Korreksion (Maxsus) pedagogika

DO`STLARGA ULASHING:

Korreksion (Maxsus) pedagogika

 

• Korreksion-pedagogikaning paydo bo`lishi

• Korreksion pedagogikaning maO`sad va vazifalari

• Korreksion pedagogikaning kategoriyalari

 

Korreksion pedagogikaning predmeti, vazifalari va mohiyati. Rivojlanishida turli nuqson (kamchilik)lar bo`lgan o`quvchilarni korreksion o`qitish va tarbiyalash bilan korreksion pedagogika (defektologiya) shug`ullanadi. Korreksion (maxsus) pedagogika (defektologiya — yunoncha defectus – nuqson, kamchilik, logos – fan, ta’limot) – rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchilikka ega, maxsus, individual tarbiyalash va o`qitish metodlariga asoslangan, salomatlik imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi hamda shaxsini rivojlantirish jarayonini boshqarish mohiyati, qonuniyatlarini o`rganuvchi fan sanaladi.

Korreksion pedagogika (defektologiya) tarkibiga quyidagi sohalari kiradi:

Pedagogik lug`atda «korreksiya» tushunchasi (yunoncha «correctiio» — tuzatish) pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini tuzatish (qisman yoki to`liq) sifatida tushunilishi ta’kidlab o`tiladi.

Ana shu lug`atda «korreksion pedagogika»ning jismoniy yoki psixik kamchilikka ega, maxsus, individual tarbiyalash va o`qitish metodlariga muhtoj bo`lgan, sog`lig`i imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi va shaxsini rivojlantirish jarayonini boshqarish mohiyati, qonuniyatlarini o`rganuvchi fan ekanligi qayd etiladi.

Korreksion pedagogikaning asosiy maqsadi – belgilangan (normal) va (mavjud kamchilik) faoliyat o`rtasidagi nomuvofiqlikni yo`qotish yoki kamaytirishdan iborat.

Korreksion-pedagogik faoliyat yaxlit ta’lim jarayonini qamrab oluvchi hamda murakkab psixofiziologik va ijtimoiy-pedagogik chora-tadbirlarning amalga oshirilishini nazarda tutuvchi pedagogik tizim.

Diagnostika korreksion, korreksion-rivojlantiruvchi, korreksion-profilaktik faoliyatlar bilan bir qatorda tarbiyaviy va korreksion-o`qitish, psixokorreksion faoliyatni ham amalga oshirilishini ta’minlaydi. Korreksion-pedagogik faoliyat maxsus ta’lim dasturiga muvofiq mutaxassislar yordamida anomal o`quvchilarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishga yo`naltirilgan yaxlit jarayon.

Korreksion pedagogikaning asosiy vazifalari. Turli kategoriyali anomal bolalarni rivojlantirish, o`qitish va tarbiyalashning umumiy qonuniyatlari mavjud. Korreksion pedagogikaning asosini anomal bolalarni har tomonlama, fiziologik va psixologik o`rganish tashkil etib, uning vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi:

• rivojlanishida turli kamchiliklar bo`lgan bolaning nuqsonlarini tuzatish va korreksion-kompensatorli imkoniyatlarini aniqlash;

• differensatsiyali o`qitish va tarbiyalashni amalga oshirish maqsadida anomal bolalarning muammolarini hal etish;

• anomal bolalarni aniqlash va hisobga olish;

• rivojlanish anomaliyasini erta diagnostika qilish metodlarini ilmiy jihatdan ishlab chiqish;

• bolalarda rivojlanish nuqsonlarini tuzatish, yo`qotish yoki kamaytirish bo`yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish;

• anomal bolalikning oldini olish bo`yicha profilaktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish;

• anomal bolani rivojlantirish va uni ijtimoiylashtirish jarayonining samaradorligini oshirish.

Korreksion pedagogikaning kategoriyalari. Korreksion pedagogika quyidagi pedagogik kategoriyalarga ega:

1. Anomal bolalarni o`qitish va rivojlantirish ularni ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirishga yo`naltirilgan maqsadli jarayondir. Anomal bolalar uchun ta’lim tizimi va metodlarini tanlashda bolaning yoshi va nuqsonning kelib chiqishi vaqti hisobga olinadi. Eshitish yoki ko`rish qobiliyatini yo`qotish vaqti alohida ahamiyatga ega.

Anomal bolaning rivojlanishi normal boladan ko`ra ko`proq darajada o`qitishga bog`liq. Shuning uchun anomal bolalar o`qitilmasa yoki o`qitish kech boshlansa uning rivojlanishiga jiddiy zarar yetkaziladi, psixik funksiyalarning shakllanishi ortda qoladi, normal tengdoshlaridan ortda qolishi darajasi oshadi, nuqsonlar o`ta jiddiy bo`lsa aqliy rivojlanishi imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolishi mumkin.

Maxsus didaktikaning markaziy muammosi mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etish masalasi hisoblanadi. Maxsus maktablarda uni tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Binobarin, ushbu jarayonda o`quvchilar ijtimoiy hayot, shuningdek, imkoniyat darajasida kasbiy faoliyatga tayyorlash buzilgan funksiyalarini tiklash, shuningdek, aqliy va jismoniy rivojlanish nuqsonlarining darajasini pasaytirishga yordam beradi.

2. Anomal bolalarni tarbiyalash — korreksion pedagogikaning asosiy tushunchasi bo`lib, uning maqsad va vazifasi nuqsonning darajasi va tuzilishiga mos keladigan metod hamda vositalar yordamida anomal bolalarni faol ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda fuqarolik sifatlarini shakllantirishdan iborat. Anomal bolalarni tarbiyalash oila va ta’lim muassasasi o`rtasidagi yaqin aloqa, bir-birlarini qo`llab-quvvatlash, bir-biriga yordam ko`rsatish, talabchanlik hamda oqilona mehribonlik asosida amalga oshiriladi.

Tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning individual va yosh xususiyatlarini inobatga olish asosida ularda mustaqillik, o`ziga xizmat ko`rsatish, mehnat ko`nikmalari, xulq madaniyati, shuningdek, ijtimoiy muhitda yashash va ishlash ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltiriladi. Anomal bolani tarbiyalash atrofdagilarning uning psixik yoki jismoniy kamchiliklariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishni talab etadi. Bunday bolalarda optimizm va ishonchni tarbiyalash, qobiliyatini shakllantirish yoki uning o`rnini bosuvchi imkoniyatni rivojlantirish, ijobiy sifatlarini tarbiyalash hamda harakatlari va xulqini tanqidiy baholash qobiliyatini rivojlantirish juda muhim.

3. Korreksiya (yunoncha tuzatish) bolaning psixik va jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni tuzatish, yo`qotish va pasaytirishni nazarda tutadi.

4. Korreksion-tarbiyaviy ishlar kategoriya sifatida shaxsning anomal rivojlanishi xususiyatlariga ko`ra umumiy pedagogik ta’sir ko`rsatish chora-tadbirlari tizimidan iborat. Korreksion–tarbiyaviy masalalarida sinf va sinfdan tashqari ishlarning barcha tur va shakllaridan foydalaniladi. Korreksion –tarbiyaviy ishlar anomal bolalarni o`qitish jarayonida amalga oshiriladi va mehnat tarbiyasini samarali tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mehnat ta’limi jarayonida faqat kasbiy malakalari emas, balki o`z ishlarini rejalashtirish ko`nikmalari, og`zaki ko`rsatmalarga amal qilish malakasi, ishning sifatini tanqidiy baholash va boshqa malakalari tarbiyalanadi. Kamchiliklarini tuzatish yordamida anomal bolalarning normal rivojlangan bolalar bilan aloqalari uchun sharoitlar yaratish muhimdir. Bir qator hollarda anomal bolalar uchun davolash-korreksion tadbirlar (davolash jismoniy mashqlari, masala, artikulyar va nafas olish gimnastikasi, dori-darmonlar qabul qilish va boshqalar) ni tashkil etish zarur bo`ladi.

5. Kompensatsiya (yunoncha «compensatio» – o`rnini to`ldirish, tenglashtirish) organizmning buzilgan yoki rivojlanmagan funksiyalarining o`rnini to`ldirish yoki qayta qurishdir. Kompensatsiya jarayoni oliy nerv faoliyatining zahira imkoniyatlariga tayanadi.

6. Ijtimoiy reabilitatsiya (yunoncha «rehabilitas» – layoqati, qobiliyatini tiklash) tibbiy-pedagogik mazmunida anomal bolaning psixofiziologik imkoniyatlari darajasida ijtimoiy muhitda ishtirok etishi uchun sharoit yaratish, uni ijtimoiy hayoti va mehnatiga jalb etishni anglatadi. Bu korreksion pedagogika nazariyasi va amaliyotida asosiy vazifa hisoblanadi.

Reabilitatsiya nuqsonlarini yo`qotish va yumshatishga yo`naltirilgan maxsus tibbiy vositalar hamda maxsus ta’lim, tarbiya va kasbiy tayyorlash yordamida amalga oshiriladi. Reabilitatsiya jarayonida kasallik oqibatida buzilgan funksiyalarning o`rni to`ldiriladi. Reabilitatsiya vazifalari anomal bolalarning turli kategoriyalari uchun maxsus o`quv  muassasalari tizimida hal etilib, unda o`quv jarayonini tashkil etish xususiyatlari bolalarning anomal rivojlanishi xususiyatlariga qarab belgilanadi.

7. Ijtimoiy adaptatsiya (yunoncha «adapto» — moslashish) – anomal bolalarning individual va guruhli xulqlarini jamoatchilik qoidalari va qadriyatlari tizimiga mos kelishini ta’minlash. Anomal bolalar uchun ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish qiyin, sodir bo`layotgan o`zgarishlarga mos ravishda javob qaytarish qobiliyati past, shu bois murakkab talablarni bajarishga ularning layoqati yetmaydi. Ijtimoiy adaptatsiya bolalarga ijtimoiy foydali mehnatda faol ishtirok etish uchun imkoniyat yaratadi.

8. Oilaviy tarbiya reabilitatsiyani samarali tashkil etish omili. Oila va maktabning hamkorlikdagi harakatlari anomal bolani ijtimoiy faoliyatga jalb etish, uning mehnat qobiliyatlarini aniqlash va imkoniyat darajasida kasb ko`nikmalarni shakllantirishni ta’minlaydi.

Anomal o`quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning asosiy yo`nalishlari. Psixofiziologik rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirish – murakkab ijtimoiy-pedagogik muammo hisoblanadi. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar bilan korreksion  ishlar quyidagi yo`nalishlarda olib boriladi:

1. Bolalarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlar tabiati va mohiyatini aniqlash, ularning yuzaga kelishi sabablari va sharoitlarini o`rganish.

2. Rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalar bilan korreksion-pedagogik faoliyatning tashkil etish va rivojlanishi tarixini o`rganish.

3. Bolalarning rivojlanish va xulqidagi nuqsonlarning oldini olishga xizmat qiluvchi ijtimoiy-pedagogik shart-sharoitlar va psixofiziologik rivojlanishi etimologiyasi (sabab-oqibatli asoslari)ni aniqlash.

4. Rivojlanishida kamchilik va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalarga korreksion-pedagogik ta’sir ko`rsatish texnologiyasi, shakl, metod va vositalarini ishlab chiqish.

5. Ommaviy umumiy o`rta ta’lim manbalari sharoitlarida rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalarning umumiy va maxsus ta’limi mazmunini tahlil qilish.

6. Bolalarni reabilitatsiya qilish va himoyalash markazlari, maxsus muassasalarining maqsadi, vazifa va asosiy yo`nalishlarini aniqlash.

7. Anomal bolalar bilan koreksion-pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi o`qituvchilarni tayyorlashda zarur o`quv-metodik bazasi yaratish.

Korreksion-tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning rivojlanishidagi kamchiliklarni yo`qotish yoki kamaytirishga qaratilgan maxsus pedagogik chora-tadbirlar tizimidir. Korreksion-tarbiyaviy ishlar faqat alohida nuqsonlarni tuzatishga yo`naltirilgan bo`lmay, balki umumiy rivojlantirishga qaratilgan.

O`quvchilarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlarni tuzatish bolaning shakllanayotgan shaxsini o`zgartirishga qaratilgan yaxlit pedagogik hodisa sanaladi.

Korreksion-tarbiyaviy faoliyat bolaning idrok etish imkoniyatlarini o`zgartirish, uning emotsional-irodaviy, individual-shaxsiy sifatlarini yaxshilash, qiziqish va layoqatlari, mehnat, badiiy, estetik va boshqa qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik xatti-harakat.

Korreksion-rivojlantiruvchi ta’lim o`qishda va maktabda anomal bolalarga o`z vaqtida malakali yordam ko`rsatishni ta’minlovchi differensial ta’lim tizimi bo`lib, uning asosiy vazifasi bola rivojlanishining umumiy darajasini oshirishga qaratilgan bilimlarni tizimlashtirish, uning rivojlanishi va o`qishidagi kamchiliklarni yo`qotish, yetarlicha shakllanmagan malaka va ko`nikmalarni shakllantirish hamda bolaning idrok etish borasidagi kamchiliklarni tuzatish.

Korreksion-pedagogikaning paydo bo`lishi, tashkil topishi va rivojlanishi. Rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalar bilan olib boriladigan korreksion-pedagogik faoliyat boy tarixiy tajribalarga ega. Anomal (yunoncha anomalos — noto`g`ri) bolalarga jismoniy yoki psixik nuqsonlari umumiy rivojlanishini buzilishiga olib keladigan bolalar kiradi.

Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti tarixi anomal bolalarga bo`lgan munosabatlarning uzoq vaqt davomida evolyutsion tarzda shakllanib kelganligini ko`rsatadi.

Uyg`onish davridan boshlab XIX asrning o`rtalarigacha Yevropa defektologiya fani va amaliyotida bolaning aqliy rivojlanishidagi nuqsonlar muammosi borasidagi qarashlarning evolyutsion xarakterini anglash mumkin.

Ruhiy kasallarga nisbatan insonparvarlik yondashuvi ilk bor fransuz shifokori, psixiatori Filipp Pinel (1745-1826 yillar) tomonidan ilgari surilgan. U ruhiy kasalliklarni  klassifkatsiyalagan (turlarga ajratgan).

Rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalarga nisbatan pedagogik yondashuv XVIII asr oxirlari – XIX asr boshlarida yuzaga keladi. Aqli zaif bolalarni maxsus usullar yordamida o`qitish va tarbiyalash g`oyasini Iogan Genrix Pestalotssi (1746-1827 yillar) asoslagan bo`lsada, biroq, o`z davrida bu fikr qo`llab-quvvatlanmadi. I.G.Pestalotssi “aqli zaiflar” bilan ishlash tamoyilining mohiyatini asoslab berdi: bolaning imkoni yetgan bilimlarni berish, didaktik materiallardan foydalanishda aqliy va jismoniy tarbiya uyg`unligiga erishish, ta’limni ishlab chiqarish mehnati bilan bog`liq holda tashkil etish.

Aqli zaif bolalarni o`qitish va tarbiyalashga nisbatan tibbiy-pedagogik  yondashuv asoschisi fransuz psixiatori Jan Itar (1775-1838 yillar) hisoblanadi. U aqli zaifligi murakkab bo`lgan bolaga ta’lim va tarbiya berishga urindi. Garchi kutilgan natijaga erisha olmasada, bunday toifa bolalarni sezgi va motorika organlarini mashq qildirish yordamida rivojlantirish yo`lini ko`rsatib berdi.

Anotomik-fiziologik yondashuv rivojiga nemis psixiatri Emil Krepelin (1856-1926 yillar) katta hissa qo`shdi. U birinchi bo`lib “psixik rivojlanishdan ortda qolish” (PROq (ZPR)) hamda “oligofreniya” (yunoncha olygos – kam va phren-aql) tushunchalarini qo`lladi.

Fransuz psixologi Alfred Bine va vrach-psixiatr Tomas Simon test sinovlari metodini asoslaydilar. Shu bois ular intellektual zaiflikni o`rganishning psixometrik yo`nalishi asoschilari hisoblanadilar.

Yuqorida qayd etilgan yondashuvlar asosida XX asr boshiga kelib quyidagi uch asosiy yondashuv qaror topdi:

1. Tibbiy-klinik yondashuv aqli zaiflarning etimologiyasini bilish, intellektining buzilishiga sabab bo`lgan omillar, shuningdek, anatomik-fiziologik va genetik buzilishni o`rganish g`oyasini ilgari suradi.

2. Psixologik yondashuv psixikasi buzilgan bolalarning psixik faoliyati, emotsional holati hamda shaxsini o`rganishga yo`naltirilgan.

3. Pedagogik yondashuv intellekti buzilgan bolalarni o`qitish hamda tarbiyalashning pedagogik tamoyillari, metodlari, shuningdek, nuqsonlarni bartaraf etish yo`llarini o`rganish g`oyasiga tayanadi.

Rossiya korreksion pedagogikasi tarixi Yevropa defektologik fani bilan uzviy bog`liq.

Petr I, Yekaterina II lar anomal bolalar uchun davolash muassasalari, mehribonlik uylari va maxsus maktablarni barpo etish haqida farmon chiqarganlar.

XIX asr oxiri — XX asr boshlarida anomal bolalarni o`qitish va tarbiyalashni yo`lga qo`yuvchi ko`plab jamiyat hamda ijtimoiy tashkilotlar tashkil etildi.

Sobiq Sho`ro davrida bolalikni himoya qilish va bolalar nuqsonlari bilan bog`liq muammolarni o`rganishga alohida e’tibor qaratildi.

1918 yili Sovnarkom tomonidan maxsus dekret qabul qilindi. Unda anomal bolalarga yordam berishda asosiy vazifa ularni alohida ajratish emas, balki ularni o`qitish va tarbiyalashga e’tiborni kuchaytirish zarurligi ta’kidlandi. Shu yilning Rossiyada  birinchi maxsus ta’lim-tarbiya muassasasi (V.P.Kashenko uyi) tashkil etildi.

O`zbekiston Respublikasida korreksion pedagogika (defektologiya)ning rivojlanish tarixi Rossiya defektologiya fani bilan uzviy bog`liq bo`lib, ayni vaqtda u o`z xususiyatlariga ham ega. Bu xususiyatlar dinning o`zbek xalqi hayoti va turmushiga chuqur singganligi va o`zbek milliy mentaliteti bilan tavsiflanadi. O`zbek xalqi anomal bolalarga nisbatan insonparvar munosabatda bo`lib, ularga rahmdillik, mehribonlik ko`rsatgan.

Ayni vaqtda respublikada anomal bolalar uchun maxsus o`quv muassasalari (ko`zi ojiz hamda kar bolalar uchun maktab-internatlar, aqli zaiflar uchun yordamchi maktab-internatlar) faoliyat olib bormoqda. O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonuni (1997 yil)ning 23-bandida psixik yoki jismoniy rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalar va o`smirlarni o`qitish va davolash maxsus (ixtisoslashtirilgan) ta’lim muassasalarida yo`lga qo`yilishi ta’kidlab o`tilgan.

XX asrning 60-70 yillarida respublikada korreksion pedagogika bo`yicha tadqiqotlar olib borish hamda defektolog pedagoglarni tayyorlash yo`lida ijobiy ishlar amalga oshirildi. Xususan, 1967 yili Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti pedagogika va psixologiya fakultetida defektologiya bo`limi ochilib, ixtisoslashtirilgan muassasalar uchun pedagog-defektologlarni tayyorlash yo`lga qo`yildi.

Hozirgi kunda respublika olim defektologlari ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablarida korreksion-rivojlantirish sinflarini tashkil etish, anomal bolalarning maktabga moslashishlari uchun yordam ko`rsatish hamda ularni ijtimoiy hayotga tayyorlash borasidagi muammolarni o`rganmoqdalar.

Anomal bolalarni maxsus muassasalarda o`qitish va tarbiyalash, shuningdek, umumiy o`rta ta’lim maktablarida korreksion-rivojlantiruvchi sinflarni tashkil etish masalasi bilan psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyalar (PMPK) shug`ullanadilar. Bu borada mutaxassislarning quyidagi tamoyillarga amal qilishlari maqsadga muvofiqdir:

1. Insonparvarlik tamoyili har bir bola uchun o`z qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantira oladigan zarur sharoitlarni o`z vaqtida yaratib berishdan iborat bo`lib, u  bolani izchil va batafsil o`rganish, uning yo`lida uchraydigan qiyinchiliklarni yo`qotish yo`llari va vositalarini izlashni talab etadi.

2. Bolalarni kompleks o`rganish tamoyili bolaga tashhis qo`yishda zarur mutaxassisliklar (tibbiy, defektologik, psixologik va pedagogik) bo`yicha olingan ma’lumotlarga tanishni nazarda tutadi. Agar shifokor, defektolog, psixolog va pedagoglarning fikrlari turlicha bo`lsa, bola qayta tekshiruvdan o`tkaziladi.

3. Bolani har tomonlama va yaxlit o`rganish tamoyili bolaning idrok etish, emotsional-irodaviy sifatlari va xulqini tekshirishni ko`zda tutadi. Unga ko`ra bolaning rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan jismoniy holati ham hisobga olinadi. Bolani har tomonlama va yaxlit o`rganish uning o`quv, mehnat va o`yin kabi faoliyati jarayonidagi harakatlarini kuzatishga asoslanadi.

4. Bolani dinamik o`rganish tamoyilga binoan tekshirish davomida ular biladigan va bajara oladigan ishlarni emas, balki ularning o`qitishdagi imkoniyatlarini ham hisobga olish muhim ekanligini nazarda tutadi. L.S.Vo`gotskiyning “yaqin rivojlanish zonasi” — bolalarning o`qishdagi mavjud imkoniyatlari haqidagi ta’limoti mazkur tamoyilning asosini tashkil qiladi.

5. Sifatiy-miqdoriy yondashuv tamoyili bola bajargan topshiriqni baholashda yakuniy natijanigina emas, balki usuli, masalani yechish uchun tanlangan yo`lning ratsionalligi, harakatlarning mantiqiy ketma-ketligi, maqsadga erishishdagi qa’tiylik va tirishqoqlikni ham hisobga olish zarurligini asoslaydi.

6. Ma’lum turdagi patologiyali bolalarni boshqa bolalar guruhlaridan ajratish tamoyili har bir maxsus ta’lim muassasasi o`zi qoidalariga egaligini tavsiflaydi.

7. Rivojlanishida mavjud bo`lgan chetlanishlar darajasiga ko`ra differensatsiyalashtirilgan ta’limni tashkil etish tamoyili rivojlanishida bir xil, lekin darajasiga ko`ra turli chetlanishga ega bolalarni ajratgan holda o`qishlarini nazarda tutadi, binobarin, ularni o`qitish metodikasida sezilarli farqlar mavjud (masalan, ko`zi ojiz bolalar taktil asosda (Brayn tizimi bo`yicha), yomon ko`ruvchilar esa ko`rish asosida o`qitiladi).

8. Yoshi tamoyili har bir guruh yoki sinfga ma’lum yoshdagi bolalarning qabul qilinishini ifodalaydi. Turli yoshdagi rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalarni tekshirish va ularga korreksion yordam ko`rsatish malakali mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi.

PMPKning tarkibida quyidagi mutaxassislar faoliyat ko`rsatadilar: pedagog, psixolog, shifokor, psixiatr, nevropatolog, otolaringolog, ortoped, oftalmologlar, oligofrenopedagog, surdopedagog, tiflopedagog hamda logoped. PMPK ishlariga defektologik ta’lim va anomal bolalar bilan ishlashda amaliy tajribaga ega mutaxassis rahbarlik qiladi.

Psixologik-pedagogik tekshirishlar quyidagi metodlari yordamida tashkil etiladi:

1. Suhbat metodi. Suhbat bola bilan aloqa o`rnatish vositasi bo`lib, anomal bolaning shaxsi, emotsional-irodaviy sifatlari, xulqi, shuningdek, rivojlanishidagi chetlanishlarning sabablari haqidagi ma’lumotni to`plashga imkon beradi. Agarda bolaning nutqida, eshitish qobiliyatida nuqsonlari bo`lsa, yoki munosabatga qiyin kirishsa suhbatni tashkil qilish tavsiya etilmaydi. Bunday hollarda bolani qiziqtiradigan ko`rgazmali materialdan foydalanish mumkin.

2. Kuzatish metodi. Kuzatish bolaning konsultatsiyaga kelishidan avval boshlanadi va yaxlit tekshirishlarni o`tkazish jarayonida davom ettiriladi. Kuzatish har doim aniq maqsad asosida o`tkaziladi. Bolani o`yin faoliyatini tashkil etish jarayonida kuzatish alohida ahamiyatga ega, ular bola bilan aloqa o`rnatishga imkon beradi. Ayrim hollarda o`yinchoqlar yordamida maxsus tekshirishlar o`tkaziladi.

3. Rasmlarini o`rganish metodi. Rasmlar bolani o`rganishda muhim differensial-diagnostik vosita hisoblanadi. Bolada pedagog tomonidan tavsiya etilgan rasmlar xavotir uyg`otsa, bolaga erkin rasm chizishni taklif etish maqsadga muvofiqdir. Uning mavzu tanlay olishi, tasvirlash xususiyatlari, rasm chizish jarayoni yakuniy tashhis uchun qimmatli ma’lumot hisoblanadi. Aqli zaif bolalar odatda mavzuni tanlashga qiynaladilar, ular syujetlar yaratmay, alohida odatiy predmetlarni tasvirlashga harakat qiladilar.

4. Tajriba—psixologik tadqiqotlar metodlari. Ular maxsus o`rganilishi kerak bo`lgan psixik jarayonni qo`zg`atuvchi ma’lum vaziyatlarni yaratishni ko`zda tutadi. Tajriba metodikalari yordamida u yoki bu holatlarning sabablari va mexanizmlarini ochib ko`rsatish mumkin bo`ladi.

5. Testlar metodi. Bu metod bolalarning psixodiagnostik maqsadlarda tekshirishda qo`llaniladi. D.Veksler tomonidan asoslangan moslashtirilgan test ommaviylashgandir. Undan foydalanish individual-psixologik tekshirishlarni o`tkazishda bola haqida zarur qo`shimcha ma’lumotlarni olishga imkon beradi.

Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalar bilan korreksion ishlar olib borishning xususiyatlari. O’bekistonda XX asrning 60-yillarida ilk bor psixik rivojlanishdan ortda qolgan bolalar bilan maxsus pedagogik ishlar amalga oshirilgan.

Hozirgi kunda psixik rivojlanishdan ortda qolgan bolalar uchun maktab internatlar va maxsus ta’lim muassasalari faoliyat olib bormoqda. Shuningdek, ular ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablarida tashkil etilgan korreksion-rivojlantiruvchi sinflarda ham o`qitishlari mumkin.

Ta’lim jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:

1. Boshlang`ich umumiy o`rta ta’lim (ta’lim muddati – 4-5 yil).

2. Asosiy umumiy o`rta ta’lim (ta’lim muddati — 5 yil).

Bolalarni korreksion muassasalarga qabul qilish PTPKning xulosasi bo`yicha ota-onalari yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslarning roziligiga ko`ra amalga oshiriladi. Sinf 12 nafar o`quvchidan iborat bo`ladi. Ular rivojlanishidagi nuqsonlarning bartaf etilishiga ko`ra ommaviy umumiy o`rta ta’lim muassasalariga o`tkazilishlari mumkin.

Ikkinchi bosqichda ta’lim (V-IX sinflar) ayrim o`zgartirishlar (muayyan o`quv mavzulari yoki ulardagi materiallar hajmini qisqartirish) bilan ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablarining dasturlari asosida amalga oshiriladi. Korreksion-rivojlantiruvchi sinflarda ta’limning 1-bosqich muddati zarur holatlarda 1 yoki hatto 2 yilga uzaytirilishi mumkin.

Ular bilan ishlashda asosiy vazifa — bolalar tomonidan atrof-muhit haqidagi bilimlarni egallab olinishiga yordam berish, ularda kuzatuvchanlik va amaliy o`quv faoliyati tajribasini hosil qilish, mustaqil ravishda bilimlarni egallash va amaliyotda ulardan foydalanish malakasini shakllantirishdan iborat.

Bunday o`quvchilar individual yondashishni talab etadilar. Ularni korreksion o`qitish davolash-sog`lomlashtirish tadbirlari bilan birga amalga oshirilishi zarur. O`quv materiali hamda ta’lim metodi PROq bolalarning rivojlanish darajalariga mos holda tanlanishi zarur.

Aqli zaiflik tuzatib bo`lmaydigan hodisa sifatida e’tirof etilsa ham, uni korreksiya qilib bo`lmaydi degan ma’noni anglatmaydi. Aksariyat tadqqiqotlarda maxsus (korreksion) ta’lim muassasalarida metodik jihatdan to`g`ri yo`l tutilishi aqli zaif bolalarning rivojlanishida ijobiy natijaga erishish mumkinligini ko`rsatmoqda.

Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar. Aqli zaif bola bilan korreksion ishlarni erta boshlash nuqsonni maksimal darajada tuzatish va ikkilamchi chetlanishlarning olidini olishga imkon beradi. Aqliy qoloqlikni psixologik-pedagogik diagnostika qilishni o`z vaqtida o`tkazish juda muhimdir.

Aqli zaif bolalar oila yoki sog`liqni saqlash tizimiga qarashli maxsus yaslilarida tarbiyalanadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar aqli zaif bolalar uchun maxsus bolalar bog`chalarida amalga oshiriladi. Aqli zaif bo`lgan maktabgacha yoshdagi bolalar ommaviy bolalar bog`chalaridagi maxsus guruhlarga qabul qilinishlari mumkin. Ularda o`qitish maxsus bolalar bog`chasidagi kabi maxsus dastur bo`yicha olib boriladi.

Maktab yoshidagi aqli zaif bolalar maxsus (korreksion) maktablarda o`qitiladilar, bu yerda o`qitish davlat ta’lim standarti asosida maxsus dastur bo`yicha olib boriladi. Bunday maktablarda umumiy o`rta ta’lim fanlari (ona tili, o`qish, matematika, geografiya, tarix, tabiat, fizkultura, rasm, musiqa, chizmachilik) bilan birga maxsus korreksion fanlarni ham o`qitiladi. Maxsus maktablarda mehnat ta’limi muhim o`rin egallaydi. Mehnat ta’limi IV sinfdayoq professional xususiyatga ega bo`lib, bolalar o`zlari bajara oladigan kasbni o`zlashtiradilar. Tarbiyaviy ishlar ham katta ahamiyatga ega bo`lib, asosiy maqsad tarbiyalanuvchilarni ijtimoiylashtirish, bolalarda ijobiy sifatlarini tarbiyalash, atrofdagilar va o`zlariga to`g`ri baho berishga o`rgatiladilar. Ayni vaqtda respublikada aqli zaif bolalar uchun maxsus maktablarning 90 % ini maktab-internatlari tashkil etadi.

Goho aqliy rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolaning ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktabiga jaob etilish holati ko`zga tashlanadi. Bunday holatda bolaning taqdiri, uni o`qitish va tarbiyalash mas’uliyatini ota-onalar o`qituvchi-defektologlar bilan kelishib olishlari zarur. Normal rivojlanuvchi bolalar bilan bir sinfda o`qiydigan aqli zaif bola alohida munosabatni talab etadi. Bola kuchi yetganicha, darsning borishiga halaqit  qilmay sinf faolitida ishtirok etishi kerak. Unga biror narsaning tushunarsiz bo`lishiga yo`l qo`yish mumkin emas. Bu holat keyin o`quv materialining mutlaqo tushunmasligiga olib keladi. Aqli zaif bolani ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktabida  o`qitish ota-onalarining bevosita ishtiroklarini talab etadi,

Nutqida nuqson bo`lgan o`quvchilarni korreksion o`qitish. Nutqiy buzilishlar sabablari va ularning turlari. Nutq – faqatgina insonga xos bo`lgan muhim psixik funksiyadir. Nutqiy munosabatlar yordamida shaxs ongida borliqni aks ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda to`ldirilib va boyitib boriladi.

Nutqiy nuqsonlarni o`rganish, oldini olish va korreksiya bilan korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi — logopediya (yunoncha logos – so`z va paideia — tarbiyalash) shug`ullanadi. Patogen omil ta’sirida yuzaga kelgan nutqiy buzilishlar o`z-o`zilan yo`qolmaydi va u maxsus tashkil etilgan korreksion-logopedik choralarsiz bolaning keyingi rivojiga salbiy ta’sir ko`rsatadi.

Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) omillar asosiy rol o`ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fiziologik, morfologik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik (atrof-muhitning salbiy ta’siri), psixonevrologik (psixik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki diqqatning buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta’siri sezilarli bo`ladi.

Ekzogen-organik omillar sirasiga: bolaning markaziy nerv tizimi va uning organizmiga salbiy ta’sir etuvchi omillar (infeksiya, jarohatlar, intoksikatsiya), turli akusherlik patologiyalari (bel torligi, tug`ilishning cho`zilib ketishi yoki tez sodir bo`lishi, yo`ldoshga o`ralib qolishi, bolaning noto`g`ri joylashishi va boshqalar), malakali akusherlik yordamining ko`rsatilmasligi, chala tug`ilish kabi holatlar sabab bo`ladi.

Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi:

• tibbiy-psixologik nutqiy buzilish;

• psixologik-pedagogik nutqiy buzilish.

Tibbiy-psixologik turda ko`riladigan hamma nutqiy buzilishlarni quyidagi ikki yirik guruhga ajratish mumkin:

• og`zaki nutqning buzilishi;

• yozma nutqning buzilishi.

Og`zaki nutqning buzilishi o`z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi:

• nutq ifodalanishi fonatsion tuzishi (nutq talaffuzi) ning buzilishi;

• fikr strukturali-semantik (ichki) tuzilishi (nutqning tizimli yoki polimorf)ning buzilishi

Psixologik—pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalash uni pedagogik jarayonda qo`llashga yo`naltirilgan bo`lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni tuzatishga yo`naltirilgan korreksion-rivojlantiruvchi ta’sir ko`rsatish metodlarini ishlab chiqishga xizmat qiladi.

Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalashga ko`ra nutqning buzilishi quyidagi ikki guruhga ajratiladi:

1. Muomala vositalari (fonetik—fonematik va nutqning umumiy rivojlanmaganligi)ning buzilishi.

2. 2. Muomala vositalarini qo`llashdagi buzilishlar.

Maktab o`quvchilarida nutqi buzilishini psixologik-pedagogik tuzatish. Nutqiy buzilishi bo`lgan bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlari. Nutqiy buzilish, nutqiy buzilishning sabablari, mexanizmlari, simptomatikasi, borishi va tuzilishi uning oldini olish, maxsus (korreksion) o`qitish va tarbiya masalasi bilan logopediya shug`ullanadi. “Logopediya” termini yunonchadan tarjimasi “to`g`ri nutqni tarbiyalash” ma’nosini anglatadi. Nutqiy buzilish turli mutaxassislar — fiziolog, nevropatolog, psixolog, lingvist va boshqalar tomonidan o`rganiladi.

Nutqiy buzilishi bo`lgan bolalarning markaziy nerv tizimi faoliyatida funksional yoki organik chetlanishlar ko`zga tashlanadi. Miyaning organik zararlanishi sababli issiq, transportda yurish, arg`imchoqda ko`p vaqt tebranish bolalarga yomon ta’sir ko`rsatadi, boshlari og`riydi ko`ngillari ozadi va boshlari aylanadi. Tez charchab qoladilar, qattiq ta’sirlanishlari, jahllari chiqish bilan ajralib turadilar. Ular emotsional barqaror emaslar, ularning kayfiyatlari tez o`zgaradi, serjahl, agressiv, bezovta bo`ladilar. Shuningdek, ularda sustlik va lanjlik kuzatiladi. Bunday bolalar tinch o`tira olmaydilar, butun dars davomida ishchanlik va diqqatini saqlab turish qiyin bo`ladi. Juda tez xafa bo`ladilar, gapga quloq solmaydilar. Tanaffusdan keyin esa darsda diqqatlarini jamlashlari qiyin bo`ladi. Odatda bunday bolalarda diqqat va xotira, ayniqsa, nutqiy xotiraning bo`shligi, yaxshi tushunmaslik holatlari kuzatiladi.

Umumiy o`rta ta’lim maktablari qoshida logopedik punkt faoliyat yuritadi. Logopedik punkt vazifalari quyidagilardan iborat:

 

O`quvchilar bilan logopedik puntkda korreksion ishlar butun o`quv yili davomida individual va guruhli shaklda olib boriladi. Nutqi buzilganlik o`ta jiddiy bo`lsa o`qitish maxsus ta’lim muassasalarida olib boriladi. Bunda o`quvchi bilan davolash-sog`lomlashtirish va psixologik-pedagogik ishlarni birga olib borish nutqiy buzilishni tuzatishning muhim sharti hisoblanadi.

Logopedik yordam ko`rsatish sog`liqni saqlash va aholini ijtimoiy ta’minlash tizimlarida ham amalga oshiriladi. Poliklinikalarda va psixonevrologik dispanserlarda logopedik kabinetlari mavjud bo`lib, bu yerda nutqida buzilishi bo`lgan bolalarga logopedik yordami ko`rsatiladi.

Eshitish qobiliyati buzilgan o`quvchilarni korreksion o`qitish. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo`lgan bolalar ko`pchilikni tashkil etadilar. Eshitish – borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish organi yoki tovush analizatori (tovush ta’sirini qabul qiluvchi va ajratuvchi murakkab nerv tizimi) yordamida amalga oshiriladi.

Eshitish qobiliyatining buzilishi ko`p hollarda muddatli bo`ladi. Masalan, o`rta qulog`ning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to`siqlarining yuzaga kelishi, tashqi va o`rta qulog`ining anomal tuzilishi (quloq suprasining bo`lmasligi yoki yetarlicha rivojlanmaganligi, eshitish yo`llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi nuqsonlar va boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning samarali metodlariga ega. Ular qatoriga konservativ va operativ metodlarni kiritish lozim. Odatda samarali davolash, ba’zan uzoq vaqt davolash tadbiri olib borilganda eshitish qobiliyati tiklanadi.

Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og`rish, zaharlanish, akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab bo`lishi mumkin. qulog`i og`irlik yoki karlik kelib chiqish sabablariga ko`ra: nasliy, tug`ma va kelib chiqqan tarzda turlarga ajratiladi. Yoshlikda eshitish qobiliyatining buzilishiga olib keluvchi sabablar orasida quyidagilari alohida ko`rsatiladi: homiladorlikning birinchi uch oyida onaning virusli kasalliklar bilan og`rishi (qizamiq, kor, gripp, gepatit viruslari va boshqalar), rivojlanishdagi tug`ma nuqsonlari (masalan, labi va tanglayidagi yoriq), chala tug`ilish, kichik vaznli tug`ilishi (1500 dan kam) hamda yomon tug`ilishi kabilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga homiladorlik davrida onaning spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilishi, antibiotiklarni qabul qilishi ham sabab bo`lishi mumkin. Karlikning nasliy o`tishi holati juda kam kuzatiladi.

Eshitish qobiliyatidagi kamchiliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

• eshitish qobiliyatining zararlanganlik darajasi;

• eshitish qobiliyati zararlanganda nutqiy rivojlanish darajasi;

• eshitish qobiliyatida buzilishning yuzaga kelish vaqti.

Yuqorida ko`rsatilgan mezonlarga ko`ra eshitish qobiliyatining buzilishi qulog`i og`irlik va karlik kabi guruhlarga ajratiladi.

Karlik bu eshitish qobiliyatining qattiq yo`qotilishi bo`lib, bola mustaqil ravishda nutqni egallay olmaydi va qulog`iga juda yaqin masofadan gapirilganda ham aniq eshitmaydi. Ammo baland tovushlar, yaqin masofadan nutqning ba’zi tovushlarini qabul qilishga imkon beruvchi eshitish qobiliyati saqlanib qoladi.

qulog`i og`irlik – bu eshitish qobiliyatining qattiq pasayishi (80 detsibaldan kam) bo`lib, eshitish qobiliyati qoldig`i yordamida qulog`i oldida baland ovoz bilan gapirilganda bola nutqni eshita oladi. Bola minimal nutq boyligini mustaqil ravishda egallay oladi.

Karlar va qulog`i og`irlik (yomon eshituvchilar) nutqni qabul qilish usuli bo`yicha farq qiladilar. Karlar so`z nutqini ko`rib (suhbatdoshining lablari va yuziga qarab) va eshitib ko`rish (tovushni kuchaytirish apparati yordamida) qabul qiladilar.

Yomon eshitadiganlar atrofdagilar bilan tabiiy munosabatlar jarayonida baland ohangda so`zlashish asosida nutqni eshitib qabul qiladilar.

Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablarida korreksion o`qitish. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish va tarbiyalash masalalari bilan surdopedagogika shug`ullanadi. Surdopedagogika (yunoncha «surdus» – kar) — eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish va tarbiyalash jarayonini o`rganuvchi korreksion (maxsus) pedagogikaning yana bir muhim sohasi.

Eshitish analizatorining normal ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega bo`ladi. Eshitish analizatori buzilganda bolaning nutqi, psixologik rivojlanishi yomonlashadi, idrok etish faoliyati,  umumiy rivojlanishi ortda qoladi. Statistik ma’lumotlariga qaraganda eshitish organi funksiyasi buzilgan va eshitmaydigan bolalar soni doimiy ravishda ortib bormoqda.

Ko`rish qobiliyati buzilgan o`quvchilarni korreksion o`qitish. Ko`rish qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari. Ko`rish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish va tarbiyalash xususiyatlari bilan tiflopedagogika shug`ullanadi (yunoncha «typhlos» – ko`r) – korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi.

Ko`rish ko`rish analizatori yordamida borliqni sezish va qabul qilishdir. Miya ko`rish orqali tashqi dunyo haqidagi ma’lumotlarni oladi.

Bolaning ko`rish qobiliyati buzilganda uni rivojlantirish, o`qitish va tarbiyalash jarayonlarida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi.

Bolalarda ko`rish qobiliyati buzilishining sabablari turlicha bo`lib, ular nasliy kasalliklar, homila ona qorinida rivojlanayotganda ko`rish organlari patologiyasining yuzaga kelishi, homiladorlik paytida onaning tokeplazmoz, qizamiq va boshqa og`ir kasalliklar bilan og`rishi va hokazo omillardan iborat bo`lishi mumkin.

Ko`rish qobiliyatining buzilishi tug`ma yoki orttirilgan bo`ladi.

Tug`ma ko`r bo`lish homilaning zararlanishi sababli yuzaga keladi. Ko`rish nuqsonlarining yuzaga kelishida nasliylik ham ko`zga tashlanadi.

Orttirilgan ko`rlik odatda ko`rish organlari – to`r pardasi, shoh parda yoki markaziy nerv tizimining kasallanishi (meningit, miya shishi, meningoensifalit), organizmning umumiy kasallanishidan keyingi asoratlari (kor, gripp, skorlatina), shuningdek, miya yoki ko`zning jarohatli shikastlanishi (boshi yaralanishi, shikastlanishi) oqibatida bo`lishi mumkin.

Ko`rish qobiliyatining buzilgan bolalar quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. Ko`r tug`ilganlar.

2. Erta ko`r bo`lib qolganlar.

3. Uch yoshidan keyingi ko`r bo`lib qolganlar.

Ko`rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablarida korreksion o`qitish va tarbiyalash. Ko`rish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish va tarbiyalash masalalari bilan tiflopedagogika (yunoncha «typhlos» – ko`r) – korreksion pedagogika (defektologiya)ning yana bir sohasi shug`ullanadi.

Ko`rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan ish olib borayotgan o`qituvchi korreksion ishlarning o`ziga xos jihatlarini bilishi zarur.

Refraksiyasi anomaliyali bolalar tuzatuvchi ko`zoynak taqishlari kerak. Lekin ko`zoynak taqishda bolalar pedagogning ularga diqqat bilan munosabatda bo`lishlariga muhtojlik sezadilar. Maktabda va uyda o`quv ishlarini bajarishda sanitar-gigiyenik talablarga amal qilish lozim. Ko`rishida nuqsoni bo`lgan bola uchun ish o`rni to`g`ri va yetarlicha yoritilgan bo`lishi kerak. Bunday bola deraza yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o`tkazilishi kerak. Yaqinni ko`radigan bola ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o`tkazilishi zarur. Uzoqni ko`radigan bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o`tkazilishi talab etiladi.

O`qituvchi o`quvchining doska, jadval va xaritadagi o`quv materiallarini qabul qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. Anomal refleksiyali bolalarda ko`zi charchashi ko`p kuzatiladi. Shuning uchun dars paytida ularga ko`rish ishlarini boshqa turdagi ishlar uyg`unlashtirib berishi zarur. Anomal refleksiyali bola 10-15 minut davomida intensiv ko`rish ishlarini bajargandan keyin bir necha minut uzoqqa (doska yoki derazaga) qarashi kerak, bu ko`rish charchog`ining bartaraf etilishiga yordam beradi.

Ko`rish qobiliyati ancha og`ir bo`lgan – ko`r va yomon ko`radigan bolalarni o`qitish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba’zan ko`rish qobiliyati og`ir buzilgan bolalar ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablariga qabul qilinadilar. Bunday vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish zaruriyati yuzaga keladi.

O`z sinflarida og`ir ko`rish qobiliyati buzilgan bola bo`lgan o`qituvchilar bolaga differensial yondashuv asosida munosabatda bo`lishlari zarur. Buning uchun sinfdagi o`quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi yoritilgan, ko`rish qobiliyatida nuqsoni bo`lgan bolaning ish o`rni esa ko`shimcha yoritilgan bo`lishi kerak. O`quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o`qituvchining nutqi katta ahamiyatga ega bo`ladi. Uning nutqi aniq,  tushunarli, ifodali bo`lishi zarur. O`qituvchi o`zining har bir harakati mohiyatini so`z yordamida sharhlab borishi,

Sinfida ko`r yoki yomon ko`radigan bola bo`lgan o`qituvchi ularning individual xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular normal ko`radigan tengdoshlaridan farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir.

Tayanch-harakat apparati buzilgan o`quvchilarni korreksion o`qitish. Tayanch-harakat apparatlari buzilishining turlari va yuzaga kelish sabablari. Tayanch-harakat apparatidagi turli buzilishlar bolalarni o`qitish va tarbiyalashda muayyan muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tayanch-harakat apparati funksiyalarining buzilishi tug`ma yoki orttirilgan bo`lishi mumkin. Tayanch-harakat apparati patologiyasi quyidagi turlarga ajratiladi:

1) nerv tizimining kasallanishi (bolalar serebral paralichi (BSP), poliomiyelit);

            2) tayanch-harakat apparatining tug`ma patologiyasi; sonning tug`ma chiqqanligi; bo`yin qiyshiqligi; qiyshiq oyoqlik va oyoqning boshqa nuqsonlari; umurtqa pog`onasi rivojlanishidagi nuqsonlar (skolioz); qo`l yoki oyoqlarning rivojlanmaganligi va nuqsonlari; qo`li barmoqlarining anomal rivojlanishi; artrogripoz (tug`ma mayiblik);

            3) orttirilgan kasalliklar va tayanch-harakat apparatining zararlanishi; orqa miya, bosh miya va qo`l-oyoqlarning travmatik jarohatlanishi; poliatrit; skelet kasalliklari (tuberkulez, suyaklardagi shishlar, osteomiyelit), skelet tizimi kasalliklari (raxit, xondodistrofiya).

Tayanch-harakat apparati patologiyasi bo`lgan bolalarda asosiy buzilish harakatlanishdagi nuqson hisoblanadi. Bunday nuqsonlarga ega bolalarning 89 % ini serebral paralichli bolalar tashkil etadilar. Ularda harakat buzilishi psixik va nutqiy buzilishlar bilan birga namoyon bo`ladi. Shu bois bu kabi bolalar nafaqat davolash va ijtimoiy yordamga, balki psixologik-pedagogik va logopedik korreksiyaga ham muhtoj bo`ladilar.

Harakatlanish buzilishlari o`rtacha darajada bo`lgan bolalar yurishni o`rganib olsalarda, biroq, shonch bilan yura olmaydilar, ular uchun maxsus moslamalar zarur. Harakatlanish buzilishining yengil shaklida bolalar uyda va ko`chada mustaqil, qo`rqmay yura oladilar, o`zlariga to`la xizmat ko`rsatadilar.