бастайды. Ибн Сина тамаша оқырман және еңбекқор болған. Оның бойында туа біткен қабілет, өткір ақыл, күшті есте сақтау ұштасып жатты. Ибн Синаның әкесі Абдулла мен оның достары білімді адамдар болғандықтан, олардың ғылыми пікірталастары болған отбасылық орта жас Ибн Синаға да әсер етті. Сонымен бірге оның балалық және жастық шағы өткен Бұхара қаласы Саманилер дәуірінің ірі мәдени орталығы саналған. Бұхарада сирек кітаптары бар көптеген мектептер, медреселер, ауруханалар, кітапханалар болды. Жас Ибн Сина әлемнің әртүрлі елдерінен келген ғалымдардың ғылыми пікірталастарына қатысып, әр түрлі ғылымдар бойынша білімін тереңдете түсті. Ұстаздарынан үнділік есеп пен құқықты үйренді. Одан кейін философ Әбу Абдулла Нәтилиден философия, логика, геометрия және басқа да пәндерді үйренді. Осыдан кейін Ибн Сина барлық ғылымдарды өз бетінше зерттей бастады. Ол әсіресе медицина ғылымын жетік меңгерген, оны осы салада оқытқан адам – Бұхардан келген Әбу Мансур Қамари. Ибн Сина содан кейін философияны зерттей бастады. Әсіресе Аристотель философиясы, оның «Метафизика» еңбегінің мәні ұлы ойшыл Әбу Насыр Фараби жазған түсіндірменің арқасында толық игерілді.
XNUMX ғасырдың аяғы – XNUMX ғасырдың басында елдегі саяси-әлеуметтік жағдай күрделенді. Осыған байланысты Ибн Сина Хорезмге – Урганчқа көшті. Хорезмде бірқатар ғалымдармен бірлесе отырып, Әбу Райхан Беруни басқаратын «Маъмун академиясында» ғылыми жұмыстармен айналыса бастайды. Хорезмде өзінің негізгі еңбектері – «Медицина заңдары», «Әш-Шифа» кітаптары бойынша жұмыс істейді.
Махмұд Ғазнауи 1017 жылы Хорезмді өз қол астына алғаннан кейін өз сарайына ықпалды ғалымдарды шақыра бастайды. Ибн Сина Махмұд Ғазнауи сарайына бармай, басқа елдерге кетуге мәжбүр болды. Ол Гургандж, Рая, одан кейін Хамаданда және өмірінің соңғы жылдары Исфаханда тұрады. Ибн Сина 1037 жылы қайтыс болды.
Нағыз энциклопедист ғалым ретінде Ибн Сина өз дәуірінің барлық ғылымдарымен сәтті айналысып, соларға байланысты ғылыми еңбектер тудырды. Оның 450-ден астам шығармасы әртүрлі дереккөздерде аталғанымен
.
Оның 242-нің 80-і философияға, теологияға және мистикаға, 43-і медицинаға, 19-ы логикаға, 26-сы психологияға, 23-і медицинаға, 7-і астрономияға, 1-і математикаға, 1-і музыкаға, 2-і химияға, 9-ы этикаға, 4-і әдебиетке, 8-і басқа ғалымдармен ғылыми хат алмасуға арналған. Оның ғылыми еңбектері Алломадан кейінгі ұрпаққа мол мұра болып қалды.
Әбу Әли ибн Синаның «Әл-Қанун», «Хай ибн Яқзан», «Рисаләт ат – тайр», «Рисалат фи-л-ишқ» («Махаббат туралы трактат»), «Рисаләт фи моһият әс-саләт» («Рисаләт фи моһият әс-саләт»). намаздың мағынасы» мәні туралы трактат», «Китаб фи ма`на зиёрат» («Қажылық мағынасы туралы»), «Рисолат фи – даф әл – ғам мин әл мивт» («Келетін қайғыны қайтару») туралы «өлім трактатынан»), «рисолат әл-қадр», «Ән-Нәжат», «Әш Шифа», «Донишнама», «Китаб аш – ишарат» және тәнбихат еңбектері солардың қатарына жатады.
Ибн Сина да басқа ойшылдар сияқты тәрбие туралы өз көзқарасын өзінің әлеуметтік-философиялық көзқарастарымен байланыстырып, арнайы трактаттарда түсіндіріп бергені белгілі. Ол сондай-ақ пәндерді жіктейді. Бұл ретте ол медицина ғылымын бірінші орынға қояды. Философия екі топқа бөлінеді, яғни теориялық және практикалық топтар. Теориялық топ адамдарға өздерінен тыс болмыстың жай-күйі туралы білім алуға бағыттайды, ал практикалық бөлім бізге осы дүниеде не істеу керектігін үйретеді.
Ол бірінші топқа этиканы, экономиканы, саясатты қосады. Екінші топқа физика, математика, метафизика, дүние заңдылықтарын зерттейтін барлық ғылымдар жатады.
Әбу Әли ибн Сина кемелдікке жетудің бірінші критерийі саналатын мағрифатты меңгеруге шақырады. Өйткені ғылым адамға қызмет етіп, табиғат заңдылықтарын ашып, ұрпаққа жеткізуі керек. Бұл мақсатқа жету үшін адам қиындықтан қорықпау керек дейді. «Уа, бауырлар! Халық қаһармандары қиындықтан қорықпайды. Кім жетілуден бас тартса, ол – адамдардың ең қорқауы».
.
Өйткені, ағартушы ержүрек, ол өлімнен қорықпайды, тек шындықты білу үшін еңбек етеді, деп жалғастырады.
Тәрбиесіз адамдар надан, олар ақиқатты біле алмайды, сондықтан олар жетілмеген адамдарға жатқызылады. Ғылыми ойларды мұндай адамдардан жасыру керектігін баса айтады.
Ол ақиқатты тану үшін білімнің болуы керектігін, бірақ білімнің бәрі ақиқатқа апармайтынын, адам өз білімінің дұрыстығын білу үшін логиканы да білуі керек екенін көрсетеді. Ибн Синаның тәрбие әдістері туралы ілімі білім алуда логикалық ойлауға, жеке бақылауға және тәжірибеге сүйену керек деген ойға негізделген.
Ибн Сина баланы мектепте оқыту мен тәрбиелеудің қажеттігін атап өтіп, барлық балаларды мектепке әкеліп, бірге оқытып, тәрбиелеу керектігін алға тартты. Баланың мектепте топ болып оқуының пайдасы келесідей көрінеді:
Оқушылар бірігіп оқыса, жалықпайды, пәнді меңгеруге қызығушылықтары артады, бір-бірінен ілесуге тырысады, жарысқа деген құштарлықтары артады. Мұның бәрі оқуды жақсартуға көмектеседі.
Өзара әңгіме барысында оқушылар бір-біріне кітаптан оқығандарын, үлкендерден естігендерін айтады.
Балалар жинала отырып, бірін-бірі сыйлай бастайды, достасады, оқу материалын меңгертуде бір-біріне көмектеседі, бір-бірінен жақсы әдеттерді қабылдай бастайды.
Мектепте балаларды білім алуға үйретудің қажеттілігін айта отырып, білім беруде мынадай аспектілерді сақтау қажеттігін атап көрсетеді.
баланы оқытқанда бірден кітапқа тапсырыс бермеңіз;
білім беруде жеңілден ауырға көшу арқылы білім беру;
жаттығулар балалардың жасына сай болуы керек;
мектепте ұжымдық оқытуға көңіл бөлу;
балалардың білімге бейімділігін, қызығушылығын және қабілетін ескеру;
жаттығуларды дене жаттығуларымен біріктіру
Бұл талаптар қазіргі заманның тәрбиелік ұстанымдарына сай болуымен құнды. Ол «Тәдбири Мәнзил» атты еңбегінде жоғарыдағы мәселелерге арнайы бөлім арнайды. «Мектептегі балаға білім мен тәрбие беру» («Медресе баласының оқуы мен күтімі») бөлімінде оқу мен тәрбие үрдісі ашылады. Жоғарыда аталған қағидалар балаларға жеңіл-желпі емес, барлық жағынан терең және берік білім алуға көмектеседі.
Шәкіртіне білім беру – ұстаздың жауапты міндеті. Осыған сәйкес Ибн Сина ұстаздың қандай болуы керектігі туралы ойлана отырып, осындай нұсқаулар береді. Оларға мыналар жатады:
балалармен қарым-қатынаста қатал және байыпты болу;
оқушылардың берілген білімді қалай меңгеретініне назар аудару;
білім беруде әртүрлі әдістер мен формаларды қолдану;
оқушының есте сақтау қабілеті, білімді меңгеру, тұлғалық ерекшеліктерін білу;
ғылымға қызығушылық;
берілген білімнің ең маңыздысын ажырата алады;
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, интеллектуалдық деңгейіне сәйкес, оларға түсінікті етіп білім беру;
әрбір сөздің балалардың сезімін ояту деңгейінде болуына қол жеткізу керек дейді ғалым
.
Ибн-Сина ілімінде оқытуда қандай әдіс-тәсілдер қолданылса да – ауызша айту, білімді түсіндіру, әңгімелесудің алуан түрі, тәжірибе жасау, ең бастысы – оқушының бойында шынайы білім қалыптастыру, білім алу қабілетін дамыту. өз бетінше логикалық ойлау, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру.мақсат болды.
Осы орайда ғалымның «Хай ибн Якзон» атты еңбегінің адамдардың талғамы мен пайымын дамытып, ой өрісін кеңейтуімен тәрбие мен оқытудағы маңызы зор. Оның есімі де осыған қатысты: «Хай ибн Яқзан» (Оянғанның баласы тірі). Ибн Синанидің өзі бұл еңбектің көріпкелдік ғылымы туралы екенін баса айтады.
Ибн Сина бұл еңбегін 1023 жылы Хамадан маңындағы Фараджон қамалының түрмесінде жазған.
Бұл еңбегінде Ибн Сина білім мен мағрифатқа үйрену нәтижесінде көзі ашылғанын, соның нәтижесінде Ақыл (Хай ибн Яқзан) көргенін, білімнің де оған сұлулығын көрсеткенін баяндайды. өлімді білмеген, қартаймайтын, жас, белін бүгмейтін, нұрлы деп сипаттайды. Қажетті, ойлау арқылы білуге болатын нәрселерді оқи бастағанын, ақыл-ойын пайдаланып, зұлымдықтан алыстататын түрлі қасиеттерді меңгергенін атап өтеді.
Сондықтан «Хай ибн Якзон» логика ғылымына арналса да, интеллектуалдық тәрбиеде үлкен мәнге ие. Сондай-ақ, бұл тек әдеби-философиялық кітап қана емес, сонымен қатар жаман қылықтардан арылуға, жаман қылықтардан арылуға құрал болғандығымен, оны жоюда ғылым мен ақыл-ойдың маңыздылығымен танымдық еңбек ретінде де құнды. адам бойындағы жаман қасиеттер.
Ибн Сина адамның кемелденуі үшін оның моральдық жетілуінің маңызды екенін атап көрсетеді.
Зерттеушілер оның философиялық еңбектерінде этика туралы он екі ой бар екенін атап өтеді
.
Ибн Сина өзінің этика туралы еңбектерін «Практикалық даналық» (Даналық тәжірибесі) деп атайды. Ғалымның пікірінше, этика ғылымы адамдардың өзіне және басқаларға қатысты мінез-құлық нормалары мен ережелерін зерттейді.
Ибн Сина адамгершіліктің негізін жақсы және жаман деген екі ұғыммен анықтайды:
Дүниедегі барлық нәрселер өзінің жаратылысына қарай кемелдікке ұмтылады. Ал кемелдікке ұмтылудың өзі болмысқа мән бергенде жақсы...»
Ибн Сина да адам кемелдігінің маңызды моральдық аспектілерін талдап, олардың әрқайсысына анықтама береді: мысалы, ол әділдікті рухани ләззаттың басты өлшемі деп санайды. Адам қанағатпен, батылдықпен, парасатпен әділдікке ие болады, жаман қылықтардан тыйылады, жақсылықты күшейтеді, нағыз рухани ләззат алады дейді ғалым. Адам бойындағы жағымды, адамгершілік қасиеттерге жомарттық, төзімділік, кішіпейілділік, сүйіспеншілік – сүйіспеншілік, байсалдылық, ақылдылық, сақтық, шешімділік, адалдық, ұмтылыс, ұялшақтық, орындаушылық т.б.
Адамның эмоциялық күшіне қанағат пен байсалдылықты, ашу күшіне төзімділікті, ақылды ашуға, ақылдылыққа, сақтықты ақылға, адалдыққа, ұялшақтықты атқарушы билікке, аяушылықты, адалдықты айырмашылық күшіне енгізеді.
Ғалым қанағатшылдықты эмоционалдық қасиеттердің бірі деп санап, адам өзін-өзі құмарлықтан тыйып, ұстамдылықты сақтаса, нәпсісінің көрінісін жеңетінін айтып, жаман әдеттерден арылу үшін адам өз қабілетін саналы түрде пайдалану керектігін айтады.
Ибн Сина әрбір моральдық мінездің анықтамасын береді: ұстамдылық – денеге қажетті тағам мен мінез-құлық нормаларына сәйкес келмейтін істерді жасамау;
Жомарттық – мұқтаж адамдарға көмектесетін адам күші;
ашулану – бірдеңе жасауға батылдық; Төзімділік – адамның басына түскен жамандыққа төтеп беру;
зиялылық – бір нәрсені істеуде асығыстықтан аулақ болу дегенді білдіреді. Ақыл – заттардың, тіпті іс-әрекеттердің шын мәнісін тез түсінуге көмектесетін күш, аяушылық, адамдар бақытсыздыққа ұшырағанда, қиналғанда олармен достық қарым-қатынаста болатын адами күш; кішіпейілділікті өзімшіл істермен айналысудан сақтайтын күш ретінде анықтайды.
Ибн Сина надандық, надандық, қатыгездік, менмендік, өшпенділік сияқты адамды адамның дамуына кедергі болатын кемшілік деп көрсетеді. Ол надандықты білімге, надандықты ақылға, жауыздықты, тәкаппарлықты әділеттілікке, жек көруді махаббатқа қарама-қарсы деп сипаттайды.
Ибн-Синаға дос, ынтымақтастықта өмір сүретін адамдардың жоғары адамгершілік қасиеттері кіреді. Өйткені әркім қоғамдағы адамдармен тату-тәтті өмір сүруге тырысады.
Адамға қарым-қатынас қажет болғанша, басқа біреумен күш біріктіру үшін біреудің үйінің жанынан үй салып, оның қажеттілігін қанағаттандыру үшін өндіріс өнімдерін айырбастайды, жаудан аулақ болу үшін басқалармен бірігеді. Міне, осылайша адамдарда бірлік сезімі, басқаларға деген сүйіспеншілік, жалпы адамгершілік ұстанымдары қалыптаса бастайды. Адамның бойында жақсы мінездің қалыптасуында тәрбиелі, білімді достың рөлі зор екенін айтады. Ғалым достыққа былайша анықтама береді:
кез келген қиындыққа қарамастан досын жалғыз қалдырмайтын достық;
мүдделері мен идеалдары ұқсас жақын достық;
адамның жеке мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған достық. Ибн Сина достықтың бірінші және екінші түрін шынайы достық деп таниды.
Ғалым шынайы достықтың нәтижесінде махаббат пайда болады дейді. Ол «Рисолай ышқ» шығармасында махаббаттың шынайы мәнін әлеуметтік жағынан да, физиологиялық тұрғыдан да нұрландырады. Бұл адамдарды сыртқы келбетіне қарап емес, ішкі, рухани дүниесіне қарап бағалау керектігін көрсетеді. Әр адамның табиғатынан махаббат сезімі болады, ол табиғи қажеттілік ретінде көрінеді, бірақ адам өз сезімін тізгіндей алады, ақыл-парасатымен, түсінігімен шынайы махаббатты нәпсі сезімінен, құмарлықтың күшін ажырата алады. Өйткені шынайы махаббат, ғалымның айтуынша, адамға адамгершілік және құқықтық міндет жүктейді. Бұл ғалымның махаббатты әлеуметтік фактор ретінде қарастырғанын көрсетеді.
Зерттеушілер Ибн Синаның да музыкаға байланысты шығармалар жасағанын, бірақ олардың бір бөлігі ғана бізге жеткенін айтады.
. Солардың бірі – «Музыкалық білімдер жинағы» дыбыстың сезім мүшелеріне тигізетін әсері, оның жағымды және жағымсыздығы, дыбысты естігенде ләззат алу немесе жиіркеніш сезімінің пайда болуы сияқты мәселелерге тоқталады. Бұл да музыканың адам өміріндегі маңызын көрсетеді. Ғалымның айтуынша, егер адам табиғатынан жағымды нәрселермен жеңілдетсе, оның сабырлылығы жойылып, өшпенділік пайда болады. Музыкалық дыбыстардың адам жан дүниесіне әсері туралы Ибн Сина да өз пікірін білдіреді.
Ибн Синаның музыка туралы еңбектері де өзі өмір сүрген дәуірдегі музыка ғылымы туралы өте маңызды мәліметтер беруімен құнды.
Ибн Сина интеллектуалдық тәрбие әртүрлі білімді меңгеру нәтижесінде жүзеге асса, адамгершілік тәрбиесі жақсы адамгершілік қасиеттерді жаттықтыру, дағдыландыру, әңгімелесу арқылы көбірек жүзеге асады деп үйретті.
Адамда эмоционалдық және рухани талаптарды ажырату қабілеті болғандықтан, бұл қабілет бірте-бірте адам мінезіне тән қасиетке айналады. Ибн Синаның пікірінше, адамның қалыптасуында сыртқы орта мен адамдар ерекше рөл атқарады және бұл сыртқы орта мен адамдар адамның айналадағы дүниені тануына ғана емес, оның бойында жақсы немесе жаман жақтардың қалыптасуына да әсер етеді. кейіпкер. Сондықтан бала тәрбиесінде абай болу керек, баланы жаман әдеттерге үйренбеу үшін жаман адамдардан, жаман ортадан аулақ ұстау керек.
Ибн Синаның тәлім-тәрбиелік көзқарастарында отбасы, отбасы тәрбиесі мәселелеріне кең орын берілген. Өйткені адам бірінші кезекте отбасында жетіледі.
Ғалым отбасындағы ата-ананың рөлі мен міндетіне үлкен мән береді. Отбасылық қарым-қатынасқа тоқтала келе, ата-ананың отбасындағы қажырлы еңбегі мен балаларын кәсіпке, кәсіпке баулу туралы маңызды ойларын айтады. Еңбектің адам мінез-құлқына, рухына оң әсерін айтумен қатар, әр түрлі кәсіп иелерінің: қолөнершілердің, егіншілердің еңбегін дәріптейді, құмар ойыншылар мен несиегерлерді айыптайды. Еңбексіз өмір сүру адамның физикалық және психикалық күйіне кері әсерін тигізетінін дұрыс түсіндіреді.
Ибн Сина ақыл-ой және адамгершілік тәрбиесімен қатар дене тәрбиесінің адам дамуындағы маңызын теориялық және практикалық тұрғыдан талдайды.
Ибн-Синаға дейін дене тәрбиесінің адамның жетілуіне әсері туралы тұтас, біртұтас ілім болмаған. Ғылыми-педагогикалық дене тәрбиесінің тұтас жүйесін алғаш жасаған Ибн Сина.
Дене жаттығулары, дұрыс тамақтану, ұйқы, денені таза ұстау адам денсаулығын сақтаудың маңызды факторы екенін ғылыми тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да негіздеді.
Бала дүниеге келмей тұрып-ақ оған қамқорлық жасау, тәрбиені сәби кезінен бастау керектігін айтады. Ғалымның пікірінше, баланың кемел тұлға болып қалыптасуына қамқорлық, тазалық, жауапкершілік, достық қарым-қатынас сезімін сіңіру қажет.
Өйткені Ибн-Сина мұрасының басты құндылығы мен құдіреті – оның кең әрі күшті гуманистік мазмұны.
Ол өзінің білімімен, мұрасымен бүкіл әлемге ортағасырлық Шығыстың ғылыми-мәдени қуатын танытты. Ол адамзат мәдениетінің дамуына үлкен үлес қосты.
Сондықтан да Ибн Сина әлемдік мәдениеттің ұлы тұлғасы, құрметті ғалым, ұлы дәрігер, аса ірі философ, табиғаттанушы, гуманист, әйгілі энциклопедист ретінде танылды.
Ибн Синаның әлемдік ғылым мен мәдениеттің дамуына қосқан үлесін ескере отырып, Джордано Бруно Ибн Синаны Ежелгі Грецияның ұлы философы Аристотельмен, (дәрігер) Голенлармен және «Құдайлық комедиясында» А.Дантемен теңестіреді. Птолемей, Евклид, Гиппократ. Неміс философы Л.Фейирбах ғалымды «әйгілі дәрігер және философ» десе, Үндістанның ұлы мемлекет қайраткері Дж.Неру «Үндістанның ашылуы» атты еңбегінде Орта Азия ғалымдарын атап өтіп, Ибн Синаның есімін ерекше атап өткен:
Сондықтан да Ибн Синаның жеке қызметі, дүниетану ғылымдарын зерттеу жөніндегі ілімі, тәрбие туралы пікірлері, жалпыадамзаттық педагогикалық ой-пікірдің дамуы ерекше орын алады.
