DO`STLARGA ULASHING:
Alyuminiy
III A gurppachaning ikkinchi elementi alyuminiydir. Alyuminiydir atom radusi bgornikidan kattaroq bo’lgan sababli , ionlanish energiyasi kichikroq , shuning uchun ham alyuminiyning metalik xossalari bornikiga qaraganda kuchliroq nomoyonn bo’ladi. amfoter elementdir. A1 ning tabiyatda tarqalgan birikmalari.. — boksit ( korund), Me [2si2o8 ; Me5[AL2Si2O 10 ] ; KAI 2 [AISi3 O10 ] (OH)2 – muskovit , ( NA, k)2 [AL2 Si2 O8 ] – nefelin, AI4 [SI4 O10] (OH)8 – kaolinit, Na3 [AIF6]-krolit. AI ning yer postlog’idagi umimiy miqdordagi 5,5 at % ni tashkil etadi. tabiyatdan faqat birikma holiday uchraydi.
Olinishi. Alyuminiy, asosason boksit AL2 o3 . H2o dan elektroliz usuli bilan olinadi. Boksitning suyuqlanish temperaturasini pasaytirish uchun ftoridlar CaF3, MgF3, AIF3 qo’shiladi, elektroliz jarayoni quydagicha boradi;
A1 2 o 3 – AI + +AIO-33 ( suyuqlanma)
Kotodda: AI+3+3e-AI0
Anodda: 4AIO-3 3 – 12e-2AI2o3+o0
Elektrolizer ko’rpisi katod vazifasini bajaradi. Unda alyuminiy suyuq xolatda ajralib chiqadi. (T suyuqli = 66 0 C ). Grafikdan yasalgan anondda kislarod ajralib chiqadi va grafikni uglerod oksidlarigacha oksidlaydi.
Xossalari Ai-ok , kumushsimon , plastic ( yumshoq ), yengil elektorni yahshi o’tkazuchan , havoda oksidlanuvchi metal. Kimyovoy xossalari jixatidan,aktivlik qatorida ishqori-yer metallardan bevosita keng tursa – da , sirtida oksid parda xosil qilgani uchun passif metal xisoblanadi. AI – metallmasla raksaga kirishadi:
2AI + 3 SI 2 = 2 ALSI 3
Alyuminiy ishqoriy metallar , kabi gidrit xosil qilish xossasiga ega, ular oddiy va kompeleks gidritlar xolida bo’ladi.
2AI+N2 =2AIN
AISI 3 + 4 LIN = LI [ AI N 4] +3 LISI
3 LI [ AIN 4] + AISI 3 = 4 AIN 3 = 3 LISI
AIN 3 + NAH = NA [ AIH 4]
NA [ AIH 4 ] = 2 NAH = NA 3 [ AIH 6]
Alyuminy amfoter hossaga ega bo’lganligiga sababliham kislata,ham asoslarbilan reaciyaga kirishadi
2AI+6HCI=2AICI3+3H2
2AI+2NAOH+2H2O=2NAAIO3+3H
Shuningdek,kation kompleks va onion kompleks hosil qiladi:
2AI +6H+6H2O=2[AI(OH2)6]3 ++ 3 H2, e0 = — 1,66 B
2AI+ 6 H2O + 6OH-= 2[AI (OH) 6 ] 3 + 3H 2, E= -2 ,35B
2AI + NAOH + 6H2O = 2NA 3 [AI( OH ) 6 ]+3H2
Hosil bo’lgan ko’pleks tuz-natriy gegsagidroksaalyuminat deb aytiladi. Ai-metalli ishqorlarbilan kislotalarga nisbatan osonroq reaksiyaga kirishadi,cunki alyuminiyning kislotali muhdagi oksidlanish potenciyali qiymati ishqoriy muhitdagidan katta. Alyumiynining ustki oksid pardasini o’tkir asbob yordamida , yoki amalgama hosil qilib olib tashlansa , alyuminiy shiddat bilan suvda eriydi .
2ai+6h2o——-à2ai(oh)3+3h2
Nitrat va sulfat kislotalar bilan alyuminiy tasirlashganda ham uning sirtida oksid pardahosil bo’ladi va bu oksid himoya qavat vazifasini bajaradi.shu sababli alyuminiy metali bu kislotalar bilan qiyinroq tasitasirlashdi ,sovuq eritmalarda reaksiya bormaydi.
Alyuminiy oksidi-AI2O3 oq rangli,suvda erimayduigan modda. Amorf va kristall holatda mavjud bo’lib kislota va ishqorlarda eriydi. Yuqori temperaturaga chidamli modda .tabiatda AI203-boksid nomi bilan ataladiga mineral holida bo’ladi.ko’pincha AI(0H)3 termik parchalanib olinadi.
2AI (0H)3 —à AI2O3 + 3H2o
Bu usul bilan olinadigan AI2O3 glinozem deyiladi. Alyuminiy oksidi amfoter oksidligi sababli kislota va ishqorlarda eruydi:
AI2O3+3H2SO 4 = AI2 ( SO4 )3 + 3H2O (QIYIN BORADI)
AI2 O 3 + 2NAOH= 2NaA IO2 + H2O (OSON BO’LADI)
NaAAOI2 + 2H2O = NA [ AI( OH) 4 ]
Alyuminiy gidroksidi – AI (OH) 3 suvda (PH=7) erimaydigan, amfoter xossali, oq amorf madda. Lekin eritma muxiti keskin o’zgarsa ( Ph<7) kislotalar va ( Ph>7 ) ishqorlar tasirida eriydi.
AI(OH )3 + 3 H CI= AICI3 + 3H2O
AI(OH)3 +3H+—à AI 3 + + 3H2O = [ AI (H2O) 6] 3+
AI( OH) 3 + NaOH= NA { AI (OH)4 ]
AI(OH )3 + OH- à [AI(OH)4]-
Barcha suvda erimaydigtan gidroksidlar kabi alyuminiy gidrooksidi xam alyuminiy tuzlarga ishqor tasir ettirib olinadi:
AICI 3 + 3NAOH = AI (OH) 3 à +3 NACI
Reaksiya uchun olingan reagentlar tuz : ishqor = 1 : 3 qatiy ekvimolyar nisbatda bo’lishi shart.bu riaksiya quydagicha boradi. AI – tuzlari suvda eriganda AI3 + iyoni gidratlangan [AI(H2O)6 ] 3= xolda bo’ladi va reaksiyada shu ion ishtirok etadi:
[AI (H2O)6]3++ OH- = [AI(H2O) 5 OH]2++H2O
[AI (H2O)5OH] 2 ++ OH- = [AI(H2O) 4 )OH]2++H2O
[AI (H2O)4(OH)2 ] ++ OH- = [AI(H2O) 3 (OH)3]+H2O
Hosil bo’lgan birikma [AI(OH)3-(H2O)3 polimer tuzilishli bo’lib, AI (OH)3-XH2O tarkibga to’gri keladi.[AI(OH)3]-amfoter modda uning kislata va ishhorda erishini quyidagi umumiy (sxema)tenglama bilan tushuntirish mumkin .
N[ AI ( OH2 )6]3= à [ AI ( OH )3]n à n [ AI ( oh )6]3-
[ H3AI3] n
Bu tenglamadagi asosan kislotali (ph<7) eritmalardan alyuminiy kristallogidratlar;
AI2(SO4)3 . 18H3O, AI(NO3)3. 9H2O, AI CI 3 . 6H2O olinadi. Ishqoriy ( p H>7), eritmalardan turli alyuminat tuzlarri NA [AI(OH)4(H2O) 2], NA3 [ AI(OH)6] olinadi.
Alyuminiy tuzlari gidrolizlanadi.Gigroliz reaksiyaslari bosqichli tarizda boradi. Buni AI2 (SO4)5 tuzi misolida ko’rib chiqaylik:
1 bosqich: H2O
[ AI ( H2O )6]+3 à [ AI ( OH ) ( H2O )5]2+ + ( Ph< 7 )
Hosil bo’lgan kompleks ion – pentakavo-gigroksaolyuminat ion eritmaning pH iga , temperaturaga va tuzning konsentratsiyasiga bog’liq holda gigrolizlanishda davom etadi.
I I bosqich:
H2o
[ AI ( OH )( H2O )5]2+ à [ AI ( OH)2 ( H2O )4] + + H= ( Ph<7 )
III bosqich:
H2o
[ AI ( OH )2( H2O )4]+ à [ AI ( OH)3 ( H2O )3] + H +
Lekin oxirgi boschiq juda kam darajada ro’y beradi.odatda gidroliz I-II bosqichlarda to’xtaydi va alyuminiyning gidroksotuzlarri: [ AI (OH) (H2O) 5] SO4 ; [ AI ( OH)2 ( H2O)4]2 SO4 xosil bo’ladi. Agar gidroliz oxirgacha borganda edi, AI(OH)3 . x H2O suvda deyarli erimaydigan modda hosil bo’lar edi. Lekin AI 3= ko’pchilik tuzlari tiniq eritmalar xosil qiladi. Buning sababi alyuminiy tuzlari gidrolizining oxirgacha bormasligidir.
Alyuminiy gidroksidining degidratlangan, yani suzsizlantirilgan shakli ‘ alyumogol’ texnikada adsorbent sifatida ishlatiladi.alyumogelning mexanik va kimyoviy jixatdan barqaror bo’lishining sababi
AI (OH) 3 . x H2O tarkibidagi (> AI – O à AI <) ‘oksol’
|
H
Bog’larining temperature tasirida juda barqaror (> AI – O à AI <) — ‘oksol’ bog’larga aylanib ketishidir.
Alyuminiy qator gidroksi , o’rta va qo’sh tuzlar xosil qiladi. Bulardan galagenli , sulfatli, nitratli, asetatli tuzlar suvda yahshu eriydi.
Alyuminiy birikmalarining ishlatilishi. Alyuminiy oksidi AI2O3 ning tabiatda kiristall holatda uchraydigan turi korund deb ataladi. Qum aralashdan mayday korund ‘ jilvir’ deyiladi. Ozgina xrom qo’shimchasi bo’lgan korund kiristallari ‘yoqut‘ deb ataladi.
Alyuminiy ko’p ishlatiladiga soxa aviatsiya sanoatidir. Samolyotlar 2\3 qismi alyumiydan va alyuminiy qotishmalardan yasaladi.shuning uchun alyuminiyni qanotli metal ham deyiladi. Alyuminiydan kabellar , simlar tayyorlanadi.Mis bilan elektr o’tkazuchanligi juda yaqin bo’lgan alyuminiy buyumlarning massasi mis buyumlarnikidan ikki marta yengil bo’ladi.
Alyuminiy korroziyaga uchramasligi sababli undan mashinasozlikda turli detallar , nitrat kislota tashiladigan idishlar yasaladi. Avtobus , trolleybus va vagonlarning korpuslari alyuminiydan yasaladi. Alyuminiydan oziq-ovqat sanoatida turli xil idishlar va choynaklar yasaladi.
Alyuminiy va uning qotishmalari harbiy soxada tanksozlikda, artilleriyada,portlovchi moddalar , yorutuvchi va yondiruvchi snaryadlar tayyorlashdaham ishlatiladi.
Temir buyumlarni korroziyada saqlash uchun ularning sirti alyuminiy kukunidan tayyorlangan kumushsimon bo’yoq bilan qoplanadi.
Metallurgiyada ko’pgina metallar alyuminiy yordamida ajratib olinadi. U ko’pchilik metallarning oksidlaridan kislorodni tortib olidi.metallarning ularning oksidlaridan alyuminiy yordamida qaytarib olish usuli alyiminotermiya deyiladi:
2AI + Cr2O3 à AI2 O3 + 2 C r
Xrom , marganes , vanadiy , titan va boshqa metallarni ularning oksidlaridan qaytarib olishda , maxsus po’latlarni olishda alyuminotermiya usuli qo’llaniladi. Alyuminiy kukuni FE 3O 4 – temir kuyundisi bilan ekvimolyar nisbatlarida aralashtirilib metal ( temir ) sim ustiga qoplanilsa elektrpayvandlashdagi elektrod hosil bo’ladi. Metal sirtidagi qotishma termit deyiladi. Elektrpayvandlashda quydagi reaksiya boradi.
8 AI + 3 FE 3 O 4 à 4 AI 2 O 3 + 9 FE.
Bu reaksiyada ^ H= — 3300 kJ miqdorda ajralish chiqadigan issiqlik temir simni suyuq holga keltirish , temirdan yasalgan boshqa buyumning sirtiga o’tirib qolishiga sabab bo’ladi.
XROM VA UNING BIRIKMALARI.
Xrom – Cr ( Z = 24 ) Vi b gurppacha elementi bo’lib, bu gurppacha yana Mo ( molibden ) va W ( 5d 4 6s 2 ) ko’rishiga ega. Bu metallar kimyoviy jixatdan ancha passiv va yuqori temperaturada suyuqlanuvchan bo’lgani uchun korroziyaga ( Cr ) va o’tga chidamli metallar ( Mo va W ) deyiladi. Birikmalarning xossasi jixatdan bir- biriga o’xshash va keng qo’lanilgan uchun faqat xrom va uning birikmalari xissalariga to’xtalamiz.
Xrom turli fizik va kimyoviy xossalar namoyon qiladi. Ularning boshqa d – metallardan farqli yokiy ularga o’xshashligini sababi xrom elementining davriy sistemada joylashgan o’rni va atomining electron tuzilishi bilan tushuntiriladi.
-3e 0 -3e +6 0 0
Cr 0 ( Ar ) 3 D 5 4s à cR 3 + ( Ar ) 3D 3 4s à Cr ( Ar ) 3D 4S
0
Ko’rinib turibdiki , ( Cr ) metal holidagi xrom ( atomi ) da toq elektronlar soni 6 ta bo’lib, boshqa barcha elementlardagidan ko’p. shu sababli xromli qotishmalar magnit xossalarga ega. Cr3 + birikmalarga o’tganda toq elektronlar soni kamayadi, lekin magnit ( paramagnet, ferromagnit ) xossalari yo’qolmaydi, ommo Cr3+ ionida bosh orbitallar 4 s, 4 p, 3 d- soni ortgani uchun uning kompleks xosol qilishi va oktaedrit tuzilishi birikmalari soni ortadi. Cr6+ toq elektronlar yo’q, shu sababli uning magnit xossasi yo’q , aksaryat birikmalari sp3 – gibridlanish tufayli tetraeydik biriklamar hosil qiladi.
Tabiatda uchrashi. Bu metal asosan oksidli birikmalar Fe ( Cro 2 ) 2- xromit , xromli temirtosh: PbCro4 – krokent holiday uchraydi.
Olinishi. a) xrom asosan alyuminotermiya usuli bilan olinadi:
Cr 2 O 3 + 2AI =2Cr+ AI2 O 3 ^ G 298 = -510 k J \ MOL
-
b) ko’pchilik hollarda temirning xromitli brikmasi qotishmasi – xromtemirtoshdan, uni elektr pechida uglerod bilan qaytarib xrom olinadi:
t
Fe ( CrO 2 ) 2 + C == Fe + 2Cr + 4 CO
Oddiy birikmalar: Cr-Mo-W qatorida bu metallarning qattiqligi va o’tga chidamliligi ortada. Buning sababi metallar kristall panjarasida Me-Me kovalent bog’ining barqarorligini d- eletrronlar hisobiga kuchayishidir. Shu qatordabu elementlarning kimyoviy faolligi kamayib boradi. Bu ularning korroziyaga chidamliligini ortishiga olib keladi.
Xrom gurppachasi metallarning xossalari.
Xossalari element |
Cr ( z=24 ) |
Mo ( z=42 ) |
W ( z=74 ) |
Tashqi elektrron tuzilishi |
3d5 4 s1 |
4d5 5s1 |
5d4 6s2 |
Zichligi, g/ sm3 |
7,2 |
10,2 |
19,3 |
Atom radusi, A |
1,17 |
1,37 |
1,40 |
E+ radusi,A |
0,35 |
0,65 |
0,65 |
t suyuqli 0 C |
1890 |
2620 |
3380 |
t qayin 0 C |
3390 |
4800 |
5900 |
Elektr o’tkazuvchanligi |
7,1 |
20,2 |
19,3 |
Er postlog’ini tarqalishi ( at% ) |
2*10-2 |
3*10-4 |
1*10-4 |
Xarakterli oksidlanish darajasi |
0;( +2 ); +3; +6 |
0;+2;=4;+6 |
Xrom HCI va suyultirilgan H 2 SO 4 eritmalarida eriydi:
Cr = H 2SO 4 = Cr SO 4 + H2 à
Konsentrlangan HNO 3 va H 2 SO 4 xromni passiblashtirib qo’yadi. Sababi , uning sirtida oksid parda Cr2 o 3 ning xosil bo’lishidir.
Juda maydalangan Cr kislorod tasirida oksidlanadi va Cr( II ) , Cr( III ) , va Cr( VI ) birikmalari xolida bo’lib oksidlanadlari, oksibirikmalari, kislota, gidroksidlar , tuzlari va kompleks birikmalari ko’rinishda mavjuddir.
Oksidlarlari. Cr ( OH ) 2 ( asosli ) , Cr ( OH ) 3 ( amfoter ) va H 2 CrO 4 ( xromat kislata ). Ko’rinib turibdiki, birikmalarda xromning oksidlanish darajasi ortib borishi bilan asosli xossa kuchsizlanib, kislatali xossa ortib boradi : Ск (OH)2 + H2SO4= CrSO4 + 2 H2O ( faqat kislota bilan tasirlashadi ). Cr 2 o 3 va Cr ( OH ) 3 amfoter moddalardir Cr 2 o 3 kislotalardan va ishqorlarda eriydi:
Cr2 O3 + 6HCI= 2CrCI3 +3H2O
Cr2O3 + 6NAOH (qat) =Na3 CrO3 + 3H2O
Cr (OH) ning amfeterligi:
[H+] [H+]
[ Cr ( H2O )6]3+ (eritma) à Cr ( OH )3( eritma) à
[OH]
H3CrO3
[ Cr(OH)6]3-(eritma)
Cr ( II ) ning birikmalari qaytaruvchilardur. Uning oksidlanish potensiali ( E 0 = — 0,4 v ) suvli va kislotali eritmalarda tez oksidlanish imkonini beradi.
CrCi2 + 2H2O= 2Cr(OH)CI2+H2
4[Cr(H2O)6+2 O2 +4H+= 4[Cr(H2O)6]3+2 H2O
Cr ( II ) ning birikmalari o’z tarkibiga ko’ra turli rangga ega bo’ladi. Bu uning kompleks birikmalari va qattiq holda ajralib olinadigan kristallogiadratlariga ham tegishlidir. Akvakompleks ioni [ Cr ( H 2O ) 6 ] 3 = ko’kimtir binafsha rangli bo’lsa CrCI3 6H 2 O binafsha rangga ega.
Xrom ( III ) ning keng tarqalgan birikmalari qatoriga sulfatli qo’shaloq tuzlari – xromli achchiqtosh lar kiradi.
Ulatga K2 SO 4 . Cr 2 ( SO4 ) 3 . 12 H2 O ( kaliy xromli achchiqtosh), ( NH4) 2 SO 4 . Cr2 ( SO4) 3 6 H2O (xrom ammoniyli achchiqtosh) misol bo’ladi. Ular quydagi reaksiya bo’yicha eritmada hosil bo’ladi va ajratib olinadi.
K 2 SO 4 + Cr 2 ( SO4 ) 3 + 12 H 2 O = K2 SO 4 . Cr2 ( SO4 ) 3 . 12 H2O
Bu tuzlar xromning boshqa nitratlari, xloridlari va asetatlari singari suvda yahshi eruvchanligi bilan o’ziga xosdir. Ular suvli eritmalarda va erish jaroyonida gidrolizlanadilar. Hosil bo’ladigan xromgidrooksid ionlari kuchsiz asos xossasi bo’lgani uchun aksariyat hollarda bu eritmalar kislatali muhitga ega bo’ladi ( pH<7).
Cr ( NO3)3 + 6H2O à [Cr( OH ) ( H2O ) 5 ] (HO3)2 +HNO3
Cr=3 + 6H2O à [Cr (OH) (H2O) 5]2 +H +
Hosil bo’ladigan gidroksopentaakvaxrom ( II ) kompleks ion bo’lib , uning tuzilishi ko’pgina dimmer yaki polimer holiday bo’ladi. OH – va kislota qoldig’I anionlari Cr 3 + ionlari o’rtasida ko’prik vositasini bajaradi. Cr ( III ) birikmalarning charm sanoatida oshlovchi modda sifatida ishlatilishi shunday kompleks birikmalar xosil bo’lishiga asoslangan. Ularda ko’pincha suv molekulalari o’rnini teri tarkibiga kiruvchi kollagan ning aminokislata qoldig’I egallaydi va hosil bo’lgan xromli kompleksbirikma teri to’qomalarni bir-biriga tikuvchi vosta rolini bajarib, uning mustaxkamligini keskin oshiradi, terining charmga aylanishini taminlaydi.
Xrom ( III ) ning karbonat va sulfide tuzlari qattiq holda mavjud emas. Chunki ularni olishda bu tuzlar eritmada hosil bo’ladi va tezda godrolizlanib Cr ( oh ) 3 va CO 2 yoki H 2 S gazlarini hosil qiladi.
2CrCI3 + 3Na2S+6H2O = 2Cr (OH )3 (cho’kma) =3H2S (gaz) + 6NACI
2Cr+ 3+ 3S2 -+ = 2Cr (OH )3 (cho’kma) =3H2S (gaz)
Xromning + 6 oksidlanish darajasidagi birikmalari Cro 3 qizil rangli, suzda kam eriydigan, sulfat kislatada yahshi eriydigan, oksidlovchi xossasiga ega kiristal modda. Sulfat kislatadagi eritmasi xrompik deb ataladi. Eritmada H 2 CrO 4 ( xrom ) yoki H 2 Cr 2 O 7 ( bixromat ) kislatalar holiday bo’ladi. Shu sababli CrO3 xromat angidrit deb ham aytiladi.
H 2 O + CrO 3 = H 2 CrO 4
Xromat kislata o’rtacha kuchli kislota , ionlanadi.
H2CrO4 à H+HCrO4 K1= 2*10-1
H2CrO4 à H+HCrO4-2 ( xromat- anioni )
Xromat va bixromat ionlari NA +, K + , NH 44 + ionlari bilan suvda yahshi eruvchan tuzlar xosil qiladi. Bu tuzlarning eritmalari kuchli oksidlovchi xossasiga ega:
K2cRo7 + 3 na2 so3 + 4h2so4=cR2(so4)3+ k2so4+4h2o+2na2so4
Oksidlovchi 2Cr+6 + 2* 3e à 2Cr+3 6 1
Qaytaruvchi S+4 – 2e à S+6 2 3
Umumiy kislotalar eritmalarda Cr ( V I ) ionining oksidlovchilik xossasi
Cr 2 O 7-2 + 14H = = 6 YO à Cr =3 = 7 H2O ( E0 =+1,33v)
Reaksiya bilan izoxlanadi. Suzli eritmalarda xromatlar bixromatlarga ( va aksincha ) aylanib turadi. Bu eritmaning muxiti ( pH ) ga bog’liq . agar xromatlarning ( sariq rangli ) eritmasiga kislota ( pH<7 ) eritmalari qo’shilsa qizg’ish – sariq rangli eritmaga ( Cr 7 0 7 -2 ) aylanadi. Agar bixromat eritmasiga H 2 O ( ko’p ) yokiy ishqor eritmasi qo’shilsa , och sariq rangga kiradi , bunda Cro 12 4
2 CrO 2 4 + 2H + = Cr2 O 2 7 + H 2O
2 CrO 2 7 + 2H + = 2Cr2 O 4 2 + H 2O
2 CrO 2 4- ionni Va ( II), Pb ( II), Ag (i) ionlari bilan sariq, sarg’ish qizil rangli cho’kmalar hosil qiladi. Bu xromat va Va ( II ) iyonlariga sifat reaksiyasi sifatida qo’llaniladi.
Va2 + = 2 CrO 2 4- = Va Cro 4
Agar xromatlar eritmalaridan H = — iyonlar ( kislota ) miqdori oshirilsa, bixromatlardan tahshqari , trixromat ( K 2 Cr 3 o 10 ) tetraxromat ( K 2 Cr 4 O13 ) lar xosil bo’ladi. Bu birikmalarning o’ashashlik tomoni shundaki , ularda CrO 2 4- gurppa tetraedik tuzulishiga ega bo’lib , ular o’zoro kislorod atomlari orqali bog’lanib trimer, tetpamer moddalarni hosil qiladilar.
Xrom va uning birikmalari quydagi sohalarda ishlatiladi. Xrom saqlangan qotishmalari korroziyaga chidamli maxsus po’latlar holiday ishlatiladi. Yani xrom legirlovchi metal vazifasini bajaradi. Sirti xromlangan detallar mexaynik ishqalanishga chidamli bo’lib , uzoq vaqt ishlaydi. Cr ( III ) tuzlar charm va mo’yna sanoatida oshlovchi modda, Cr ( VI ) birikmalari oksidlovchi moddalar sifatida qo’llaniladi. Xromning barcha birikmalari zaharli !
Temir va uning birikmalari.
Elementlar davriy jadvalning VIII V gurpachasi tuzilishi va undagi elementlarning joylashuvi bilan boshqa barcha gurppalardan keskin farq qiladi. Chunki bu gurpachasi kirgan elementlar vertical o’xshashlik o’rniga garizantal o’xshashlik namoyon qilgani uchun ungadi 9 ta element uchta oila ga yani triada ga bo’linadi.
Ular quydagilar: temir triadasi ( Fe, Co, Ni ) palladiy triadasi ( Ru, Rh, Pd ) va platina triadasi ( Os, Ir, Pt ). Shu triadalardan temir oilasi ( triadasi ) elementlari bilan yaqindan tanishamiz.
Tabiyatda tarqalishi. Temir oilasi elementlaridan faqat temir tabiatda ( osmon jisimlari ) erkin xolda uchrashi mumkin ( meteoritlar ). Temir alyuminiydan keyin tabiyatdan keng tarqalgan element bo’lib , oksidlar va sulfidlar xolida mvjud: Fe3 o 4 e ( magnitli emirtosh ) , Fe 2 o 3 ( qizil temirtosh ) , 2 Fe 2 O 3 #h2o ( qo’ng’ir temirtosh ) ,Fe CO 3 ( shpatli temirtosh ) , FeS 2 ( temir kolchedani yokiy pirit ) .
Olinishi. Temir sulfidli rudealardan oksidlarga o’tkazib, oksidlar koks CO gazi yordamida qaytarib olinadi:
4 FeS2 + 11O 2 = 2Fe2 O3 + 8 SO2
3 Fe 2 O 3 + C = 2Fe3O4 + CO
Fe 3O 4 + 4 CO = 3 Fe + 4 CO 2
Xossalari element |
Fe ( Z=26 ) |
Co ( Z=22 ) |
Ni ( Z=28 ) |
Electron formulasi |
( Ar)3d6 4s2 |
( Ar)3d7 4s2 |
( Ar)3d8 4s2 |
Atom radusi,A |
1,26 |
1,25 |
1,24 |
r ion e+2,AE+5, A |
0,800,67 |
0,780,64 |
0,74— |
t 0 qayn 0C |
1539 |
1493 |
1453 |
t 0 qayn 0C |
2870 |
3100 |
2900 |
Zichligi, g/sm 3 |
7,87 |
8,84 |
8,91 |
E, v(e-2eàE=2) |
-0,44 |
-0,277 |
-0,250 |
Er qobig’ida tarqalganligi, at % |
1,5 |
1*10-9 |
3*10-9 |