Әбу Наср Фарабидің тәрбиелік және адамгершілік көзқарастары
Әбу Насыр Фараби
(873 - 950)
Орта ғасырдағы қоғамдық-философиялық ой-пікірдің дамуы ойшыл Әбу Наср Фараби есімімен байланысты және оның адам кемелдігін қолдауы тәрбие саласында үлкен маңызға ие. Атақты грек ойшылы Аристотельден кейін өзінің кең білімімен, ой өрісінің кеңдігімен Шығысқа атын шығарған Фаробиді ұлы ойшыл – «Муаллими Сани» – «Екінші ұстаз» деп атайды.
Әбу Наср Фараби (толық аты-жөні Әбу Наср Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Ұзалик ибн Тархан әл-Фараби) хижри 260 (б.ғ.д. 873) жылы Ташкент маңындағы Шош – Фароб (Утрор) деген жерде әскери офицердің отбасында дүниеге келген. Фаробта бастауыш білім алғаннан кейін Шош, Бұхара, Самарқанд қалаларында білім алғаны туралы деректер бар. Бірақ араб халифатының ұлы мәдени орталығы Бағдадқа халифаттың әр түкпірінен ғұламалар келіп, оның ірі ғылыми орталыққа айналуына байланысты Фараби де Бағдадқа ілім-білімге құлшыныспен аттанады. Бағдадта Фароби урта ғасыр ғылымын және ғылымның әртүрлі салаларын зерттейді. Мысалы, оған грек тілін Әбу Башар Матта (Матта ибн Юнус), медицина мен логиканы Юханна ибн Хайлон (Джилон) үйреткен. Жалпы, Фароби математиканы, логиканы, медицинаны, астрологияны, музыканы, жаратылыстану ғылымдарын, құқықты, тіл білімін, поэтиканы зерттеді, Бағдатта әртүрлі тілдерді үйренді.
Кейбір деректерде Фаробидің 70-тен астам тіл білгені айтылады.
Әбу Наср Фараби энциклопедист болып саналады. Зерттеушілер оның 160-тан астам ғылыми еңбек жасағанын атап өтеді.
Фараби шамамен 941 жылдан бастап Дамаскіде өмір сүрген. Қала шетіндегі бақшада қарауыл болып, ғылыми жұмыстармен кедей өмірін өткізеді. 943-967 жылдары Алеппода өмір сүрген. 949-950 жылдары Мысырда болған. Сун Дамаскіге оралып, 950 жылы сонда қайтыс болды. Дамасктегі «Баб ас-Сакир» зиратында жерленген. Риуаяттарға қарағанда, Әбу Насрдың хикмет пен философияны үйренуіне бір кісі себепші болған. Бұған сол кісінің Аристотельдің біраз кітаптарын осында қалдыр, сосын алып кет деп төгіп жіберуі себеп болған деседі. Одақ кітаптарға түседі, олар Әбу Насрдың күнімен келісіп, ұйықтайды, нәтижесінде ол жетілген философ болады. Расында да Әбу Наср Фараби өткен ғасырда ғылымның дамуына зор үлес қосқан ғалым.Фараби жаратылыстану, ғылыми және қоғамдық танымның барлық салаларында ғылыми жұмыстар жүргізді. Фароби артына мол ғылыми мұра қалдырды. Ол философияның, музыканың, филологияның және басқа да жаратылыстану және ғылыми танымның әртүрлі салаларында еңбектер жасады. Демек, Фароби адам бақытқа жету үшін оны бақытты ете алатын топ басшысы болуы керек дейді. Ол жаратылысынан асыл қаланың билеушісі: 1 - денсаулығы мықты, міндетін орындауда еш қиындық сезінбейді; 2 - сезімтал, зерек табиғат; 3 - есте сақтау қабілеті күшті, 4 - өткір интеллект, 5 - өз ойын түсіндіре алатын шешен, 6 - білімге құштар, 7 - ішіп-жеуде, әйелдермен жақындасуда шектен шықпайды, керісінше өзін тежей алады (құмар ойыны немесе т.б.) (үйден) рахат пен бақыттан алыс болу, 8 - шындық пен шындықты сүйетін, әділ де адал адамдарды, жалқаулар мен теңізшілерді жек көретін, 9 - өмірдің қадірін білетін және сыйлайтын, 10 - дүниенің соңынан ермейтін. байлық, 11 - әділ, 12 - белді , табанды, батыл және батыл болудың маңыздылығын атап өтеді. Фароби осы қасиеттерді әрбір жетілген адамның бойынан көргісі келеді.
Фароби өзінің асыл қауымындағы адамдарды әртүрлі белгілеріне қарай топтарға бөледі. Бұл орайда адамдардың діни ағымына, ұлтына, нәсіліне қарай емес, табиғи ерекшеліктеріне, қабілетіне, ақыл-ой қабілетіне, танымдық қабілетіне мән беру керектігін айтады. Ол «Бақыт пен бақытқа жету жолдары туралы трактат» атты еңбегінде «мемлекеттің міндеті – адамдарды бақытқа жетелеу» деп жазады. Ол - және бұл ғылым және жақсы ахлақтың көмегімен құл етеді. Фараби мемлекетті кемелденген адам басқаруы керек дейді; яғни қоғам басшысы әділ, дана, заңға бағынып, заң шығара алатын, болашақты болжай алатын, өзгелерге санаулы болуы керек дейді.
Фароби тәрбиеге арналған еңбектерінде тәрбиенің маңызы, не нәрсеге көңіл бөлу керектігі, тәрбиенің әдістері мен әдістері туралы ойлайды. Оның әлеуметтік-ағартушылық көзқарастары «Ізгіліктердің қаласы», «Бақытқа жету туралы», «Ихса-әл-Улум», «Ғылымдардың шығуы», «Ақылдың мағыналары туралы» сияқты дәуірлерде айтылған.
Фароби өз еңбегінде білім мен тәрбиенің ажырамас бірлігі туралы ілім берсе де, олардың әрқайсысының адамды кемелдікке жеткізудегі өзіндік рөлі мен ерекшеліктері бар екенін жеке-жеке атап көрсетеді.
Фароби «Бақыт – бақытқа жету туралы» атты еңбегінде білімді меңгеру әдісі туралы өз пікірін білдірді. Алдымен білу керек ғылым зерттеледі, бұл ғаламның негіздері туралы ғылым деді. Оны соққаннан кейін жаратылыстану ғылымдарын, табиғи денелердің құрылысы мен пішінін, аспан туралы білімді меңгеру керек. Одан жалпы тірі табиғат, өсімдіктер мен жануарлар туралы ғылым зерттеледі дейді.
Перғауын кемелдікке жалғыз жете алмайды. Оған басқалармен байланыс, олардың қолдауы немесе қарым-қатынасы қажет. Оның ойынша, оқу-тәрбие процесін тәжірибелі педагог пен ұстаз ұйымдастырғаны маңызды. Өйткені бақыт пен оқиғаларды әркім ажырата алмайды. Ол үшін мұғалім керек.
Фароби бұған білім беруді дұрыс жолға бағыттау арқылы жетуге болады дейді. Өйткені мақсатты түрде жүзеге асырылған тәрбие мен оқыту адамды интеллектуалдық жағынан да, адамгершілік жағынан да кемелдендіреді, атап айтқанда, адам табиғат пен қоғам заңдылықтарын меңгереді және өмірде дұрыс жолды ұстанады, басқалармен дұрыс қарым-қатынаста болады, қоғам ережелерін сақтайды. .
Сондықтан Фароби тәрбиенің басты міндеті – қоғам талабына сай, осы қоғамға қызмет ете алатын кемел тұлға тәрбиелеу деп есептейді.
Фароби білім мен тәрбиеге алғаш анықтама берген ғалым болып саналады. Тәрбие дегеніміз адамды оқыту, түсіндіруге негізделген теориялық білім беру; Ғалымның пікірінше, тәрбие дегеніміз – белгілі бір кәсіпті меңгеруге қажетті теориялық ізгілік, мінез-құлық нормалары мен практикалық дағдыларды үйрету.
Әбу Наср Фараби тағы да: «Тәрбие дегеніміз – халықтар мен қала тұрғындарының арасындағы теориялық ізгі қасиеттерді біріктіру, ал білім дегеніміз – осы халықтар арасындағы туа біткен ізгі қасиеттер мен практикалық кәсіптік қасиеттерді біріктіру» дейді.
Тәрбие тек оқыту арқылы болады. «Тәрбие – тәжірибемен практикалық жұмыс, яғни практикалық дағды – мінез-құлық, кәсіп – оқу мен үйренуден тұратын осы халықтың, осы халықтың еңбегі».
Фараби «Философияны меңгеруден бұрын нені білу керек» атты трактатында теориялық білім ала бастаған кез келген адам әдептілік жағынан қаншалықты таза болуы керектігін былайша сипаттайды: Орынсыз сезімге емес, кемелдікке аңсау болсын.
Бұған адамгершілікті суда ғана емес, шын мәнінде (тәжірибеде) тазарту арқылы қол жеткізуге болады. Ендеше, қателік пен қателіктен бойын аулақ ұстаған, ақиқат жолын (шешендік мағынасында – жүзу, ойлау) түсіне бастаған адамның жан дүниесін, жан дүниесін, рухын тазарту керек.
.
Адамгершілік ізгіліктерді білімділік, парасаттылық пен парасаттылық, ар-ождандық, кішіпейілділік, көпшіліктің мүддесін бәрінен жоғары қою, шындық, рухани биікке ұмтылу, әділдік деп түсініледі. Бірақ бұл қасиеттердің ең жаманы – әрбір адам білімді, нұрлы болуы керек. Сондықтан да Фароби этика ұғымын парасатпен тығыз байланысты ойлауға негізделген этика деп қарастырады. Бұдан Фараби адамгершілікті моральдық өлшемдердің көрінісі ретінде емес, адамдардың ақыл-ой әрекетінің нәтижесі ретінде түсіндіргенін көреміз. Фароби «Ақылдың мағыналары туралы» трактатында зерде мәселесін талдап, оның зерде туралы ілімінде логика ғылымының маңызды орын алатынын айтады. Ол логика мен грамматика ғылымының ортақтығын, логиканың ақылға қатысы грамматиканың тілге қатынасы сияқты екенін атап өтті. Грамматика адамның сөйлеу тілін тәрбиелейтіні сияқты, логика ғылымы да ойды дұрыс жолға түсіру үшін ақыл-ойды шыңдайды дейді.
Фароби өткен ғасырдың ірі музыкатанушысы ретінде «Музыканың үлкен кітабы» атты көп томдық еңбегімен танымал болды. Ол музыка ғылымын теориялық және практикалық тұрғыдан түсіндіріп, музыканы адам денсаулығын нығайтып, адамгершілікке тәрбиелеу құралы деп есептеді. Оның музыка саласындағы мұрасының музыка мәдениеті тарихында маңызы зор.
Фаробидің тәрбие әдістері мен құралдары туралы пікірлері де құнды. Әдемі қасиеттер адам бойында екі жолмен – оқу мен тәрбие арқылы қалыптасады. Білімде теориялық қасиеттер, ал білімде туа біткен қасиеттер – теориялық білім мен практикалық кәсіп – дағдылар мен адамгершілік қасиеттер біріктіріледі. Тәрбие сумен және оқумен, ал білім практикалық жұмыспен, тәжірибемен жасалады дейді. Хар бұл екеуі қосылса, жетілу өрнектелетінін, бірақ бұл жетілу білім мен практикалық дағдыларды меңгеру дәрежесіне негізделгенін көрсетеді.
Фароби барлық ғылымдардың теориялық негіздері тәрбиеде зерттелсе, рухани-адамгершілік ережелері, тәрбиеде этикет нормалары зерттеліп, кәсіби дағдылар қалыптасады дейді.
Бұл маңызды міндетті тәжірибелі педагогтар білім берудің әртүрлі әдістерін қолдана отырып жүзеге асырады. Фараби тәрбие жұмысын екі жолмен жүзеге асыруды көздейді.
«Тәжірибелік ізгіліктер мен практикалық өнер (кәсіптер) және оларды орындау әдеті» дегенге келгенде, бұл әдет екі жолмен қалыптасады: оның біріншісі – қанағаттанарлық, шақырушы, шабыттандыратын сөздер арқылы әдет қалыптасады. , дағды қалыптасады, Адам бойындағы ерлік, тілек әрекетке айналады.
Екінші жол (немесе әдіс) – мәжбүрлеу тәсілі. Бұл әдіс бағынбайтын, қыңыр қала тұрғындарына және басқа шөлді халықтарға қатысты қолданылады. Өйткені олар алды-артына көнбейтін адамдар емес. Біреуі теориялық білімді меңгере бастаса, оның қасиеті арта түседі. Кәсіп пен бейнелеу өнерін игеруге ұмтылыс болмаса, мұндай адамдарды мәжбүрлеуге болмайды. Өйткені қала халқын ізгілік иесі етіп, өнерпаз етіп тәрбиелеудегі мақсат.
Сондықтан Фароби тәрбиеде мадақтау, дағдыландыру, мәжбүрлеу әдістерін алға тартты. Екі әдіс те түптеп келгенде адамды барлық жағынан кемелділікке жеткізуді көздейді.
Қорыта келгенде, Фаробидің педагогикалық ілімінің негізі – кемел адам болып қалыптасуы қоғамдық сипатқа ие, яғни кемелдік қоғамда, өзара қарым-қатынас процесінде ғана жүзеге асады деген философиялық көзқарас.
Адамның кемелденуінде ақыл-ой мен адамгершілік тәрбиесінің өзара байланысының маңызы зор. Фароби ұсынған тәрбие әдістері қазіргі дәуірде де өз маңызын жоймағаны көңіл аударарлық.
Тексеру сұрақтары:
Әбу Наср Фараби өмір сүрген дәуірдегі қоғамдық тәртіп қандай болды.
Әбу Наср Фараби ғылымдардың жіктелуі туралы.
Әбу Наср Фарабидің тәрбие мен тәрбиеге қатысты қандай еңбектерін білесіңдер?
