Biologiya fanidan 9-sinflar uchun Imtihon javoblari to’plami

DO`STLARGA ULASHING:

Biologiya fanidan 9-sinflar uchun Imtihon javoblari to’plami
2020-2021-o’quv yili uchun

1-biletbiologiya
1)Biologiyaningilmiy-tadqiqotusullarigakuzatish,taqqoslash,tarixiy,eksprementalusullarkiradi.
Kuzatishusuliengdastlabkiusullardanbo’lib,buusulyordamidatirikorganizmlarningmiqdorva
sifatko’rsatkichlarinitariflash mumkin.Kuzatish usulibugungikunda ham o’z ahamiyatini
yo’qotmagan.
Taqqoslash usuli.Bu usulda olingan malumotlarbn hujayra nazariyasi,bioge netik va irsiy
o’zgaruvchanlikninggomologikqatorlariqonunikashfetilgan.
TarixiyusulCh.Darvinnomibnbog’liq.Buusulbiologiyadachuqursifatiyo’zgarishlarningvujudga
kelishigasababbo’lganomillarnio’rganadi.Mazkurusul.yordamidaorganikdunyoningevolitsion
talimotiyaratildi.
Ekspremental.O’rtaasrlardaAbuAliibnSinoboshlaganbo’lsa,fizikavakimyofanlariravnaqi
tufaylikengqo’llanila.boshladi.
2)Ribonukleinkislata-RNK.RNKyadro,sitoplazma,mitoxondriya,plastidavaribosomalartarkibida
uchraydi.Nukleinkislotalar2 xilbo’ladiDNK-dezoksiribonukleinkislotavaRNK-ribo nuklein
kislota.Nuklein kislotalarning biologik ahamiyatinihoyatta katta.Ularhujayra oqsillarining
sintezlanisida,irsiyaxborotlarningnasldannaslgao’tishinitaminlaydi.
3)AA-yumoloq
aa-noksimon
BB-qizil
bb-sariq
AaBbxAaBb
Bunda9:3:3:1nisbatbo’ladi
_________________________________________________
2-bilet biologiya
1)Tiriklikning tuzilish darajalarinihozirgizamon biologiya fanimalekula,hujayra,organizm,
populyatsiya-tur,biogeotsenozvabiosferadarajlarigabo’libo’rganadi.
Molekulabosqichidaaynantirikmateriyauchunxosbo’lganquyoshnurienergiyagaaylanishi,
ya’nimoddavaenergiyaalmashinuvi,irsiyaxborotberilishikuzatiladi.
Hujayradarajasidairsiyaxborotberilishi,moddavaenergiyaalmashinuvivatiriklikning bir
butunligita’minlanadi.
Organizm.Tiriklikningorganizm darajasiningbirligiindividhisoblanadi.
Populatsiya-tur. Bir tur arealida uzoq muddatdan beri yashab kelayotgan, boshqa
populyatsiyalardanalohidalashganerkinchatishibserpushtnaslberadiganindividlaryig’indisigapopulyatsiyadeyiladi.
Biogeotsenoz.Uningasosiyvazivasienergiyato’plashvatarqatish.
Biosfera.Biosferaningelementarbirligibiogeotsenozhisoblanadi.Bujarayondabarchamoddava
energiyanindavriyaylanishikuzatiladi.
2)ATF-Adenozintrifosfatkislota.BirmalekulaATF40kkjenergiyahosilqiladi.ATFham tuzilishi
jihatdannukleotidlarqatorigakiradi.UAzotliasos(adenin)uglevod(riboza)vafosfatkislota
qoldig’idantashkiltopgan.MitoxondriyavaXloroplastlardako’pmiqdoraATFajraladi.
3)Pichantayoqchabakteriyasinimikroskopdako’rish.
Ishningmaqsadi.Pichanbakteriyasinimikroskopdako’rish.
Keraklijihozlar.Mikroskopvaubnishlashuchunzarurjihozlar,pichanivitmasi,metilinko’k
bo’yog’iakvarium devoriyokiko’lmaksuvdanolingansuvo’tlar.
Ishningborishi.
1.Kolbagasuvbnbirgabirnecapichanbo’laklaridansolingvakolbaningog’zinipaxtabn
berkiting
2.Kolbadagiaralashmani15minutdavomidaqaynating.
3.Qaynatilganaralashmanifiltrlab20-25Charoratdabir nechakunsaqlang.
4.Hosilbo’lganaralashmanisirtidagiyubqapardadanshishanaychayordamidabirbo’laginiolib
unibuyum oynasigajoylashyiring.
5.Qoplagichoynaostigasuyultirilgansiyohyokimetilensinkasi(ko’kbo’yoq)tomizing.
6.Havorangostidaharakatchabakteriyalarbnbirgayaltiroqovalsimontanachalarya’nisporalar
ham ko’rinadi.
_________________________________________________
3-biletbiologiya
1)Viruslar.1892-yildarusolimiD.I.Ivanovskiytamakio‘simligidauchraydigantamakimozaikasi
debataluvchikasallik
qo‘zg‘atuvchisiningo‘zigaxosxususiyatlarinianiqladi.Ushbukashfiyotlarhayotninghujayrasiz
shakllari,ya’niyangifansohasi—virusologiya(viruslarni
o‘rganuvchi)faninivujudgakelishigasababbo‘ldi.Viruslarinsonhayotigakattaxavfsoladi.Ular
birnecha
yuqumlikasalliklar(gripp,quturish,sariq kasalligi,ensefalit,qizilcha va boshqalar)ning
qo‘zg‘atuvchilarihisoblanadi.Viruslarfaqat
hujayralardayashaydi.Ularhujayraichiparazitlaridir.HujayraviytuzilishdagiorganizmlardaDNK
vaRNKkabinukleinkislotalarbo‘lib,viruslardaularningfaqatbiriuchrashimum kin.Shungako‘ra
viruslarDNKyokiRNKsaqlovchiguruhlarga
ajratiladi.Bakteriofag,adenoviruskabiviruslarDNKgaega,ensefalit,qizamiq,qizilcha,qutirish,
grippkabikasalliklarnikeltirib
chiqaradiganviruslardaRNKbo‘ladi.Virusqobig‘ikapsiddebataladi.
2)Tirikorganizmlartarkibidagiturli-tumankimyoviymoddalar
xilma-xilreaksiyalarnatijasidadoimiyravishdao‘zgaribturadi.
Bujarayonmoddalaralmashinuviyokimetabolizm debataladi.Moddalaralmashinuvibir-biriga
qarama-qarshi,lekino‘zarobog‘langan
ikkijarayonnio‘zichigaoladi.Bularassimilyatsiya(anabolizm,
plastikalmashinuv)vadissimilyatsiya(katabolizm,energetik
almashinuv)reaksiyalaridaniborat.Energetikalmashinuv(katabolizm).Hujayradaboradigan
parchalanishjarayoninidissimilyatsiya,katabolizm debham ataladi.Bujarayonidamoddalarning
parchalanishi,ya’nioqsillarni
aminokislotalarga,kraxmalglukozaga,yog‘laryog‘kislotasiva
glitseringacha parchalanadi.Dissimilyatsiya jarayonida energiyaajraladi.Bu reaksiyalarning
biologikahamiyatishundaki,ularhujayranienergiyabilanta’minlaydi.Harqandayharakat,plastik
almashinuvjarayonienergiyasarfibilanamalgaoshadi.
Parchalanishreaksiyalariningyig‘indisihujayradaenergiya
almashinuviyokidissimilyatsiyadeyiladi.
3).Ko‘k-yashilsuvo‘tinimikroskopdako‘rish
Ishningmaqsadi.Ko‘k-yashilsuvo‘tinimikroskopdao‘rganish.
Keraklijihozlar.Mikroskopvaubilanishlashuchunzarurjihozlar,
akvarium devoriyokiko‘lmaksuvdanolingansuvo‘tlar.
Ishningborishi.1.Akvarium devoriyokiboshqako‘lmaksuvtubidagisuvo‘tlarihosilqilganyupqa
pardanininayordamidaoling.
2.Undanpreparattayyorlabmikroskopningavvalkichik,so‘ngra
kattaobyektividakuzating.
3.Yupqapardaingichkako‘phujayraliiplardantashkiltopganiga
e’tiborbering.
4.Ipchalarko‘k-yashilrangdabo‘lib,ularningtebranayotganligini
kichikvakattaobyektivlardakuzating.
5.Kattaobyektivdaharbiripchabirxildagimaydayadrosizvaxloroplastsizhujayralardan
tuzilganligigae’tiborbering.
_________________________________________________
4-biletbiologiya
Prokariotlar—yadrosito‘liqshakllanmagan,ya’nihaqiqiy
yadroga ega bo‘lmagan organizmlardir.Prokariotlarga bakteriyalarva ko‘k-yashilsuv o‘tlari
kiradi.Bakteriyalar.Bakteriyalaryersharidagisoddatuzilganeng
qadimgivako‘zbilanko‘ribbo‘lmaydigansoddaorganizmlarhisoblanib,hujayrasidayadro
rosmanashakllanmaganligihamda
oddiyko‘payishi(bo‘linishyo‘li)bilanxarakterlidir,jinsiyko‘payishuchramaydi.Hujayrapo‘sti
murein moddasidan iborat.Ular1.Sharsimon-kokklar;2.Tayoqsimon-batsillalar;3.Buralgan
vibrionlar,spirillalarshundayshakllardabo’ladi.Bakteriyalarnoqulaysharoitdasporahosilqilish
xususiyatigaega.Bakteriyalarxavflikasalliklarniqo’zg’atadi.o’pkasili,ko’kyo’tal,vabo,o’lat,kuydurgi
vaboshqaxavflikasalliklarniqo’zg’atuvchibakteriyalarmavjud.
2)Energiya almashinuvi (dissimilyatsiya) jarayonida tirik orga nizmlarda moddalarning
parchalanishiro‘yberadi.Buassimilyatsiyaningteskarisidir.Yuqorimolekulalibirikmalarning
parchalanishienergiyaajralishibilanboradi.Shuninguchunenergiyaalmashinuvijarayoni
dissimilyatsiyadebham yuritiladi.Tirikorganizmlarhujayrasidakechadiganenergiyaalmashinuvi
jarayoniniuchtabosqichgaajratishmumkin.
Birinchi bosqich — tayyorgarlik bosqichi,Ikkinchi bosqich — glikoliz, ya’ni kislorodsiz
(anaerob)parchalanish,Uchinchibosqich–kislorodli(aerob)parchalanish,ya’nito‘laparchalanish
hisoblanadi.
3)4500gglukozabo’lsauni180gabo’lamiz1801molglukozaningog’rligibo’lsak25molglukoza
chiqadi.
glikolizjarayonidaC6H12O6+2H3PO4+2ADF=2C3H6O3+2ATF+2H2O
1molglukozadan2molsutkislotahosilboladibizda25molglukozaborsutkislatanitopamiz
1mol———2mol
25mol——x=50molsutkislotahosilbo’larekan
_________________________________________________
5biletbiologiya
1)Ko‘k-yashilsuvo‘tlar.Bubo‘limgakiruvchisuvo‘tlaro‘simliklardunyosiningengqadimgivakillari
bo‘lib,o‘ziningjudasoddatuzilishi
bilanboshqasuvo‘tlardanfarqqiladi.Hujayrasidaxilma-xilpigmentlaruchraydi,lekinularorasida
ko‘kfikotsianvayashilxlorofillpigmentlariko‘proqbo‘ladiKo‘k-yashilsuvo‘tlarbo‘liminingbir
hujayralivakillariga
xrokokk(Chroccoccus),ipsimon
holdagivakillarigaossillatoriyani
(Ossillatoria),koloniyaliholdagivakillarigaesanostok(Nostoc)nimisol
qilishmumkin.MarkaziyOsiyocho‘llaridako‘k-yashilsuvo‘tlartuproqhosil
bo‘lishijarayonlaridaqatnashadi.Ularatmosferadagierkinazotni
o‘zlashtirishxususiyatigaegavatuproqniazotgaboyitadi.YaponiyavaXitoydanostokningba’zi
turlariozuqasifatidaishlatiladi.
2)Fotosintez.Quyoshnurita’siridao‘simliklarningyashilbarglaridakarbonatangidridbilansuvdan
murakkaborganikbirikmalarhosilbo‘lishifotosintezdebataladi.O‘simliklarningfotosintez
jarayoniyeryuzidaquyoshenergiyasiniorganikbirikmalarning
kimyoviy energiyasiga aylantiruvchibirdan-birvosita hisoblana di.O‘simliklarning kosmik
ahamiyatiham anashundadir.Bujarayondahosilbo‘ladiganorganikbirikmalartirikorganizmlar
uchun
ozuqavaenergiyamanbaibo‘libxizmatqiladi.
Fotosaintezikkibosqichdaniborat1-yorug’lik2-qorong’ulikbosqichlaridir.
3)Yong’oqsimontojlidigeterazigotalixo’rozbngulsimontojligeterazigotalitovuqchatishtirilibdi
birinchibo’libbelgilashkiritamiz
AABBAaBBAABbAaBbbo’lsayong’oqsimontojli
AAbbAabbbo’lsagulsimontojli
aaBBaaBbbo’lsano’xotsimontojli
aabbbo’lsaoddiytojlibo’ladi.
bizdamasalaberilishibo’yicha
AaBb x Aabb
bularquydagirasm boyichaduragaylanadi
shundaFen:3:3:1:1nisbathosilbo’ladi
3tayong’oqsimon3tagulsimon1tano’xotsimon1taoddiy
_________________________________________________
6-biletbiologiya
1)Zamburug‘larplastidalariyo‘qgeterotroforganizmlardir.Ular
qadimgi organizmlar hisoblanadi. Zamburug‘lar parazit va
saprofit
holdahayotkechiradi.Zamburug‘larning100000gayaqinturlari
mavjud.Zamburug‘larsuvo‘tlaridanxlorofillningyo‘qligi,bakteri
yalardanesayadrogaegabo‘lishibilanfarqqiladi.Zamburug‘larningvegetativtanasi
mitselliydeb
atalib,ualohidaipchalar,ya’nigifalaryig‘indisidantashkiltopgan.Zamburug’larningfoydaliturlari
ham bor.masalan:Achitqi,qo’ziqorin va boshqa zamburug’lar.Achitqizamburug’idan hamir
tayyorlashdafoydalaniladi.Qo’ziqorinesaiste’molqilinadi.
2)Biologiksintezreaksiyalarningto‘plamiplastikalmashinuv
deb ataladi.Modda almashinuvida bu turning nomiuning mohiyatibilan bog‘liq:hujayra
tashqaridankelayotganoddiymoddalar
hisobigao‘ziuchunzarurbo‘lganbirikmalarnihosilqiladi.HujayradaDNKsintezi.DNKmolekulasi
ikkizanjirdantuzilganqo‘shspiralbo‘lganiuchununingsintezishuqo‘shspiralniyaratishdan
iborat.Buzanjirlarbir-birigato‘lakomplementar,ya’ni
biriikkinchisinito‘ldiribturadi.DNKmolekulasiningsinteziuning
boshlang‘ichqo‘shzanjiriningikkitaalohidazanjirlargaajralishiga
vaularharbiriningstrukturasigamosikkinchizanjiryaratilishiga
asoslangan.DNKzanjirlarinibir-biridanajratuvchialohidaferment
mavjudbo‘lib,bufermentDNKmolekulasidaastasiljib,birin-ketinnukleotidlarorasidagikuchsiz
vodorodbog‘lariniuzadi.Boshqa
fermentesaharbiralohidazanjirbo‘ylabharakatlanishidavomida
eskizanjirnukleotidlargakomplementarbo‘lganyangizanjirnukleotidlarniulaydi.
Demak,yangisintezlanganDNKikkizanjirliduragaymolekula
bo‘lib,uningbittazanjirieski,ikkinchisiesayangidir.Bujarayonda
birzanjirdagiadeninAqarshisidaikkinchizanjirdatiminT,guaninG
qarshisidasitozinCvaaksincha,joylashadi.DNKmolekulasining
ikkihissaortishigaDNKreplikatsiyasideyiladi.
RNKlarsintezi,asosan yadroda,DNK molekulasidaginukleo tidlartartibishaklida yozilgan
axborotnii-RNKgako‘chiribolgandeko‘tishiga–transkripsiyadebataladi.DNKzanjirimatritsasi
asosidaRNKsintezlanishijarayondaDNKdaginukleotidlarqatoriRNKdaginukleotidlarqatorida
takrorlanadi,faqatDNKdagi
T(timin)o‘rnigaU(uratsil),dezoksiribozao‘rnigaribozajoylashadi.Shunita’kidlabaytishkerakki,
DNKmolekulalarijudakatta,ulardayozilganaxborotjudako‘p,RNKlarDNKmolekulasiningki
chikbirqismigato‘g‘rikeladi.BittaDNKmolekulasidayuzlab,minglabi-RNK,t-RNK,r-RNKlar
sintezlanishimumkin.Harbiri-RNKdagiaxborotkamidabittaoqsilmolekulasisinteziuchun
yetarlidir.
3)Sepkilli-AAAa
sepkilsiz-aa
sepkiligeterazigotaerkaksepkilsizayolgaulandi
Aa xaa
bundanquydagirasmdagifarzandlarciqadi
Fen:1:1
1tasepkilli1tasepkilsiz50%50%
_________________________________________________
7-biletbiologiya
1)Parazitzamburug‘lar.Zamburug‘larorasidaparazitturlari
ham judako‘p.Ularo‘simlik,hayvonvaodamlardaturlikasalliklarnikeltiribchiqaradi.Ayniqsa,
parazitzamburug‘larqishloqva
o‘rmon xo‘jaligiga katta zararyetkazadi.Zang zamburug’i,Vertisill(vilt)zamburug’larishular
jumlasidan.
2)Genetik kod.Oqsillarning biologik vazifasiasosan aminokis lotalarning oqsil
molekulasidagio‘rni,ya’niularningketma-ketligi
bilananiqlanadi.Binobarin,bundaymolekulalarbiosintezioldindan
belgilanganrejabo‘yichaamalgaoshishikerak.BundayrejaDNK
molekulasida4xilnukleotidlarningyordamidayozilganbo‘lib,u
oqsilmolekulasining nusxasiyokiqolipideb yuritiladi.20 xilamino kislotaning DNK
molekulasidagi4 xilnukleotidlaryordamida ifodala nishigenetik kod deb ataladi.Harbir
aminokislota3tanukleningbirikishidanhosilbo‘lgantripletkodyordamidaifodalanadi.Demak,
bittaaminokislota2vaundanortiqkodyordamidaifodalanadi.Kodlarningumumiysoni64(43=
4x4x4)tagateng.Shundan
3takodoqsilsinteziningboshlanishivatugallanishinibildiradiUAA,
UAG,UGA,ularterminatortripletlardebataladi.20taaminokislotaniifodalashuchun61tatripletli
koddanfoydalaniladi.Albatta,hosilbo‘ladigankombinatsiyalarsoni64(43)
kodlanadiganaminokislotalarsonidananchako‘p,lekinma’lum
bo‘ldiki,20taaminokislotadan18tasibittadanortiq2,3,4va6
kodonbilankodlanaoladi.
Genetik kod barcha tirik organizmlar uchun universal hisobla nadi. Demak, u
mikroorganizmlardanodamgachabirxildir.Oqsilsintezi.Oqsilbiosintezitranskripsiyavatranslya
tsiya bosqichlaridan iborat.Tanskripsiya bosqichiyadroda amalga oshadi.Bunda DNK
molekulasiningbirzanjiriqismigakom plementari-RNKsintezlanadi.Informatsionribonuklein
kislotasi
tripletlaridaoqsiltuzilishihaqidaaxborotyozilganbo‘ladi.
Translyatsiyajarayoniribosomalardakechadi.Oqsilningbirlamchistrukturasito‘g‘risidagii-RNK
danukleotidlarketma-ketligiko‘rinishidayozilganaxborotniaminokislotalarketma-ketligi
ko‘rinishida namoyon bo‘lishiga translyatsiya deyiladi.Riboso mada translyatsiya boradigan
qisminingkattaligiikkitatripletga
to‘g‘rikeladi.Ribosomai-RNKbo‘ylabsurilibborayotganvaqtda
ribosomaningfunksionalmarkazidahamishaikkitatripletbo‘ladi.
Ribosomai-RNKbo‘ylabtripletdantripletgao‘tibturadi,lekinbir
tekis o‘tmasdan,balkito‘xtab-to‘xtab,“qadamlab” o‘tadi. Bitta trip let translyatsiyasini
tugatgandankeyin,uqo‘shnitripletgasakrab
o‘tadivabirozto‘xtaydi.
Agarribosamadai-RNKtripletigat-RNKningtripletikomplementarbo‘lsaaminokislotalaroqsil
zanjirigapeptidbog‘ihosil
qilibbirikadi.Ribosomaterminatortripletgao‘tganidaoqsilsintezi
to‘xtaydi. Informatsion RNK ham ribosomalardan ajraladi.Transkripsiya va translyatsiya
jarayonidabiroqsilgato‘g‘rikeladiganDNKningkichikbirqismigendebataladi.O‘rtachaoqsil
molekulasinituzishuchunko‘plabnukleotidzarurbolib,ubittagenhisoblanadi.Manashugenni
boshqaruvchiqismlartufayli
genninguzunligifaqataminokislotalarnikodlashuchunzarurnukleotidlarsonidanortiqroq
bo‘ladi.
Hujayradakechadiganjarayonlarjudaaniqboshqarilishitufaylihujayradamolekulalarfaqat
keraklivaqtdavamiqdordasintezlanadi.Bujarayondagiharqandayxatooqsilsinteziningbu
zilishigasababbo‘ladi.Oqibatdairsiykasalliklarkelibchiqadi,
sintezlanayotganoqsilningpolipeptidzanjirigabittaaminokislota
o‘rnigaboshqasikiribqolsa,yaroqsizboshqaoqsilmolekulasi
paydobo‘ladi,ukeraklioqsilvazifasinibajaraolmaydi.
3)Geterazigotali3chiva4chiqonguruhliayolbnerkakturmushidantug’iladiganfarzandlani
topishuchunbelgilashkiritibolamiz
3chi-/B/0
4chi-/A/B
bulardanhosilboladiganfarzandlarniquydagirasmdako’rsatilgan
Fen:4chi3ch1chiqonguruhlifarzandlartug’uladi
_________________________________________________
8-biletbiologiya
1)Lishayniklar.Lishayniklartirikorganizmlarningo‘zigaxos
guruhibo‘lib,zamburug‘larvabirhujayralisuvo‘tlarningsimbioz
hayotkechirishidanyuzagakelganorganizmlardir
Lishayniklarning26000gayaqinturima’lum.Lishayniklarning
tanasi,rangivashakliharxil.Lishayniklarsporalaryordamibilan
shuningdek,vegetativ yo‘lbilan ko‘payadigan avtotroforganizm lardir.Lishayniklartashqi
ko‘rinishigako‘rauchtaturgabo‘linadi
:1.Yopishqoq(batsidiya);2.Bargsimon(parmeliya);3.Butasimon(kladoniya).Lishayniklarning
kishilar hayotidagiahamiyatikatta.Lishaynik lardan ajratib olingan ekstraktlar atir-upa
mahsulotlariga,kosmetikamahsulotlarigao‘zigaxoshidberishuchunfoydalaniladi.Cho‘llarda
uchraydiganlishaynikmannaiste’molqilinadi.
Lishaynikcho‘llarda,qoyatoshlardapaydobo‘lib,tog‘jinslarining
yemirilishigayordam beradi.Yemirilgantog‘jinslaridanyupqa
tuproqqatlamihosilbo‘ladi.LishayniklartarkibidaC,B6,B12vitaminlariuchraydi.
2)Mitoz(yunoncha“mitos”–ipdeganso‘zdanolingan)siklideb
hujayraningbo‘linishgatayyorgarlikdavrihamdamitozbosqichlarinidavom etishigaaytiladi.Bir
mitozdanikkinchimitozgacha
bo‘lgan,hujayraningbo‘linishgatayyorgarlikdavriinterfazadeyiladi.Interfazao‘znavbatidauch
davrgabo‘linadi.1-G1;2-S-sintez;3-G2
interfazadanso’ngMitozboshlanadi.Mitozto‘rtbosqich—profaza,metafaza,anafaza,
telofazadaniboratdir.Mitozningbiologikahamiyati–mitoznatijasidahosil
bo‘lganharbiryangihujayraxuddionahujayradagidekbirxilxromosomato‘plamivabirxil
genlargaegabo‘ladi.Mitoznatijasida
hosilbo‘lganikkalayangihujayradiploidto‘plamgaegabo‘ladi.
Mitozengmuhim quyidagihayotiyjarayonlarniembrionalrivojlanish,o‘sish,nobudbo‘lgan
hujayralarvashikastlanganto‘qima,
organlarningtiklanishihamdafunksionalholatininormalo‘tishini
ta’minlaydi.Organizmlarningjinssizko‘payishiham mitozbo‘linish
asosidaamalgaoshadi.
3)A-4;B-7;C-5;D-2;E-3;J-1;K-6.
9-biletbiologiya
1)Tirikorganizmlarninghujayraviytuzilishinio‘rganishbevositamikroskopningkashfetilishibilan
bog‘liq.1665-yildainglizolimiRobertGukdaraxtpo‘stlog‘idagipo‘kakto‘qimadan
yupqakesmalartayyorlabmikroskopyordamidakuzatganda
ajoyibyangiliknikashfetdi.Udaraxtningpo‘stlog‘ibirxilmassadaniboratbo‘lmay,balkijuda
maydabo‘shliqlardan,ya’nikatakchalardaniboratekanliginianiqladi.Bumaydabo‘shliqlarni
R.Guk“sellula”(katakcha,uyacha,hujra)debatadi.“Hujayra”
atamasiham shuma’nogaega.Keyinchalikbirqatorolimlarhar
xilo‘simlikvahayvonlarningto‘qimalarinimikroskopyordamida
tekshirib,ularninghammasiham hujayralardantashkiltopganini
aniqladilar.Masalan,M.MalpigivaN.Gryu1671-yildao‘simlik
hujayralariningtuzilishini,A.Levenguk1680-yildaqondagiqizil
qontanachalari—eritrositlarni,birhujayralihayvonlarvabakteriyalarnibirinchimartao‘rganadi.
Uzoqvaqtdavomidahujayraningasosiyqismiuningtashqi
qobig‘idebhisoblangan.FaqatXIXasrningboshlaridaolimlarhujayraqandaydirsuyuqroqmodda
bilanto‘ldirilgandeganxulosaga
keladilar.1831-yildainglizbotanigiR.Braunhujayralardayadro
mavjudliginianiqlaydi.ChexolimiYa.Purkine1839-yildahujayra
tarkibidagisuyuqlikniprotoplazmadebatashnitaklifetadi.Shundayqilib,XIX asrboshlarida
o‘simlikvahayvonorganizmlarihujayralardantashkiltopgan,deganxulosavujudga
keladi.1838—1839-yillardanemisolimlari:botanikM.Shleyden
vazoologT.Shvanno‘shavaqtgachafandato‘planganhujayra
haqidagima’lumotlargatayanibhujayranazariyasiniyaratdilar.
Keyinchalikhujayranazariyasijudako‘polimlartomonidanrivojlantirildi.Nemisolimi,shifokor
R.Virxovhujayrasizhayotyo‘qligini,hujayraningtarkibiyqismiyadroekanliginivahujayrafaqat
hujayradanko‘payishiniisbotlabberdi.K.Bersutemizuvchilarning
tuxum hujayrasinikashfetdivako‘phujayraliorganizmlarbitta
urug‘langantuxum hujayra–zigotadanrivojlanishiniisbotladi.
2)Meyozham xuddimitozkabiinterfazadanboshlanadi.Meyozbo‘linishiquyidako‘rsatilganidek,
ketma-ketkeladiganbosqichlardaniboratbo‘lib,buningnatijasidaxromosomalarma’lum
o‘zgarishgauchraydi.Buniquyidagichaifodalashmumkin.Meyoz
Interfaza profazaIInterkinezprofazaII
metafazaI metafazaII
anafazaI anafazaII
telofazaI telofazaII
bosqichlaridan iborat.Meyozning biologikahamiyati– meyoztufayliavlodlaralmashinuvi
davomida xromosomalar sonining doimiyligi o‘zgarmay di. Meyozda gomologik
xromosomalarning juda ko‘p xilma-xil va riantlari amalga oshadi. Meyoz jarayonida
xromosomalarkon’yugatsiyalashib,o‘xshashqismlaribilanalmashinishi(krossingover)
natijasidairsiyaxborotningyangito‘plamihosilbo‘ladi.
3)Hujayrashirasidasuvdaeriydiganbirikmalarko‘pbo‘ladi.Agar
bizhujayranituzlieritmagabotirsak,hujayratarkibidagisuv,hujayra
tashqarisigachiqaboshlaydi.Bundahujayratarangligiyo‘qolibhujayrapardasiasta-sekinburisha
boshlaydi.Buhodisaplazmolizdeb
ataladi.Agarshuhujayrayanatozasuvgabotirilsa,uo‘ziningavvalgi
holatigaqaytadi,ya’nideplazmolizhodisasiro‘yberadi
10-biletbiologiya
1)Hozirgizamonsitologiyafaniningjudako‘pzamonaviytadqiqotusullaribo‘lib,ularturli-tuman
hujayralarningnoziktuzilmalarinivaundakechadiganjarayonlarnio‘rganishimkoniniberadi.
Quyidahujayraningtuzilishinio‘rganishdakengqo‘llaniladigan
usullargato‘xtalibo‘tamiz.
Yorug‘likmikroskopiyausuli.Yorug‘likmikroskopiningasosiyqismlariobyektivvaokulyardan
iborat.Mikroskopningeng
muhim qismiobyektivbo‘lib,kuzatilayotganpredmetnikattalashtiribberadi.Okulyarlarham
linzalartizimidaniboratbo‘lib,ular
o‘rganilayotganpredmetningtasvirinikattalashtirishdaishtiroketadi.Dastlabkimikroskoplar
obyekttasvirini10–40martagachakattalashtiribbergan.Odatdayorug‘likmikroskoplaritasvirni
10–2000
martagachakattalashtiradi.
Elektronmikroskopiyausuli.Hozirgidavrdako‘rishqobiliyatiengyuqorihisoblanganasboblardan
birielektronmikroskopdir.Ulartasvirni200000martagachakattalashtiribberadi.Bunda
o‘rganilayotganobyektningtasviriyorug‘liknurlaridaemas,balki
elektronlaroqimiyordamidahosilqilinadi.
Elektronmikroskopyordamidahujayraningo‘tanoziktuzilmalarinianiqlashimkonimavjud.Uning
yordamidaribosomalar,
endoplazmatikto‘r,mikronaychalarkashfetilgan.Keyingiyillarda
elektronmikroskopningtakomillashtirilishinatijasidaucho‘lchamli
tasvirlar,ya’nistrukturalarningfazoviytasvirlariniolishgamuvaffaq
bo‘lindi.
Hujayratarkibidagiturli-tumankimyoviymoddalarnianiqlash
uchunsitokimyoviyusullaridankengfoydalaniladi.Buning
uchunturlixilbo‘yoqlarishlatiladi.Ularyordamidahujayra
tarkibidagioqsillar,nukleinkislotalar,yog‘lar,uglevodlar,vitaminlar,metalltuzlariningfaqat
miqdoriniginaemasbalkihujayradajoylashishiniham aniqlashmumkin.Buusulhujayraning
kimyoviytarkibivaundakechadiganbiokimyoviyjarayonlarni
o‘rganishgayordam beradi.
Tirikorganizmlarningorganvato‘qimalarinimaydalab(birxil
massahosilbo‘lguncha),ulardansentrifugalashusuliyordamidahujayraningorganoidlariniayrimayrim
holda(yadro,xloroplast,mitoxondriya,ribosoma)ajratibolinadivaularningxususiyatlari
o‘rganiladi.
Demak,hujayranio‘rganishdaturlixilusullardanfoydalanish
mumkin.Ularyordamidahujayrahaqidajudako‘pqiziqarlima’lumotlarolingan.
2)Jinssizko‘payish.Jinssizko‘payishtiriktabiatdao‘simliklar
vahayvonlarorasidakengtarqalgan.Jinssizko‘payishdaona
organizmidagibittayokibirnechtasomatikhujayralarguruhidan
yangiorganizm rivojlanadi.Ko‘pchilikbirhujayraliorganizmlar
jinssizyo‘lbilanko‘payadi.Birhujayraliorganizmlarningbo‘linib
ko‘payishiniquyidagixillargaajratishmumkin.
1.Ikkigabo‘linish;2.Shizogoniya;3.Kurtaklanibko‘payish;Sporalarhosilqilibko‘payish;
Ko‘phujayralilardajinssizko‘payishusullarimavjudbo‘libuni
quyidagixillarga ajratish mumkin:1.Vegetativko‘payish.;2.Kurtaklanib ko‘payish.;3.Bo‘linib
ko‘payish.;4.Sporalarorqaliko‘payish.;Jinssizko‘payishningbiologikahamiyati.Jinssizko‘pa
yishdafaqatbittahujayrayokibittaorganizm qatnashganligi
uchunhosilbo‘lganyangiavlodlaronaavlodningayninusxasi
hisoblanadi(ularningirsiymoddalaribirxilbo‘ladi).Jinssizko‘payishningbuxususiyatidan
foydalanibhozirgivaqtdaba’zimurakkabo‘simliklarvahayvonlarningjudako‘psonliaynan
nusxalarini
yaratish(klonlash)ishlariyo‘lgaqo‘yilmoqda.Jinssizko‘payish
organizmlarningtezko‘payishinivako‘pavlodqoldirishinita’minlaydi.
3)Doltanizm bo’yichakasalfarzandtug’ilmaydi.
11-biletbiologiya
1)Eukariothujayralarvaprokariothujayralaro’rtasidagifarqlar:prokariotlaryadrogaegaemas
eukariotlardamavjud;baziprokariotlardaxlorofillboreukariotlardayo’q;prokariotlarninghujayra
qobig’imureinvapektineukariotlarnikiesaxitin;
ularning o’xshashliklari: ikkisida ham plastidalar yo’q;ikkisi ham organik moddalarnin
parchalanishidaishtiroketadi.
2)Jinsiyhujayralarvaularningtuzilishi.Jinsiyhujayralar
o‘lchamivashaklijihatidanbir-biridanfarqqiladi.Erkaklikjinsiy
hujayralar– spermatozoidya’niurug‘hujayra,urg‘ochilikjinsiyhujayralar– tuxum hujayra
hisoblanadi.Spermatozoidlartuxum hujayradananchakichik,biroqjudaharakatchanbo‘ladi.
Sutemizuvchilarspermatozoidi(35-rasm)uzunipshaklida
bo‘lib,uchqismdan:bosh,bo‘yin,dumdaniborat.Boshqismida
yadrojoylashadi,boshchasiningoldingiqismidasitoplazmaning
zichlashganqismimavjud,shuqismispermatozoidyordamida
tuxum hujayraga kiradi.Bo‘yin qismida hujayra markaziva mito xondriyalarbo‘ladi.Bo‘yin
bevositadumgao‘tadi.Dum tuzilishiga
ko‘raxivchingao‘xshaydivaspermatazoidningharakatlanishorganoidihisoblanadi.
Tuxum hujayrako‘pinchayumaloq,amyobasimonshaklda
bo‘lib,harakatsizbo‘ladi.Boshqahujayralardanasosiyfarqishakliningjudakattabo‘lishidir.
Tuxum hujayraningkattaligisitoplazmadaoqsilgaboyoziqmodda— sariqlikningmavjudligidir.
Tuxum
qo‘yibko‘payadiganumurtqalilar(sudralibyuruvchivaqushlar)da
tuxum hujayraanchayirikbo‘ladi(36-rasm).Tuxum hujayraorganizmningrivojlanishiuchun
zarurbo‘lganhammairsiyaxborotni
o‘zidasaqlaydi.
Jinsiyhujayralarningrivojlanishi(gametogenez)4bosqicdaniborat.1-bosqich.Ko‘payishdavri,2-
bosqich.O‘sishdavri,3-bosqich.Yetilishdavri,4-bosqich.Shakllanishdavri.
3)810nibo’lamiz180ga5chiqadi
1molglukozato’liqparchalansa38molATFhosilbo’ladi5molparchalansachi?
1mol————38mol
5mol————x=190mol
endi1molATFdan40kkjenergiyahosilboladi190moldanchi?
1mol————40kkj
190————x=7600kkj
12-biletbiologiya
1)Plazmatikmembranabirtekisyaxlittuzilganemas.Unda
maxsusfermentativkanalchalarbo‘lib,ularorqalihujayraning
ichkiqismigafermentlaryordamidaionlarvakichikmolekulali
moddalaro‘tadi.Shubilanbirgahujayrafaoliyatinatijasidahosil
bo‘lganmoddalarhujayratashqarisigachiqariladi.Ayrim hollardaionvakichikmolekulalar
hujayraichigamembranaorqaliham
o‘taoladi,bupassivdiffuziyaemas,balkifaoltransportbo‘lib,
ATFenergiyasisarflanishiorqaliamalgaoshadi.
Plazmatikmembranaorqaliayrim moddalarosonlikbilan
o‘tsa,boshqalariumumano‘tmaydi.Masalan,K+ionlarininghujayraichidagimiqdori,uning
tashqarisiganisbatanko‘pbo‘ladi.
Na+ ionlariaksincha,hujayra tashqarisida ko‘p.Na+ ionlarihu jayra ichida kam bo‘lishiga
qaramayhujayradantashqarigachiqariladi.K+ionlariesaaksincha.Bualbatta,ATFenergiyasi
sarfi
orqaliamalgaoshadivafaoltransportgamisolbo‘ladi.Hujayra
membranasiningmuhim xususiyatitanlabo‘tkazish,ya’niyarim
o‘tkazuvchanlikdir.
Plazmatikmembranafaqatayrim molekulalaryokiionlarnihujayraichigao‘tkazibginaqolmay,
balkiyirikmolekulalaryokiular
yig‘indisidanhosilbo‘lganyirikzarrachalarniham o‘tkazishxususiyatigaega.Buxususiyato‘z
navbatidaikkiga:fagositozvapinositozgaajratiladi.
2)Hayvonlarda urug‘lanish.Ko‘pgina suv hayvonlari,jum ladan,baliqlarva suvda hamda
quruqlikdayashovchilarda
urug‘lanishbevositasuvbilanbog‘liq.Buhayvonlarko‘payish
davridajudako‘ptuxum hujayravaspermatozoidinisuvgachiqaradi.Suvorqalispermatozoid
tuxum hujayraichigakiribuni
urug‘lantiradi.Bujarayongatashqiurug‘lanishdeyiladi.Quruqlikdayashaydiganhayvonlardaesa
ichkiurug‘lanishkuzatiladi.
Urug‘lanishjarayonidaavvalspermatozoidtuxum hujayragayaqinlashadi,uningboshqismidagi
fermentlarta’siridatuxum
hujayraqobig‘ierib,kichikteshikchapaydobo‘ladi.Buteshikcha
orqalispermatozoidyadrosituxum ichigakiradi.Keyinharikkala
gametaninggaploidyadrolariqo‘shilib,umumiydiploidyadrohosil
bo‘ladi,so‘ngrabo‘linishvarivojlanishboshlanadi.
Ko‘pchilik holatlarda bitta tuxum hujayranifaqatbitta sperma tozoid urug‘lantiradi.Ba’zi
hayvonlardatuxum hujayragaikkiyoki
birnechtaspermatozoidkirishimumkin.Lekinularniurug‘lantirishdafaqatbittasiqatnashadi,
boshqalariesanobudbo‘ladi.
O‘simliklardaurug‘lanish.Yopiq urug‘lio‘simlik(gullio‘sim lik)lardaurug‘lanishvaurug‘ning
rivojlanishiniko‘ribchiqamiz.Yopiqurug‘lio‘simliklardaerkakgametalarichangdonachasida
yetiladi.Changdonachasiikkitahujayradantuzilgan.Ana
shuhujayralarningyirigivegetativhujayra,maydasiesagenerativhujayradeyiladi.Vegetativ
hujayrao‘sibuzun,ingichkanaychanivujudgakeltiradi.Generativhujayravegetativnaychaichida
ikkigabo‘linib,ikkitaspermiyhosilqiladi.Changnaychalaritez
o‘sib,urug‘chidagitumshuqchahamdaustunchaichigakiradiva
tugunchatomonyo‘naladi.Changnaychalariturlitezlikdao‘sadi.
Lekinshulardanfaqatbittasiboshqalaridano‘zibketib,tuguncha
ichidagiurug‘kurtakkayetibboradivauningichigakiradi.
Spermiyningbirituxum hujayrabilanqo‘shilibzigotahosil
qiladi,undanmurtakrivojlanadi.Ikkinchispermiymarkaziy(diploid)hujayrabilanqo‘shiladiva
natijadayadrositriploid,ya’niuchtagaploidxromosomato‘plamigaegabo‘lganyadroliyangi
hujayrabunyodgakeladi.Undanendosperm rivojlanadi.
Yopiqurug‘lilardatriploidendosperm,rivojlanibborayotgan
murtakuchunzaxiraoziqmaterialidir.Binobarin,gullio‘simliklarda
qo‘sh urug‘lanishning mohiyatishundan iboratki,birspermiytu xum hujayrabilan qo‘shilib
murtakni,ikkinchisimarkaziyhujayra
bilanqo‘shilibendospermnihosilqiladi.
Gullio‘simliklardagiqo‘shurug‘lanishhodisasini1898-yildaakademikS.G.Navashinkashfetgan,
endospermningtriploidtabiatiniesauningo‘g‘liM.S.Navashin1915-yildaochgan.Bukashfiyot
gullio‘simliklarnijudakattaguruhiningbutunrivojlanishjarayonlarinitushunishvao‘rganish
uchunkattaahamiyatgaegabo‘ldi.
3)630bo’lamiz180ga4molglukozaciqadi
1molglukozato’liqparchalansa1280kkjenergiyaissiqlikkasarflanadi4moldagisinitopishuchun
1mol————1280kkj
4mol———x=5120kkj
shunaqapraporsiyaqilamiz
13-biletbiologiya
1)Sitoplazma.Hujayraningasosiytarkibiyqismibo‘lgansitoplazmatashqimuhitdanplazmatik
membranabilanichkaridanesa
yadroqobig‘ibilanajralibturadi.Sitoplazmahujayralarningyarim
suyuqholdagiichkimuhitidir.Sitoplazmadaorganoidlar,kiritmalar,shuningdek,hujayraskeletini
hosilqiladiganmayda-mayda
naychalarvaiplarjoylashganbo‘ladi.Sitoplazmaasosiymoddasiningtarkibidaoqsillarko‘p
bo‘ladi.Asosiymoddalaralmashinuvi
jarayonlarisitoplazmadaboradi.Sitoplazmabarchaorganoidlarnibirbutunqilibbirlashtiradiva
hujayrafaoliyatinita’minlabboradi.Sitoplazmaorganoidlariniumumiyvaxususiy,membranaliva
membranasizorganoidlargaajratishmumkin.Umumiyorganoidlar
organizm tarkibidagibarchahujayralardauchraydi.Ulargamitoxondriya,hujayramarkazi,golji
majmuasi,ribosoma,endoplazmatikto‘r,lizosoma,plastidalarmisolbo‘ladi.
Xususiyorganoidlarayrim hujayralardaginauchraydi.Ularga
misolqilib,infuzoriyalardagikiprikchalar,evglena va spermatozoiddagixivchinlar,epiteliy
hujayralaridagitonofibrillalar,nervhujayralaridagineyrofibrillalarniolishmumkin.
Yuqoridata’kidlaganimizdek,sitoplazmadabirqatororganoidlarmavjudvaularturlixilvazifalarni
bajaradi.Hujayrakiritmalari.Sitoplazmadaturlixilmoddalarham
to‘planadi.Ularkiritmalardebataladi.Bularsitoplazmaningdoimiybo‘lmagantuzilishihisoblanib,
organoidlardanfarqliravishda
hujayraninghayotfaoliyatijarayonidagohpaydobo‘lib,gohyo‘q
bo‘libturadi.Ulartrofik(oziq),sekretor,pigment,qoldiqkiritmalargaajratiladi.
2)Organizmlarningindividual(shaxsiy)rivojlanishtaraqqiyotiga–ontogenezdeyiladi.Ontogenez
tushunchasi1866-yil
E.Gekkeltomonidanfangakiritilgan.
Embrionalrivojlanish3tabosqichdaniborat:Maydalanish,Gastrulyatsiya,birlamchiOrganogenez.
Maydalanish-bu bosqichda zigota maydalanadi.Gastrulyatsiya-gastrula hosilbo’lishiga olib
keluvchijarayonlaryig’indisigaaytiladi.Organogenez-bubosqichdao’zakorganlarhosilbo’ladi.
3)6300nibo’lamiz180ga35molglukozaciqadiglikolizjarayonida1molglukozadan2molsut
kislotahosilbo’ladi.
1mol———2
35mol———x=70mol
14-biletbiologiya
1)Endoplazmatik to‘r murakkab membranalar tizimidan ibo rat bo‘lib,barcha eukariot
hujayralarningsitoplazmasiniqamrab
olgan.Endoplazmatikto‘rbirqavatmembranabilanchegaralanganvakuolalarvakanalchalar
tizimidantashkiltopgan.Kanalchalarshoxlanib,hujayraninghammaqismlarinibir-biribilan
hamda
plazmatikmembrananiboshqaorganoidlarvayadroqobig‘ibilan
bog‘labumumiyto‘rnihosilqiladi.Endoplazmatikto‘rayniqsa,
moddalaralmashinuvijadalborayotganhujayralardayaxshirivojlanganbo‘ladi.Endoplazmatik
to‘rning hajmihujayra umumiy hajmining o‘rtacha 30–50 % gacha qisminiegallaydi.
Endoplazmatik
to‘ro‘ztuzilishigako‘raikkixil:silliqvadonadorbo‘ladi.
Silliqendoplazmatikto‘rningmembranalaridayog‘vauglevodlaralmashinuvidaishtiroketuvchi
fermentlarbo‘ladi.Shuninguchunham uningasosiyvazifasilipidlarvauglevodlarnisintez
qilishdir.Silliqendoplazmatikto‘rayniqsa,yog‘bezlari(yog‘
sintezi)da,jigarhujayralari(glikogensintezi)dazaxiramoddalar
to‘planadiganhujayra(o‘simlikurug‘)laridako‘pbo‘ladi.Muskul
hujayralaridasilliqendoplazmatikto‘rmuskultolalariningqisqarishidaishtiroketadi.
Donadorendoplazmatikto‘rmembranalaridaribosomalar
joylashgan.Shuninguchunmembranasidonadorko‘rinishgaega
bo‘ladi.Donadorendoplazmatikto‘rningmuhim vazifasioqsilsintezivaunitashishbo‘lib,bu
jarayonlarniribosomalarbilanham korlikdaamalgaoshiradi.Ribosomalarendoplazmatikto‘r
mem branasiningustkiqismidadona-donabo‘libjoylashgan.Donador
debatalishiham shutuzilmabilanbog‘liq.Donadorendoplazmatikto‘roqsilko‘psintezlanadigan
hujayralardayaxshirivojlangan.
2)Embrionningtuxumdanchiqishiyokitug‘ilishibilanembrionalrivojlanishdavritugallanadiva
postembrionalrivojlanishdavri
boshlanadi.Postembrionalrivojlanishbevosita(to‘g‘ri)yokibilvosita(noto‘g‘ri,metamorfozli)
bo‘ladi.
Bevositarivojlanish(sudralibyuruvchilar,qushlar,sutemizuvchilar)datuxumdanchiqqanyoki
onaorganizmidantug‘ilganem brionvoyagayetganorganizmlargao‘xshaydi,faqatkichikbo‘ladi.
Postembrionalrivojlanishdaembrionfaqato‘sadivajinsiybalog‘atgayetadi.
Bilvosita(metamorfoz)rivojlanishdatuxumdanqurt(lichinka)
chiqadi.Qurtvoyagayetganorganizmdantuzilishijihatidankeskin
farqqiladi.Qurtoziqlanadi,o‘sadivama’lum muddatdavomida
qurtorganlarivoyagayetganorganizm organlaribilanalmashinibboradi.
3)oqsilningog’irligi48000bo’lsauni120gabolamizchunki1taaminokislotaniog’irligi120gaten
brikkanholadashunda 400chiqadibuni3gako’paytiramizcunki1taaminokislotaga3ta
nuklatitto’g’rikeladi.ko’paytirsak1200chiqadibuRNKdaginuklatidlarsoniDNKdaginuklatidlar
topishuchunbuni2gabo’lamizchunkiDNK2tazanjirdaniboratbo’lsak600chiqadivaboyiiRNK
daginuklatidlarniDNKdaginuklatidlargaqoshamiz1200+600=1800chiqadi.
15-biletbiologiya
1)Ribosomalarerkin yokiendoplazmatikto‘rning tashqiyuzasiga birikkan holda joylashishi
mumkin.Ribosomalar,deyarli
barchahujayralar:prokariotvaeukariotlardauchraydi.Ribosomalardiametri15,0–35,0nm (1
nm=10-9metr)bo‘lganikki,ya’ni
kattavakichikbo‘lakchalardaniboratyassitanachalardantashkil
topgan.Ribosomalardataxminantengmiqdordaoqsilvanuklein
kislotalarmavjud.RibosomaRNKsiyadrodagiDNKmolekulasi
yordamida hosilbo‘ladi.Ribosoma yadrodagiyadrochadan sintezlanadiva sitoplazmaga
chiqariladi.Ribosomahujayradaoqsil
sintezini amalga oshiruvchi organoid bo‘lib, membranasiz organoidlar qatoriga kiradi.
Ribosomalarningasosiyvazifasioqsilsintezlashdir.Oqsilsintezimurakkabjarayonbo‘lib,uni
faqatbitta ribosoma emas,balkibirnecha o‘nlab ribosomalaramalga oshiradi.Ularni
poliribosomalardebataladi.
Goljimajmuasi.Birinchimartanervhujayralaritarkibidan
topilgan.Hayvonlarningko‘phujayralaridayadroatrofidajoylashganmurakkabto‘rshaklida
bo‘ladi.O‘simliklarvasoddahayvonlarhujayralaridao‘roqsimonyokitayoqchasimonayrim
tanachalardaniborat.Elektronmikroskopdatekshirilgandagoljimajmuasi
membranalarbilanchegaralanganvato‘p-to‘p(5–10tadan)bo‘lib
joylashgan yassilangan bo‘shliqlar,yirik vakuolalarva mayda pu fakchalardan tuzilganligi
aniqlangan.Uningmembranalarisilliq
tuzilgan.
Goljimajmuasiko‘pginamuhim funksiyalarnibajaradi.Endoplazmatikto‘rmembranalaridahosil
bo‘lganoqsillar,polisaxaridlar,yog‘largoljimajmuasigatashiladi.Uningichidabubirikmalar
o‘zgarishgauchraydivaajralishgatayyorshirasifatidao‘ralib,
keraklijoylargauzatiladiyokihujayraninghayotfaoliyatiuchun
foydalaniladi.Goljimajmuasifaoliyatitufayliplazmatikmembrana
yangilanibturadivao‘sibboradi.
2)idagichaizohlashmum kin:agarbirjuftbelgisibilanfarqqiladigangomozigotaorganizm lar
o‘zarochatishtirilsa,F1duragaylarota-onaorganizmlarning
bittabelgisigaegabo‘lib,barchasifenotipvagenotipjihatdan
birxilbo‘ladi.No‘xato‘simliginingdonirangi(sariqvayashil)va
doniningshakli(silliqvaburishgan)bo‘lgannavlarnio‘zarochatishtirib,F1bo‘g‘indasariqvasilliq
duragaylarolinadi.Mendelningikkinchi(belgilarniajralish)qonuni.Agar
yuqoridagitajribadanolingangeterozigotaholatdagiF1bo‘g‘inlar
o‘zarochatishtirilsa,ikkinchibo‘g‘in(F2)daajralishhodisasikuzatiladi:o‘zidaota-onalaridan
ikkalasiningbelgilariboro‘simliklar
ma’lum sonnisbatlaridapaydobo‘ladi.
Olinganduragaylarning3/4qismidominantbelgiga,1/4qismi
retsessivbelgigaegabo‘ladi.
Geterozigotaorganizmlarnichatishtirishnatijasidaolingan
avlodlarningma’lum qismidominantbelgilarni,boshqaqismiesa
retsessivbelgilarninamoyonqiladi.BuMendelningikkinchiqonunibelgilarningajralishqonuni
debataladi.
Shundayqilib,Mendelningikkinchiqonuniajralishqonuni
bo‘lib,uniquyidagichaizohlashmumkin:geterozigotaholatdagi
ikkitaF1bo‘ginduragaylarinio‘zarochatishtirishnatijasidaikkinchi
bo‘g‘in(F2)daquyidagichanisbatdaajralishkuzatiladifenotip
bo‘yicha3:1,genotipbo‘yicha1:2:1.
F2
daolinganorganizmlarning25foizigomozigotaholatdadominant(AA),50foizidominantbelgi
bo‘yichageterozigota(Aa),
25 foizi retsessiv belgi bo‘yicha gomozigota (aa) bo‘ladi.Monoduragay chatishtirish.
Monoduragaychatishtirish
deb,birjuftturg‘unbelgisibilanfarqqiluvchiota-onaorganizm larnichatishtirishgaaytiladi.
IrsiyatqonunlarinitahlilqilishniMendelmonoduragaychatishtirishdanboshladi.
Masalan,qizilgullino‘xatnioqgullino‘xatbilanchatishtirishni,
donisariqno‘xatnidoniyashilno‘xatbilanchatishtirishmonoduragaychatishtirishgamisol
bo‘ladi.Tajribadadonisariqvayashil
no‘xat o‘simliklari chatishtirilsa,shu chatishtirish natijasida olina digan birinchi avlod
duragaylarninghammasidadonisariqbo‘ladi.
Qarama-qarshibelgi(donlarningyashilligi)go‘yoyo‘qolibketadi.
Mendelningbirinchiavlodduragaylarningbirxilligimanashundaynamoyonbo‘ladi.Donlarning
sariqrangidaniboratbelgi(yashil
rang)yuzagachiqishigago‘yoyo‘lqo‘ymaydivaF1duragaylarninghammasisariq(birxil)bo‘lib
qoladi.Belginingustunturishidominantlik,ustunturadiganbelgi
dominantbelgidebataladi.Mendelningbirinchiqonuni– dominantlikqonuniyokibirinchi
bo‘g‘indabirxillilikqonunideb
ataladi.
Ko‘zdankechirilayotganmisollardadonningsariqsilliqformalari,gulningqizilrangi,donning
yashil,burishgan,gulningoq
rangiustidandominantlikqiladi.Qarama-qarshi,F1danamoyon
bo‘lmaydiganbelgiretsessivbelgidebataladi.Dominantbelgilar
kattaharflarbilan,(A)retsessivbelgiesakichikharf(a)bilanbelgilanadi.
Agarorganizm genotipidaikkitabirxilgenlarbo‘lsa,bunday
organizm gomozigotaorganizm deyiladi.Gomozigotaorganizm
dominant(AAyokiBB)yokiretsessiv(aayokibb)holatdabo‘ladi.
Agargenlarbir-biridanfarqqilsa,ya’nibiridominant,ikkinchisiretsessiv(AayokiBb)bo‘lsa,
bundaygenotipliorganizm
geterozigotaorganizm deyiladi.
3)1molglukozadan2molsutkislotahosilbo’ladi
bizda22molsutkislotabo’lsaglukozamiqdorinitopishimizkerak
2mol———1mol
22mol———x=11molglukozaborekanlekinbizdangrammdasorabdishuninguchununi180ga
ko’paytiramizchunki1molglukozaninog’irligi180gatengshunda1980grchiqadi.
16-biletbiologiya
1)Mitoxondriya(yunoncha“mitos”–ipva“xondro”–donador
deganso‘zlardanolingan)birvako‘phujayraliorganizmlarning
barchaeukariothujayralaridamavjud.Mitoxondriyalarninghayvon
vao‘simlikolamidabundaykengtarqalishiularnihujayradamuhim ahamiyatgaegaekanligidan
darakberadi.
Mitoxondriyalarturli-tumanshakllarda:yumaloq,yassi,silindrsimonvahattoipsimonko‘rinishda
ham uchraydi.Ular0,2mkm
dan15–20mkm kattalikkaega.Ipsimonshakllarninguzunligi15–
20mkm gachaboradi.Turlixilto‘qimalardagimitoxondriyalarning
sonibirxilemas.Ularningsonihujayraningfunksionalfaolligiga
bog‘liq.Uchadigan qushlarning ko‘krak mushaklarida mitoxondriyalarsoniuchmaydigan
qushlarganisbatanjudako‘pbo‘ladi.Mitoxondriyalardaikkiqavat:tashqivaichkimembaranalar
mavjud.
Tashqimembranasilliq,ichkisiesaburmalibo‘lib,kristalardeb
ataladi.Kristalarmembranasidajudako‘pfermentlarjoylashgan.
Ularenergiya almashinuvida ishtiroketadi.Mitoxondriyalarya rim avtonom organoid bo‘lib
ularningmembranalararobo‘shlig‘ida
DNK,RNKvaribosomalarbo‘ladi.Mitoxondriyabo‘linishyo‘libilanko‘payadi.Mitoxondriyalar
bo‘linishidanoldinularningDNKsi
ikkihissagaortadi.Mitoxondriyalarningasosiyvazifasienergiya
hosilqilish,ya’niATFnisintezlashdir.
2)DiduragaychatishtirishnitekshirishuchunMendelikkijuft
belgisibilan:doniningrangi(sariqvayashil)vashakli(silliqva
burishgan)bo‘lgangomozigotaholdagino‘xato‘simliklarinio‘zarochatishtirdi.No‘xatdonining
sariqrangi(A)vasilliqshakli(B)
dominant,yashilrangi(a)vaburishganshakli(b)retsessivdir.Har
biro‘simlikbirtipdagigametalarnihosilqiladi.Bundaygametalarningqo‘shilishidanolingan
naslningbarchasibirxil,ya’ni
sariq-silliqbo‘ladi.
Birinchibo‘g‘induragaylaridaharjuftallelgenlardanfaqatbittasigametalargatushibqoladi.Ya’ni
birinchimeyozbo‘linishnatijasidaAgenBgenbilanbittagametagayokibgenbilantushishi,
huddishuningdek,agenBgenyokibgenbilanbittagametaga
tushishimumkin.
Harbirorganizmdajudako‘pjinsiyhujayralarhosilbo‘ladi,
statistikqonuniyatbo‘yichaharbirF1
duragaydato‘rtxilda25%
dan–AB,Ab,aB,abgametalarhosilbo‘ladi.Urug‘lanishjarayonidabittaorganizm gametalari
ikkinchiorganizmningharbir
gametalaribilantasodifanuchrashishimumkin.BuniPennetkatakchasiyordamidaosongina
aniqlashmumkin.Pennetkatakchasiga
gorizontalbo‘yichabittaorganizm gametalari,vertikalbo‘yichakatakchalarningchaptomoniga
ikkinchiorganizm gametalariyoziladi.Katakchalarichigaesagametalarqo‘shilishidanhosil
bo‘lgan
zigotalarninggenotipiyoziladi.F2
dahosilbo‘lganorganizmlarnifenotipbo‘yichahisoblabchiqishnihoyatdaoson.Duragaylar
fenotipbo‘yichato‘rttaguruhgabo‘linadi:9ta
sariqsilliq;3tayashilsilliq;3tasariqburishgan;1tayashil
burishganduragaylarhosilbo‘ladi.Agarharbirbelgilarbo‘yicha
ajralishnihisoblabchiqiladiganbo‘lsa,sariqdonningsoniyashil
rangga,silliqshakliningsoniburishganshakliganisbatan3:1
bo‘ladi.Shundayqilib,diduragaychatishtirishdaharjuftbelgilar
boshqa juftbelgilarga bog‘liq bo‘lmagan holda xuddimonodura gay chatishtirishdagidek
ajralishgauchraydi.
DiduragaychatishtirishdaF2bo‘g‘indafenotipjihatdannisbat
9:3:3:1,genotipjihatdannisbat1:2:2:4:1:2:1:2:1bo‘ladi.
Urug‘lanishjarayonidagametalarningtasodifanuchrashish
ehtimolibarchasiuchun bir xilbo‘ladi.Hosilbo‘lgan zigotalar da genlarning har xil
kombinatsiyalariamalga oshadi.Diduragay chatishtirishda genlarning turlikombinatsiyalari
natijasidabelgilarningmustaqilholdataqsimlanishi,agardajuftallelgenlarharxil
gomologikxromosomalardajoylashganbo‘lsaginaamalgaoshadi.
Mendelninguchinchiqonuni–belgilarningmustaqilholda
irsiylanishqonunidebataladi.
Mendelninguchinchiqonuniniquyidagichaizohlashmumkin:ikkiyokiundanortiqjuftmuqobil
belgilaribilanfarqqiladiganotaonaorganizmlaro‘zarochatishtirilganda,genlarvaungamosbel
gilarbir-biridanmustaqilholdairsiylanadi.
Mendelqonunlaridanfoydalanib,ajralishningbirmunchamurakkabhollariniuch,to‘rtvaundan
ham ko‘proqjuftbelgilaribilan
farqqiladiganduragaylardagiajralishhollariniham tushunibolsa
bo‘ladi.Agarota-onaorganizm birjuftbelgisibilanfarqqilsa,ikkinchibo‘g‘indaajralish3:1,
diduragaychatishtirishdaesa9:3:3:1
nisbatdaajralishikuzatiladi.
Poliduragaylardagigametalarningumumiysoninihisoblash
formulasi–2n,n–genotipdagigeterozigotajuftgenlarningsoni
(Aa)duragaydaikkixilgameta;AaBbduragaydaesato‘rtxiltipdagigametahosilbo‘ladi.AaBbCc
–triduragaydasakkizxiltipdagigametahosilbo’ladi.
3)DNKdagivadorodbog’larsoninitopishuchunDNKning1zanjiridagiAvaTlarsonini2gaGva
Slarsonini3gako’paytiramiz
bizda15taAvaTlarborekanuni2gako’paytiramiz=30chiqadi
GvaSlarsoni8taekanuni3gako’paytiramiz=24
endi30+24=54tavadorodbog’larmavjud.DNKninguzunliginitopishuchunbarchanuklatitlar
sonini0.34gako’paytiramiz23tanuklatitlarboruni0.34gako’paytirsak7.82nm chiqadi.
17-biletbiologiya
1)Plastidalar– o‘simlikhujayralarining organoidlari.Ularanorganikmoddalardan birlamchi
uglevodlarnihosilqilishdaishtirok
etadi.Plastidalarninguchxilturimavjud:1.Leykoplastlar–rangsizbo‘ladi.Ularo‘simliklarning
rangsizqismlarida,masalan,poyasi,ildizi,tugunaklaridabo‘ladi.
Leykoplastlarmonosaxarid va disaxaridlardan kraxmalhosilqilishda ishtirok etadi(ayrim
leykoplastlardaoqsilvamoylarham
to‘planadi).
2.Xloroplastlar–buorganoidlaro‘simliklarbargi,biryillik
novdalariva pishib yetilmagan mevalarida ko‘p bo‘ladi.Xloroplastlarda fotosintezjarayoni
amalgaoshadi.XloroplastlardaATFham
sintezlanadi.
3.Xromoplastlar–harxilranggaegaplastidalar.Ulargullar
va mevalarga rang beruvchikarotinoidlardan iborat.Gultojibarg larva mevalarning harxil
ranglardasariq,qizil,zarg‘aldoqkabi
bo‘lishixromoplastlargabog‘liq.Plastidamembranalariorasidagi
bo‘shliqdaDNK,RNKvaribosomalarbo‘ladi.Plastidalaro‘zontogenezidabiri-ikkinchisigaaylanib
turadi.Xloroplastlarxromoplastlarga,leykoplastlarxloroplastlargaaylanadi.
2)Genlarningkomplementarta’siriturliallelgamansubgenlar
ba’zibelgilarningrivojlanishigabirmunchamustaqilta’siretishi
bilanbirga,ko‘pinchaturlishakldao‘zarota’sirko‘rsatadi.Natijadaorganizmdabironbelgining
rivojlanishibirnechagennazoratiostidabo‘ladi.Misoluchun,tovuqningtojiharxilzotlaridaturli
shakldabo‘ladi.Bunarsaikkijuftgenningo‘zarota’sirinatijasida
genlarningalohidakombinatsiyasitufaylitojlarto‘rtxilvariantda:
ya’nioddiy(aabb),no‘xatsimon(aaBByokiaaBb),gulsimontoj
(AAbb,Aabb) yong‘oqsimon toj(AABB,AaBB,AABb yokiAaBb)lar shaklida namoyon
bo’ladi.Genotipdaallelbo‘lmagangenlarningo‘zarota’sirinatijasidaorganizmdayangibelgining
rivojlanishigaolibkelishigenlarningkomplementar,ya’nito‘ldiruvchita’siridebataladi.Genlar
ningbundayta’sirigenotipiharxilbo‘lganxushbo‘yhidli,oqgulli
no‘xatnio‘zarochatishtirishdaham aniqnamoyonbo‘ladi.Olingan
birinchibo‘g‘induragaylarqizilrangdabo‘ladi.
Birinchibo‘g‘induragaylaro‘zarochatishtirilgandaikkinchi
bo‘g‘ino‘simliklardaajralish:9:7nisbatda,ya’nibirfenotipiksinf
(9/16)qizil,ikkinchisi(7/16)oqbo‘ladi,demaknatijaviynisbat9:7.
Ota-onao‘simliklarninggenotipi–AAbbvaaaBBbo‘lib,ularning
harbiribittadandominant(AyokiB)gengaega.Budominant
genlaralohida-alohidaholdagulgaqizilrang beraolmaydi,shu ning uchun ota-onano‘xat
o‘simliklarininggulioqbo‘ladi.Kom plementarirsiylanishdafenotipjihatdanajralishF2
da9:3:3:1,9:7,
9:3:4,9:6:1nisbatlardabo‘ladi.
3)A-6B-7D-5C-2E-1J-7K-3
18-biletbiologiya
1)Lizosomalar(yunoncha–“lizeo”–eritaman,“soma”–tana
deganso‘zlardanolingan)unchakattabo‘lmaganyassitanachalardir.Diametri0,4mkm bo‘lib,bir
qavatmembranabilano‘ralgan.
Lizosomadaoqsillar,uglevodlarvayog‘larniparchalaydigan40ga
yaqingidrolitikfermentlarbo‘ladi.LizosomalarGoljimajmuasidan
yokito‘g‘ridanto‘g‘riendoplazmatikto‘rdanhosilbo‘lishimum kin.Lizosomalaroziqmoddalarni
aktivhazm qilishlayoqatigaega
bo‘lib,hujayraninghayotfaoliyatinatijasidanobudbo‘lganhujayraqismlariniyo‘qotishdaishtirok
etadi.Masalan,itbaliqningdumi
lizosomafermentlarita’siridayo‘qbo‘libketadi.
Vakuolalar o‘simlik hujayralariga xos organoid bo‘lib,mem brana bilan o‘ralgan. Ular
endoplazmatikto‘rningg‘ovakmembranalarihisobigahosilbo‘ladi.Vakuolatarkibidaturlituman
organik
birikmalarvatuzlaruchraydi.
Vakuolashirasihosilqiladiganosmotikbosim hujayragasuvningo‘tishinita’minlaydivauning
tarang,ya’niturgorholatinivujudgakeltiradi.Buo‘simliklarnimexanikta’sirlarganisbatan
mustahkamliginita’minlaydi.
2)Genlarningo‘zaroepistazta’siri.Fenotipdabirdominant
genningallelbo‘lmaganikkinchidominantgendanustunlikqilishi
epistazdebataladi.Buqonuniyatningmohiyatinitovuqzotlarida
patranginingirsiylanishimisolidako‘ribchiqaylik.Patlarioqrangdagiikkitatovuqzotlarining
fenotipibirxilbo‘lsaham,ularning
bubelgibo‘yichagenotiplariharxilligianiqlandi.Bunitekshirish
uchunharikkalasigaham oqpatlitovuqzotlarichatishtirildi.F1
da
hammaduragaylarningpatioqranglichiqdi.F1duragayavlodidagixo‘rozvatovuqlarnio‘zaro
chatishtiribolinganikkinchiavloddapatningrangibo‘yichaikkitafenotipikguruhgaajralishku
zatildi.Ularning13/16qismioqpatli,3/16qismiesaranglipatli
tovuq-xo‘rozlarekanligianiqlandi.
Shundayqilib,ikkitaoqpatlitovuqzotlarinichatishtiribolinganduragaylarningikkinchiavlodida
yangibelgi(patningrangli
bo‘lishi)gaegabo‘lganorganizmlarpaydobo‘ldi.ТovuqzotlaridaIICC,IiCC,IiCc,iicc,IIcc,licc
genotiplarpatningoqbo‘lishinita’minlaydi.iiCC,iiCcgenotiplaresapatningranglibo‘lishini
ta’minetadi.Тovuqzotlaridapatningoqyokiranglibo‘lishiikkijuft
allelbo‘lmagangenlargabog‘liq.UlarningbirinchijuftiCcgenidir.
Bugenningdominantalleli(CC)va(Cc)holatdapatningrangli
bo‘lishinita’minlaydi.Bugenning(cc)holatipatningoqbo‘lishiga
zaminyaratadi.Ungaallelbo‘lmaganikkinchijuftgenI-iesa,C-c
genningfaoliyatiniboshqaradi.BugeningibitorgendebataladivaII,Iiholatlaridapatgarang
beruvchi(C)geniningfaoliyatini
to‘xtatadi.NatijadaCgenigenotipdabo‘lsaham,patningrangli
bo‘lishinifenotipdanamoyonetaolmaydivapatrangioqligicha
qoladi.Shundayqilib,allelbo‘lmagangenlarningo‘zaroepistaz
ta’siridagiirsiylanishjarayonidaham duragayavlodlarda,ota-ona
organizmidabo‘lmaganyangibelgilarpaydobo‘ladi.
Genlarningdominantepistazta’siridaF2avlodida13:3,
12:3:1;retsessivepistazdaesa9:3:4nisbatdaajralishro‘yberadi.
3)DNKda2500tanuklatitborakanuni2gabo’lamizchunkiDNKikkizanjirdaniborat 1250
chiqadiuni0.34gako’paytiramiz=425nm chiqadi.
19-biletbiologiya
1)Hujayramarkazi(sentriola),ikkitasilindrshakldagikichik
tanachalardan tashkiltopgan bo‘lib,birbiriga nisbatan perpendikulyarbo‘lib joylashgan
tuzilmalardantashkiltopganvaularsentrioladebataladi.To‘qqizbog‘lamdaniboratsentriola
devorlariningharbiriuchtamikronaychanio‘zichigaoladi.Sentriolasitoplazmaningo‘zidano‘zi
ko‘payadiganorganoidihisoblanadi.
Ularningko‘payishi,oqsilkichikbo‘lakchalarningo‘zinio‘ziyig‘ish
jarayonidaamalgaoshiriladi.Hujayramarkazihujayralarning
bo‘linishidamuhim ahamiyatgaega,ularbo‘linishurchug‘inihosil
bo‘lishidaishtiroketadi.Ko‘pchiliko‘simlikvasuvo‘tlaridahujayra
markazibo‘lmaydi.Ulardagibuvazifanimaxsusfermentlarboshqaradi.
Sitoskelet.Eukariothujayralargaxosbo‘lganxususiyatlardan
biri,ularningsitoplazmasidamikronaychalarvaoqsiltolalaridan
iboratbo‘lgan tayanch skelettuzilmalarning mavjudligidir.Sitoskeletning elementlariyadro
qobig‘ivatashqiplazmatikmem branabilanzichbirikkanbo‘lib,sitoplazmadamurakkabbog‘lam
larnihosilqiladi.Sitoplazmaningtayanchelementlarihujayraning
shaklinianiqlaydi,hujayraichkitizimlariningharakatinivabutun
hujayraningjoyinio‘zgarishinita’minlaydi.
Hujayraningharakatorganoidlarigaasosankiprikchalarva
xivchinlarkiradi.Soddahayvonlardanxivchinlilarvako‘phujayrali
hayvonlarningspermatozoidlarixivchinlaryordamidaharakatlanadi.
2)Genlarningpolimerta’siri.Allelbo‘lmaganbirnechtagenningbittabelginingrivojlanishiga
o‘xshash ta’sir ko‘rsatishigenlarning polimer ta’sirideyiladi. Genlarning polimer ta’siri
orgnizmlarningmiqdoriybelgilaridauchraydi.Masalan,hayvonlarning
vazni,o‘sishi,o‘simliklarningbo‘yi,tovuqlarningtuxum qilishi,qo ramolsutiningmiqdoriva
yog‘liligi,o‘simliklartarkibidagivitaminlarmiqdorivaboshqalar.Miqdorbelgilarningrivojlanish
darajasi
ungata’siretuvchipolimergenlarsonigabog‘liqbo‘ladi.
PolimerirsiylanishnidastavvalshvedolimiNilsonEleo‘rgandi.Ubug‘doyningqizil(A1
A1
A2
A2
)vaoq(a1
a1
a2
a2
)navlarinio‘zaro
chatishtirib,F1
o‘simliklarnioldi
F1
dadonlarningrangipushtibo‘ldi.F1
o‘zarochatishtirilib,F2
dagio‘simliklarningdonrangigaqarabbeshtaguruhgaajratildi.
Ularningmiqdoriynisbatiquyidagicha:bittaqizil,to‘rttaochqizil
rangli,oltitapushti,to‘rttaochpushtirangli,bittaoqdonlio‘sim liklarolindi.
Polimerirsiylanish kumulyativva nokumulyativxillarga bo‘linadi.Nokumulyativpolimeriya
ko‘proqsifatbelgilarniirsiylanishi
dominantgenlarsonigabog‘liqbo‘lmaganholdanamoyonbo‘ladi.
Miqdorbelgilarningirsiylanishikumulyativpolimeriyaorqaliamalga
oshadi.Kumulyativpolimeriyadaduragaylardabelginingharxildarajadarivojlanishidominant
genlarningsonigabog‘liqbo‘ladi.KumulyativpolimeriyadafenotipjihatdannisbatF2
da1:4:6:4:1,nokumulyativpolimeriyadaesa15:1nisbatdabo‘ladi.
Polimerirsiylanishqonuniyatlarinio‘rganishningahamiyatijudakatta.Organizmlardagi,xususan,
madaniyo‘simlikvauy
hayvonlarininginsonuchunfoydalimiqdoriybelgilaripolimergenlarta’siridairsiylanadiva
rivojlanadi.Masalan,uyhayvonlarining
og‘irligi,sutmiqdorivayog‘liligi,lavlagiildizmevasidagishakarningmiqdori,g‘alladoshlarda
boshoqninguzunligi,makkajo‘xori
so‘tasininguzunligivahokazo.
Genlarningko‘ptomonlamata’siri.Bittagenningbirqanchabelginingrivojlanishigata’siriham
aniqlangan.Buhodisa
pleyotropiyadebataladi.Pleyotropiyahodisasitabiatdakeng
tarqalgan.Buhodisao‘simliklarbilanhayvonlarningko‘pgenida
uchraydi.Misoluchun,genetik jihatdan yaxshio‘rganilgan drozofila meva pashshasining
ko‘zlaridapigmentbo‘lmasliginibelgilaydigangenpushtiliknikamaytiradi,ba’ziichkiorganlar
rangiga
ta’sirko‘rsatadivahayotchanliginiqisqarishigasababbo‘ladi.
Gullio‘simliklardagullarningto‘qqizilrangdabo‘lishinita’min
etuvchigenularningpoyavashoxlariningham to‘qqizilrangdabo‘lishigadaxldordir.Tovuqlarda
jingalakpatlizotlaruchraydi.
Bundaypattovuqtanasigayopishibturmaydi,ko‘pinchasinibketadi.Bubilantovuqtanasidan
tashqimuhitgako‘pissiqliktarqaladi,ovqathazm qilish,yurak-tomirfaoliyatiningishibuziladi.
Bular
esatovuqningnaslqoldirishxususiyatigavahayotchanligigasalbiyta’sirko‘rsatadi.
Ba’zibirgenlarning pleyotrop ta’sirida organizmdagiturliorganlarning rivojlanishida katta
o‘zgarishlarro‘yberadi,natijadaularnobudbo‘ladi.Bundaygenlarletal,ya’nihalokatgaolib
keluvchigenlardebataladi.Misoluchun:sichqonlardajunranginingsariqvaqorabo‘lishibirjuft
allelgenlar(A-a)gabog‘liq.Bu
genretsessivgomozigota(aa)holatdabo‘lsa,sichqonjunining
rangiqorabo‘ladi.Junisariqrangdabo‘lgansichqonlardoimo
geterozigota(Aa)holatdabo‘ladi.Sariqsichqonlarorasidadominantgomozigotali(AA)formalari
tabiatdaumumanuchramaydi.
3)S=G650+650=1300GvaS
2000——100%
1300——x=65%
100%-65%=35%
100%——2000
35%——x=700AvaT
2000/2=1000*0.34=340nm.
20-biletbiologiya
1)Yadro– zamburug‘,o‘simlikvahayvonlarhujayrasiningmuhim tarkibiyqismihisoblanadi.
Yadroningshakli,o‘lchamihujayraningshaklivao‘lchamihamdafunksiyasigabog‘liq.Asosanhu
jayralardabittayadrobo‘ladi.Ayrim hujayralarginajigar,muskul,
suyakko‘mikhujayralariko‘pyadrolibo‘ladi.Yadroasosanquyidagivazifalarnibajaradi:1.Irsiy
axborotnisaqlash,ko‘paytirishva
nasldan-naslgao‘tkazish.2.Hujayradasodirbo‘ladiganmoddalar
almashinuvijarayoniniidoraqilish.Hujayrahayotiningturlidavrlaridayadroningtuzilishivafunk
siyalariharxilbo‘ladi.Interfazaholatidagiyadroquyidagiqism lardanyadroqobig‘i,yadroshirasi,
yadrochavaxromosomadan
tashkiltopadi.
2)Mendelo‘ztajribalaridaxushbo‘yno‘xato‘simliginingyettijuft
irsiybelgisininasldannaslgao‘tishinikuzatdi.Keyinchalikolim larningilmiyizlanishinatijasida
harxilturgamansuborganizm lardagiturlijuftbelgilarningirsiylanishio‘rganilib,Mendelqonun
lariisbotlabberildi.Natijadabuqonunlarumumiyxaraktergaega
ekanligitanolindi.Lekinkeyingiilmiyizlanishlarxushbo‘yno‘xatningayrim belgilari–changchi
shakli,gulningranginasllarda
mustaqiltaqsimlanmasligiisbotetildi.Nasllarota-onagao‘xshaganholdaqoladi.Asta-sekin
Mendelninguchinchiqonuniasosida
bundaybelgilarko‘pto‘planabordi.Shunarsaaniqbo‘ldiki,avlodlardabelgilarningajralishiva
kombinatsiyasidabarchagenlar
tarqalmaydi.Albatta,ixtiyoriyorganizmdagenlarsoninihoyatda
ko‘p.Xromosomalarsoniesama’lum miqdordabo‘ladi.Harbir
xromosomadajudako‘pgenlarjoylashadi.Bundaygenlarbir-biri
bilanbirikkangenlardeyiladi.Ularbirikkanguruhlarnitashkiletadi.Genlarningbirikkanguruhi
xromosomalarninggaploidto‘plamigamoskeladi.Misoluchun,odamda46taxromosoma–
birikkan
guruhi23ta,drozofilada8taxromosoma–birikkanguruhi4ta,
no‘xatda14taxromosoma–birikkanguruhi7tabo‘ladi.
Genlarbirxromosomadabo‘lgandanasldannaslgao‘tish
qonuniyatlarihaqidagimasalaniT.Morganvauningshogirdlari
mukammalo‘rganishgan.Ularo‘ztadqiqotlariniasosandrozofila
mevapashshasidaolibborishgan.
Drozofilamevapashshasigenetiktadqiqotlaruchunjuda
qulay.Drozofilalaboratoriyasharoitidaosonko‘payadi,serpusht
bo‘ladi:ular25–26°Cdahar10–15kundayanginaslberadi,irsiy
belgilarijudako‘pvaturli-tuman,xromosomalarioz(diploidsoni
8ta)bo‘ladi.
Tajribalardanma’lum bo‘lishicha,birxromosomadajoylashgangenlarbirikkangenlarbo‘ladi,ya’ni
mustaqiltaqsimlanmay,asosan,birgalikdanasldannaslgao‘tadi.Bunianiqmisoldako‘rib
chiqamiz.Agarkulrangtanalivanormalqanotlidrozofilabilanqoramtirtanalivakaltaqanotli
drozofilachatishtirilsa,duragaylarningbirinchiavlodidagibarchapashshalarkulrangtanalivanor
malqanotlibo‘libchiqadi.Buikkijuftallelbo‘yichageterozigotadir
(kulrangtana,qoramtirtanavanormalqanot,kaltaqanot).Tahliliy
chatishtirisho‘tkazishdadigeterozigota(kulrangtanalivanormal
qanotli)urg‘ochipashshalarniretsessivbelgiliqoramtirtanaliva
kaltaqanotlierkakpashshalarbilanchatishtiramiz.Mendelningikkinchiqonunibo‘yichanaslda
to‘rtxilfenotipli:25%normalqanotlikulrangtanali,25%kaltaqanotlikulrangtanali,25%normal
qanotliqoramtirtanaliva25%kaltaqanotliqoramtirtanalipashshalarolinishikerakedi.Lekin
Morganningolibborgantajribalaridaesabutunlayboshqachanatijaolingan.
Bumisoldabekrosschatishtirishdadiduragaydagikabito‘rtta
emas,balkiikkitagenotipikguruhajralibchiqdi.Ulardanbirikulrangtanalinormalqanotli,
ikkinchisiesaqoratanalikaltaqanotli
edi.Nisbat1:1bo‘ldi.BuA-Bvaa-bgenlaribirikkanholdairsiylanishidandalolatedi.Bunday
irsiylanishto‘liqbirikkanholdairsiylanishhisoblanadi.Budalillargaasoslanib,Morganbirikkan
holda
irsiylanishqonuninikashfetdi.
Morganvauningshogirdlaribirxromosomadajoylashgan
genlarba’zanbir-biridanajralganholdairsiylanishlarimumkinekanliginiham isbotladilar.Buning
sababigomologikxromosomalardagibirikkangenlarmeyozjarayonidakrossingovertufayliay
rim qismlaribilano‘zaroalmashinuvidir.Ularnikrossingoverga
uchragangametalardeyiladi.Chunkigomologikxromosomalar
o‘xshashuchastkalaribilanalmashinuvnatijasidaxromosomalar
strukturaviyqayta tuzilgan bo‘lib,ularda birikkan genlarkrossin govertufayliajralib,yangi
o‘zgarganvariantdao‘zarobirikadilar.
Natijada,bekkrosschatishtirishuchunolinganorganizm to‘rtxil:
ikkitakrossingovergauchramagan,ikkitakrossingovergauchragangametahosilqiladi.Bekkross
chatishtirishnatijasidaolinganF1duragaylarning
83%ota-onaorganizmgao‘xshashbo‘lib,kulrangtanalinormal
qanotli41,5%,qoramtirtanalikaltaqanotli41,5%nitashkiletadi.
Fbningfaqat17%ota-onadanfarqqiladi,ya’nikulrangtanali–
kaltaqanotli8,5%vaqoramtirtanalinormalqanotli8,5%nitashkiletadi.Bu17%krossingover
foizidebataladi.Bundayirsiylanishnigenlarningto‘liqsizbirikkanholdagiirsiylanishidebataladi.
Anashumisoldanko‘rinibturibdiki,kulrangtana–normalqanotvaqoramtirtana–kaltaqanot
belgilariniyuzagachiqaradigan
genlarasosanbirgalikdanasldannaslgao‘tadi,ya’niboshqacha
aytganda,o‘zarobirikkanholdabo‘ladi.Bubirikishgenlarning
muayyanbirxromosomadajoylashganligigabog‘liq.Shunung
uchunmeyozdabugenlartarqalibketmaydi,balkibirgalikda
nasldan-naslgao‘tadi.Birxromosomadajoylashgangenlarning
birikishhodisasiMorganqonunibilanmashhur.
Bir-birigabirikkangenlarguruhiningsonimuayyanturdagixromosomalarninggaploidsoniga
moskeladi.Tadqiqotlarga
qaraganda,genlarningqaytakombinatsiyalanishigasababshuki,
meyozjarayonidagomologikxromosomalarkonyugatsiyalangandaularningma’lum birfoizio‘z
qismlariniayirboshlaydiyoki
boshqachaaytganda,bir-biribilanchalkashadi.Bundadastlab
gomologikxromosomalarningbiridajoylashgangenlarenditurligomologikxromosomalarga
o‘tibqolishianiqbo‘ladi.Ularqaytakombinatsiyalanadi.Turligenlarningchalkashishfoiziturlicha
bo‘libqoladi.Buularorasidagimasofagabog‘liq.Genlarxromosomadabir-birigaqanchayaqin
joylashsachalkashgandaular
shunchakam ajraladi,birikishfoizishunchayuqoribo‘ladi.Chunki
bundaxromosomalarturliqismlaribilanalmashinadivabir-biriga
yaqinjoylashgangenlarningbirgabo‘lishehtimoliko‘pbo‘ladi.
Ana shu qonuniyatlarga asoslanib,genetik jihatdan yaxshio‘rga nilgan organizmlarda
xromosomalarninggenetikxaritasituzilgan.
Ma’lum birikishguruhgakirgangеnlarningjoylashishtasvirigеnеtikxaritadеyiladi.Xaritadahar
qaysixromosomadagenlarningjoylashishtartibi,ularningsoni,belgisi,orasidagimasofako‘rsa
tiladi.Masalan,drozofilapashshasidauning4taxromosomasida
500genningjoylashganianiqlangan.
Drozofilapashshasidagomologikxromosomalarning
chalkashishivaqismlariningalmashinishifaqaturg‘ochilardasodir
bo‘ladi.Erkakpashshalardabubosqichbo‘lmaydi,shuninguchun
ulardabittaxromosomadajoylashgangenlarningbirikishito‘liq
birikish hisoblanadi.Ana shu sababga ko‘ra,tahlilqiluvchicha tishtirish uchun urg‘ochi
pashshalarniolishkerak.
3)AvaT 11*2=22
GvaS 7*3=21
21+22=43
18*0.34=6.12nm
21-biletbiologiya
1)Simbiozgipotezasi.Simbiozikkivaundanortiqturlarningbirgalikdayashashidir.Bundaularbir
-birlaribilanhamkorlik
qilibyashaydi.Hujayralarvahujayraichidaham simbiotikmunosabatlarmavjud.Xlorelladeb
ataluvchiyashilsuvo‘ti,ayrim infuzoriyalarsitoplazmasidafotosintezjarayoniniamalgaoshiradi
va
xo‘jayinhujayraniozuqamoddalarbilanta’minlaydi.
Simbiozgipotezasigako‘ra,eukariothujayrabir-biribilan
simbiozholdayashovchi,harxiltiplargamansub,ko‘phujayralardanhosilbo‘ladi.Gipotezada
ta’kidlanishicha,mitoxondriya
vaxloroplastlarmustaqilkelibchiqishgaegavaprokariothujayrasifatidapaydobo‘lgan.Masalan,
mitoxondriyalaraerobprokariotlardankelibchiqqandeyiladi.Yadroningpaydobo‘lishinixo‘jayin
hujayraningDNKsibilanbog‘liqdegantaxminmavjud.
Yadrohosilbo‘lgandanso‘ng,uningmembranalaridanendoplazmatikto‘r,Goljimajmuasiva
undanesalizosomahamdavakuolahosilbo‘lgandeyiladi.Butaxminlarniisbotlovchibirqator
dalillarham mavjud.BulargamitoxondriyavaxloroplastlardaDNK
vaRNKningmavjudligi,ularningbo‘linishiniprokariothujayrani
bo‘linishigao‘xshashligivaboshqalar.
Invaginatsiyagipotezasi.Bugipotezagako‘ra,eukariothujayraningba’ziorganellalarihujayraning
tashqimembranasiniinvaginatsiyasi(sitoplazmagabotibkirishi)natijasidahosilbo‘lgan.
Invaginatsiyagipotezasieukariothujayrako‘phujayralardan
emas,balkibittahujayradankelibchiqqandebtushuntiradi.Bu
gipotezaxloroplast,mitoxondriyavayadroningqo‘shmembranalariningkelibchiqishinioson
tushuntiribberadi.
Ko‘pgenomligipoteza.Ushbugipotezagako‘ra,eukariot
hujayralarprokariothujayralardanulargenominingayrim qismlargabo‘linishi,buqismlarning
asta-sekinmuayyanfunksiyanibajarishgamoslanishinatijasidapaydobo‘lgan.Ko‘pgenomli
taxmin
haqiqatgayaqinbo‘lib,yadrovasitoplazmaniplastikjarayonlarni
o‘xshashligibilanisbotlanadi.
2)Jinsgabirikkanholdanasldannaslgao‘tish.Morganva
uningshogirdlarijinsiyxromosomalarorqalijinsnianiqlashbilan
birgajinsgabog‘liqholdairsiylanishniham aniqladilar.Ularning
qaydqilishicha,genlarfaqatautosomalardaemas,balkijinsiyxromosomalardaham joylashgan
bo‘ladi.Shundaygenlarishtirokidarivojlanganbelgilarjinsgabog‘liqholdairsiylanadi.Masalan,
Drozofiladako‘zningqizil(A),oq(a)bo‘lishinita’minetuvchigen
jinsiyX-xromosomadajoylashgan.Bubelgijinsgabog‘liqholda
irsiylanadi.
Odamdaham jinsiyxromosomalardajoylashgangenlarjinsgabog‘liqholdairsiylanishiisbot
etildi.Masalan,odamda gemofiliya (qonning ivimasligi)hamda daltonizm (qizilva yashil
ranglarni
ajrataolmaslik)kasalliklarinibelgilovchigenlarX-xromosomada
joylashgan.Bu kasalliklar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi.Gemo filiya kasalligining Xxromosomagabirikkanholdairsiylanishiquyidagisxemadakeltirilgan.
Gemofiliyakasalligining
irsiylanishiquyidagisxemada
gemofiliyageninitashuvchi
(XHXh)ayolbilan,sog‘lom erkak(XHY)nikohimisolidakeltirilgan.
Bundaynikohdantug‘ilgano‘g‘ilbolalarningyarmi
gemofiliyabilankasallanganbo‘ladi.Y-xromosomadajoylashgangenlarfaqatotadano‘g‘il
bolalargao‘tadi.Hozirgivaqtdajudako‘pnormalvapatologikbelgilarningjinsgabog‘liqholda
irsiylanishio‘rganibchiqilgan.
3)20%———1200
100%——x=6000
22-biletbiologiya
1)Hujayratarkibigajonsiztabiatdauchraydigankimyoviyelementlardan70tagayaqinikiradi.
Ularko‘pinchabiogenelementlardebataladi.Butirikvajonsiztabiatniumumiyliginita’kidlovchi
dalillardanbiridir.Biroqtirikvajonsiztabiatdagikimyoviyelementlarningo‘zaronisbatiturlicha
bo‘ladi.Tirikorganizm tarkibiga
kiruvchikimyoviyelementlarmiqdorigaqarabbirnechaguruhga
bo‘linadi.Bular:makroelementlar(S,O,H,N,P,C,K,Na,Ca,Mg,
Cl,Fe)vamikroelementlar(Zn,Cu,J,F,Co,Mo,Sr,Mn,B)dir.
Hujayramassasining98%inito‘rttaelement:vodorod,kislorod,uglerodvaazottashkilqiladi.Bu
elementlarbarchaorganikbirikmalarningasosiytarkibiyqismlarihisoblanadi.Bulardantashqari
biologikpolimerlar(yunonchada:“poli”–ko‘p,“meros”–
qism)hisoblanganoqsilvanukleinkislotalartarkibidayanafosforvaoltingugurtham uchraydi.
HujayratarkibidagiP,S,K,Na,
Ca,Mg,Cl,Fekabilar1,9%nitashkiletadi.
2)Fenotipik (modifikatsion)o‘zgaruvchanlik.Harbirorga nizm tashqimuhitning ma’lum
sharoitlarigamosravishdayashaydivarivojlanadi.Ulargatashqimuhitomillari–harorat,namlik,
ozuqamiqdorivasifatio‘zta’siriniko‘rsatadi.Shubilanbirgau
o‘zturidagiboshqaorganizm vaturlargamansubbo‘lganorganizmlarbilano‘zaromunosabatda
bo‘ladi.Buomillarorganizm ningfiziologik,morfologikxususiyatlarinihamdafenotipinio‘zgarti
rishimumkin.Organizmga tashqimuhitomillarining ta’sirinatijasida vujudga keladigan
o‘zgarishniko‘ribchiqamiz.
Himolayquyoniningyelkasidagioqjunlarniyulibtashlab,
o‘shajoygasovuqta’siretilsa,qorajuno‘sibchiqadi(54-rasm).
Bordi-yu,shuqorajunlarniolibtashlabissiqbelbog‘
bog‘lansa,yanaoqjuno‘sibchiqadi.Himolayquyonlarini30°C
daboqilsa,uninghammajunioqrangdabo‘ladi.Normalsharoitdao‘stirilganikkitaanashunday
oqquyonlaravlodida,pigmentlarningtarqalishiodatdagidekbo‘ladi.Ozuqayetishmasayoki
ota-onagaspirtliozuqaberilsa,tug‘ilganquyonchalarchalabo‘lib,
rivojlanishisustbo‘ladi.Tashqimuhitta’siridabelgilarningo‘zgarishinasldan-naslgao‘tmaydi.
Tashqimuhitta’siridavujudgakelganyanabiro‘zgaruvchanlikkato‘xtalibo‘tamiz.Nilufargul va
suvyong‘og‘idasuvostivaustidagibarglariharxilshaklgaega:nilufarningsuvostidagibargi
ingichkalansetsimon,suvustidagibarglari
voronkasimon,suvyong‘og‘idaesasuvostibarglaripatsimonqirqilgan,suvustibarglariesa
yaxlitbo‘ladi.
Barchaodamlarda(agarularalbinosbo‘lmasa)ultrabinafsha
nurlarta’siridamelaninpigmentito‘planishitufayliterisiqoramtir
tusgao‘tadi.
Shunday qilib,tashqimuhitning ma’lum ta’sirida organizmlarning harbirturio‘ziga xos
o‘zgarishlargaduchkeladivabunday
o‘zgarishlarshuturvakillariningbarchasiuchunbirxildabo‘ladi.Shubilanbirga,tashqimuhit
sharoitlarita’siridabelgilarning
o‘zgarishlarichegarasizemas.Belgilarningtashqimuhitomillariningta’siridamuayyandoirada,
organizmninggenotipigabog‘liq
holda o‘zgarish darajasiyokio‘zgaruvchanlik chegaralariga reak siya normasideb ataladi.
Reaksiya normasining kengligigeno tip bilan aniqlanadiva organizm hayotfaoliyatidagi
belgilarining
ahamiyatigabog‘liq.Reaksiyanormasiningtorligiboshmiyayoki
yurakkattaligikabimuhim belgilargaxosdir.Shuningdek,organizmdagiyog‘miqdorijudakeng
doiradao‘zgaravchanbo‘ladi
(suttarkibidagiyog‘miqdoriqoramolzotiga,genotipgabog‘liq).
Hasharotlaryordamidachanglanadigano‘simliklargulikam dan-kam hollardao‘zgaradi,lekin
barglariningkattaligijudao‘zgaruvchanbo‘ladi.Insonuchunfoydalibo‘lgano‘simliklar,hayvonlar,
mikroorganizmlarniolishuchunmodifikatsiono‘zgaruvchanlikningreaksiyanormasinibilish
seleksiyaamaliyotidakattaahamiyatgaega.Ayniqsa,qishloqxo‘jaligidayangisermahsul
zotvanavlarniyaratishdantashqari,mavjudborzotvanavlardanyuqoridarajadafoydalanish
imkoniniberadi.Modifikatsiono‘zgaruvchanlikqonuniyatlarinio‘rganishtibbiyotdainsonorga
nizmireaksiyanormasidoirasidasaqlabturishvarivojlantirishda
muhim ahamiyatkasbetadi.
Shunday qilib,fenotipik(modifikatsion)o‘zgaruvchanlik quyida giasosiy xususiyatlarbilan
xarakterlanadi:
1)irsiylanishxususiyatigaegaemas;
2)o‘zgarishlarguruhlixaraktergaega;
3)o‘zgarishlartashqimuhitta’sirigabog‘liq;
4)o‘zgaruvchanlik chegaralarigenotip bilan aniqlanishi,ya’nio‘zgarishlarbirxilyo‘nalishda
bo‘lishigaqaramay,ularning
namoyonbo‘lishdarajasiharxilorganizmlardaturlichabo‘ladi.
3)850/0.34=2500
9sinfimtihonjavoblari2021:
23-biletbiologiya
1)Suv–tirikorganizmlartarkibidauchraydiganvatabiatdakeng
tarqalgananorganikmodda.Hujayradasuvqanchako‘pbo‘lsa,
uninghayotfaoliyatishunchajadalbo‘ladi.Turlihujayralardasuvningmiqdoriharxil.Masalan,
tishemalihujayralarida10%ga
yaqin,o‘simlikhujayralaridaesa90%danko‘proqsuvbo‘ladi.
Odam vahayvonlarningtezo‘sayotganhujayralaridaqariyib95%
suvbor.Ko‘phujayraliorganizmdasuvningo‘rtachamiqdori80%
nitashkiletadi.
Hujayradasuvningahamiyatijudakatta.Hujayraningfizik
xossalari– hajmi,tarangligisuvgabog‘liqbo‘ladi.Tirikorganizmlaruchunsuvnafaqatular
hujayrasiningzaruriytarkibiyqismi,balkiyashashmuhitihamdir.Suvningvazifalariko‘pjihatdan
uning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlaribilan aniqlanadi.Bu xusu siyatlarasosan suv
molekulasiningkichikligivaularningqutblanishihamdabir-biribilanvodorodbog‘larhosilqilib
bog‘lanishi
orqaliamalgaoshiriladi.
2)Organizm genotipining o‘zgarishibilan boradigan va birnech ta avlodlarda saqlanadigan
o‘zgaruvchanlikirsiy(mutatsion)
o‘zgaruvchanlikdeyiladi.Ba’zanbularaniqko‘zgatashlanadigan
o‘zgarishlarbo‘lib,ularga:kaltaoyoqliqo‘ylarningpaydobo‘lishi,
tovuqlardapatningbo‘lmasligi,mushukbarmoqlariniayribo‘lishi,pigmentlarningbo‘lmasligi
(albinizm),odam lardabarmoqlarningkaltabo‘lishivako‘pbarmoqlilik
(polidaktiliya) kabilarnimisolqilibko‘rsatishmumkin.
To‘satdanvujudgakeladiganvaqat’iyravishdanasldan-naslgao‘tadigano‘zgarishlarnatijasida
xushbo‘yno‘xatningkalta
poyalinavlari,qat-qattojibarghosilqiladigano‘simliklarvajuda
ko‘p boshqa belgilarpaydo bo‘lgan.Ko‘pincha ularjuda kichik,le kin sezilarlio‘zgarishga
uchragano‘zgarishlarhisoblanadi.Genetikmaterialningirsiyo‘zgarishigamutatsiyalardeyiladi.
3)AvaT11*2=22
GvaS 7*3=21
21+22=43tavadorodbog’mavjud.
24-biletbiologiya
1)Uglevodlartabiatdakengtarqalganorganikbirikmalarbo‘lib,
ularumumiyCn
(H2
O)m formulabilanifodalanadi.“Uglevod”atamasiningnomitarkibidagivodorodvakislorodning
o‘zaronisbatixuddisuvmolekulasigao‘xshashligidankelibchiqqan.
Uglevodlartirikorganizmlarhayotidamuhim ahamiyatgaega
birikmalardir.Ularoqsillar,nukleinkislotalarvayog‘larnihosil
bo‘lishidaalohidaahamiyatgaega.Uglevodlarningko‘pchiligio‘simliklardazaxiramoddasifatida
to‘planadi.Masalan,paxtatolasini,kanopo‘simligipo‘stlog‘inisellуulozadebataluvchi
polisaxaridtashkilqiladi.Kraxmalesao‘simliklarningildizmevalarida,tugunaklaridavadonli
o‘simliklarningurug‘laridazaxira
moddasifatidato‘planadi.
Hayvonhujayralaridauglevodlarningmiqdorikam bo‘lib,1–2
foizni,ba’zanjigarvamuskulhujayralarida5foiznitashkilqiladi.
O‘simlikhujayralaridaesauglevodlarko‘pmiqdordauchraydiva
ayrim hollardao‘simliklarningquruqmassasining95foiziuglevoddan(paxtatolasida)iborat
bo‘ladi.
Uglevodlaruglerod,vodorodvakisloroddantarkibtopganorganikbirikmalardir,shuningdek,
uglevodlarningko‘pchilikqismida
vodorodatomlarisonikislorodatomlarisonidanikkibaravarortiq
bo‘ladi.Uglevodlaroddiyvamurakkabbo‘ladi.Oddiyuglevodlarmonosaxaridlar,
murakkabuglevodlaresapolisaxaridlardebataladi.
2)Odam irsiyatinio‘rganishusullari.Odam irsiyatinio‘rganish
anchaginaqiyinchiliklartug‘diradi.Ma’lumki,eksperimentalgenetikausullariniodamgatatbiqetib
bo‘lmaydi.Odam sekinlikbilan
rivojlanib,anchakechbalog‘atgayetadi.Biroilaningko‘radigan
farzandlarisoninisbatan kam bo‘ladi.Bundayhollarodam irsiyatinio‘rganishga qiyinchilik
tug‘diradi.Odam genetikasinio‘rganishdaquyidagiasosiy:geneologik,egizaklar,sitogenetik,
biokimyoviy,populyatsion,ontogenetikusullardankengfoydalaniladi
Geneologik(shajara)usuli,Egizaklarusuli,Sitogenetikusul,Molekulargenetikusul,Biokimyoviy
usul.
3)810/180=4.5*2800=12600kkj.
9sinfimtihonjavoblari2021:
25-biletbiologiya
1)Suvdaerimaydiganorganikbirikmalarlipidlaryokiyog‘lar
debataladi.Buguruhgamansubbirikmalarturli-tumanligibilanajralibturadi.Bulardankeng
tarqalganioddiylipidlar–neytralyog‘lardir.Hayvonlarningneytralyog‘lari—yog‘lar,o‘simlik
yog‘lariesa—moylardebataladi.Moylarodatdagiharoratda
suyuq bo‘ladi.lipidlar2 ga bo’linadioddiy va murrakab murakab lipidlarga glikolipid va
lipoprotainlarkiradi.
2)Genkasalliklari–dominantvaretsessivhollardanamoyon
bo‘ladi.Dominantgen kasalliklarifenotipda aniq yuzaga chiqa di.Odamda ayrim normal
genlarningmutatsiono‘zgarishinatijasidapaydobo‘luvchiirsiykasalliklaryaxshio‘rganilgan.
Odamningautosomalari(jinsiybo‘lmaganxromosomalari)dajoylashgan
genlarmutatsiyasioqibatidayuzagakeladigandominantholda
nasldan-naslgao‘tadiganirsiykasalliklarjumlasigaquyidagilarni
kiritishmumkin:sindaktiliya–panjalarningtutashibketishi,
polidaktiliya– qo‘shimchabarmoqlarninghosilbo‘lishi,mikrotsefaliya– kallayuzqismining
g‘ayritabiiykattavaboshqismining
esajudakichikbo‘lishi,bukasallikkaduchorbo‘lganshaxslar
aqliyzaifbo‘ladi.Qaydetilgangenkasalliklaridominantholatdairsiylanadi.Shuninguchunularni
erta,nisbatanosonlikbilan
aniqlashmumkin.Buesazarurbo‘lgandavolashtadbirlarinivaqtidaboshlashimkoniyatiniberadi.
Retsessivgenkasalliklarigeterozigotaholdafenotipda
namoyon bo‘lmay,yashirin holda faoliyatsiz bo‘lib,kasallik rivojlanmaydi.Retsessiv gen
genotipdageterozigotaholatidayashirinchasaqlanaborib,uningkeyingiavlodlaridagomozigota
holatiga
kelib,genkasalliginipaydobo‘lishigasababbo‘ladi.Genkasalliklarigafenilketonuriya,albinizm,
gemofiliya,daltonizm kabilarni
misolqilishmumkin.Fenilketonuriyayangitug‘ilganchaqaloqlarning10000tasidanbittasida
uchraydi.Agaro‘zvaqtidaaniq
tashxisqo‘yib,chaqaloqovqatitarkibidanfenilalaninajratibtashlanmasa,miyashakllanishi
buzilib,mikrosefaliyarivojlanadi,aqliy
zaiflikbelgilaripaydobo‘ladi.
Albinizm kasalligiretsessivgenlarninggomozigotaholatga
o‘tishinatijasidapaydobo‘ladi.Bukasallikodamlarorasida10000
tadanyoki200000tadanbittasidauchrashimumkin.Bukasallik
teridapigmentlarbo‘lmasligi,sochlarioqvako‘rishqobiliyatida
kamchiliklarbo‘lishi,quyoshnurigajudata’sirchanbo‘lishibilan
farqlanadi.Gemofiliyavadaltonizm kasalliklarijinsiyX-xromosomagabirikkanholdanasldannaslgao‘
tadigangenkasalligidir.
Odamdagixromosomakasalliklari.Tibbiyotgenetikasidasitogenetikmetodnisamaraliqo‘llash
natijasidaodamdaxromosomalarsonihamdaulartuzilishiningo‘zgarishibilanbog‘liqancha
gina irsiy kasalliklarborekanligianiqlangan.Odam kariotipidagiayrim juft– gomologik
xromosomalarsoniningo‘zgarishi(ortishiyokikamayishi)oqibatidapaydobo‘luvchi
odamdagiba’zixromosomakasalliklaribilantanishibchiqamiz.
Autosomalarsoniningo‘zgarishinatijasidasodirbo‘luvchiirsiy
kasalliklarjinsgabog‘liqbo‘lmaganholdairsiylanadi.Bungamisol
tariqasidaodamdauchraydigan“Daunsindromi”irsiykasalligini
olishmumkin.Daunsindromida21-juftgomologikxromosomaning
bittagaoshib ketishi,ya’nitrisomikbo‘lishikuzatiladi.Buning oqibatidabemorning diploid
holatidagi(2n)xromosomalarisoniodatdagidek46taemas,balki47tabo‘ladi.
“Daun sindromi”kasaliayollarda ham,erkaklarda ham uch raydi.Bu kasallikka uchragan
bemorningboshinisbatankichik,
yuzikeng,ko‘zlarikichikvabir-birigayaqinjoylashganbo‘ladi.
Og‘ziyarim ochiq,aqlizaifbo‘ladi.Ularodatdajinsiyzaif,bepusht
bo‘ladi.Bukasallikkaegafarzandlarningtug‘ilishigasabab,tashqimuhitomillariningsalbiyta’siri
hamdaonaorganizminingyoshi
hisoblanadi.Onaningfarzandko‘rganvaqtdagiyoshi35–40dan
oshganbo‘lsa,bundaykasalgachalinganfarzandlartug‘ilishehtimoli18–25yoshdagionalarga
nisbatan10hissako‘payadi.
Odamlardajinsiyxromosomalarsonio‘zgarishitufaylipaydo
bo‘ladigan kasalliklar ham aniqlangan. Bular jumlasiga “Klayn felter sindromi” va
“Shershevskiy–Ternersindromi”kasalliklariniolishmumkin.Klaynfeltersindromikasalligifaqat
erkaklardauchraydi.Klaynfeltersindromikasalligigaduchorbo‘lgan
shaxslarjinsiyxromosomalarbo‘yicha“XXY”genotipigaega
bo‘ladilar.Shuninghisobigaulardagidiploidxromosomalarsoni
odatdagicha46taemas,balki47tabo‘ladi.Klaynfeltersindromi
kasaligaduchorbo‘lganshaxslardajismoniy,aqliyvajinsiyjihatdang‘ayritabiiyo‘zgarishlar
paydobo‘ladi.Ulardabo‘y,qo‘lva
oyoqlarhaddantashqariuzunbo‘ladi.Yelkachanoqqanisbatan
torbo‘lib,badandaayollarnikigao‘xshashyog‘to‘planishgamoyilbo‘ladi.Jinsiybezlarning
rivojlanishibuziladi.Balog‘atgayetish
dav
ridanboshlab,birqadaraqliyqoloqlikyuzagakeladi.Bukasalliko‘rtahisobdayangitug‘ilgan500
tao‘g‘ilboladanbittasida
uchraydi.
Ayollardajinsiyxromosomalarmutatsiyasibilanbog‘liq
bo‘lgan,Shershevskiy–Ternersindromikasalligiuchraydi.Bu
kasalikkaduchorbo‘lganayollardajuftgomologikjinsiyxromosomalarsonibittagakamayadi.
Natijada,ulardagijinsiyxromosomalarbo‘yichagenotipnormadagi“XX”xromosomao‘rniga
“X”holatidabo‘ladi.Ulardadiploidxromosomalarsoniesaodatdagicha46taemas,balki45ta
bo‘libqoladi.Bundayayollarning
bo‘yijudapast,bo‘yniqisqabo‘ladi.Ulardajinsiyorgan(tuxum don)rivojlanmagan,ikkilamchi
jinsiybelgilarham sustnamoyon
bo‘ladi.“Shershevskiy–Ternersindromi”kasalligio‘rtahisobda
yangitug‘ilgan5000qizdanbittasidauchraydi.
3)950/0.34=2794
26-biletbiologiya
1)Oqsillarning tuzilishi.Organikmoddalarichidaeng murakkabioqsillardir.Ularpolimerlar
guruhigakiradi.Polimermolekulasi
uzunzanjirdaniboratbo‘lib,buzanjirdanisbatanoddiybo‘ladigan
monomerlarbirnechamartatakrorlanadi.MonomerniAharfibilan
belgilaydiganbo‘lsak,uvaqtdapolimerstrukturasiniquyidagicha
A-A-A-A-…Atasvirlashmumkin.
Tabiatdaoqsillardantashqari,boshqapolimerlarham ko‘p,
masalan,sellyuloza,kraxmal,kauchuk.Ularbirxilmonomerlardan,nukleinkislotalaresato‘rtxil
monomerdantashkiltopgan.
Oqsilmonomeriaminokislotalardir.Oqsilmolekulasifaqataminokislotalardantuzulganbo‘lsa
ham bumonomerlarbirxilemas,Aminokislotalarpeptidbog‘orqalio‘zarobirikadivapolipeptid
zanjirlarnihosilqiladi.Tirikorganizmlartarkibidauchraydigan
oqsillarjudako‘pvaxilmaxilbo‘lib,harbiroqsilo‘zigaxosaminokislotalarketma-ketligidan
iborat.Oqsilmolekulalariipsimon
yokiyumaloqshakllargaegabo‘ladi.
Aminokislotalar— quyimolekulaliorganik birikmalarbo‘lib,organik karbon kislotalarning
hosilalaridir.Aminokislotaorganikkislotamolekulasidabiryokibirnechtavodorodatomining
aminoguruhNH2
bilanalmashinishidanhosilbo‘ladi.Ko‘pinchaNH2
guruh
karboksilguruhiga(COOH)qo‘shniuglerodatominingvodorodi
o‘rniga kiradi.Aminokislotalarasosan birxilsxemada tuzilgan.Aminokislotalarning umumiy
xossalari—aminokislotalar
tarkibidagiaminovakarbonguruhlarigahamdaularningqanday
joylashganligigabog‘liq.O‘simlikvako‘pchilikmikroorganizmlar
aminokislotalarnio‘zlarioddiybirikmalardan(CO2
,suv,ammiak)
sintezlayoladi.Yuqoridabayonetilganidekoqsiltarkibidagiaminokislotalar20xilbo‘libshundan
10tasialmashtiribbo‘lmaydigan
10tasiesaalmashtiribbo‘ladiganaminokislotalarhisoblanadi.
Aminokislotalarorganizmgafaqatovqattarkibidaginakiradi.Buaminokislotalaryetishmasligi
odamlardaharxilkasalliklarga,hayvonlardaesamahsuldorlikningpasayishiga,o‘sishva
rivojlanishningsekinlashishiga,oqsilbiosinteziningbuzilishigasababbo‘lishimumkin.Hozirgi
vaqtdako‘palmashtiribbo‘lmaydigan
aminokislotalargenetikinjeneriyavabiotexnologiyausullaribilan
olinmoqda.
2)Mavjudhayvonzotlarivamadaniyo‘simliklarnavlarining
genofondi,boshlang‘ichyovvoyiturlarninggenofondiganisbatan
kamroqbo‘lishitabiiydir.Shuninguchunham seleksionishlarning
yutuqlariasosano‘simlikyokihayvonlarningboshlang‘ichguruhlarininggenetikxilma-xilligibilan
bog‘liq.O‘simliklarningyangi
navlarivahayvonlarningyangizotlariniyaratishdayovvoyishakllarningfoydalibelgilariniqidirish
vaunianiqlashmuhim ahamiyat
kasbetadi.Madaniyo‘simliklarningxilma-xilligivageografiktarqalishinio‘rganishmaqsadida
rossiyalikgenetikvaseleksionerolim
N.I.Vavilov1920–1940yillardaRossiyavachetellargabirqator
ekspeditsiyalarniuyushtirgan.Buekspeditsiyalardavomidadunyo
o‘simlikresurslario‘rganilganvaurug‘chilikuchung‘oyatmuhim
kolleksiyato‘plangan.Bularkeyinchalikseleksionishlarda,yangi
navlarniyaratishdafoydalanilgan.N.I.Vavilovekspeditsiyanatijalariasosidaseleksiyanazariyasi
uchunmuhim hisoblangan,umumiyxulosalarniishlabchiqdi.Madaniyo‘simliklarningkelib
chiqishini7markazgabo‘ladi.Bu
markazlarbutundunyobo‘ylabtarqalgan.
1.JanubiyOsiyotropikmarkazi.TropikHindiston,Hindi-Xitoy,JanubiyXitoy,Janubiy–Sharqiy
Osiyoorollarikiradi(50%
madaniyo‘simliklar,shujumladan,sholi,shakarqamishvasabzavotekinlarivatani).
2.SharqiyOsiyomarkazi.MarkaziyvaSharqiyXitoy,
Yaponiya,Tayvanorollari,Koreyakiradi(buyerlardan20%dan
ortiqmadaniyo‘simliklartarqalgan,jumladan,soyavatariqning
vatanihisoblanadi).
3.Janubiy-g‘arbiyOsiyomarkazi.KichikOsiyo,O‘rta
Osiyo,Eron-Afg‘oniston,Shimoliy-g‘arbiyHindistonnio‘zichiga
oladi(14%madaniyo‘simliklar,shujumladan,bug‘doy,suli,dukkaklilar,zig‘ir,sabzivaboshqa
ekinlarvatani).
4.O‘rtayerdengizimarkazi.O‘rtadengizqirg‘oqlaridagi
mamlakatlarkiradi(11%madaniyo‘simliklarning,karam,qand
lavlagi,beda,zaytundaraxtivatani).
5.Abissiya(Efiopiya)markazi.O‘zigaxosalohidadehqonchilikmadaniyatiningjudaqadimgi
o‘chog‘ibo‘lgan(oqjo‘xori,
arpa,banan,yovvoyino‘xat,kofedaraxtivatani).
6.MarkaziyAmerika.JanubiyMeksika(oshqovoq,loviya,
makkajo‘xori,qalampir,g‘o‘za,kakaodaraxtivatani).
7.JanubiyAmerika(And)markazi.JanubiyAmerikaning
g‘arbiysohilibo‘ylabAndtog‘laritizmasirayonlariningbirqismini
o‘zichigaoladi(kartoshka,ananas,tamakivatani)kiradi.
Hozirgivaqtdamarkazlarsoni12tagachako‘paytirilgan.
N.Vavilovkolleksiyasiningsubtropiko‘simliklarigategishlijuda
kattaqismiO‘zbekistono‘simlikshunoslikinstitutidahozirgikunda
ham saqlanmoqdavaundanyanginavlarniyaratishdafoydalanilmoqda.
Rossiyadasaqlanayotgankolleksiya320mingdanortiqnamunalarnio‘zichigaolib,1041
o‘simlikturlarigamansub.Bulargayovvoyiturlar,madaniyo‘simliklarningavlodlari,eskimahalliy
navlarkiradi.Dunyogenofondidanolimlarxo‘jalikjihatdanqim matlihisoblanganbelgilarning
genetikmanbalarinitanlaboladilar.
Bularga hosildorlik,tezpisharlik,kasalliklarva zararkunandalarga,qurg‘oqchilik va boshqa
ta’sirlargachidamlilikbelgilarinimisol
qilibko‘rsatishmumkin.Zamonaviygenetikauslublari,o‘simliklar
seleksiyasidamisliko‘rilmaganyutuqlargaerishishgaimkoniyat
yaratadi.Masalan,yovvoyig‘o‘zaqimmatligenlariasosidayaratilgan“Toshkent”navlario‘z
vaqtidaviltkasalligigachidamlieng
yaxshinavhisoblangan.
3)AvaT11*2=22
GvaS7*3=21
22+21=43.
27-biletbiologiya
1)Oqsillarning tuzilishi.Organikmoddalarichidaeng murakkabioqsillardir.Ularpolimerlar
guruhigakiradi.Polimermolekulasi
uzunzanjirdaniboratbo‘lib,buzanjirdanisbatanoddiybo‘ladigan
monomerlarbirnechamartatakrorlanadi.MonomerniAharfibilan
belgilaydiganbo‘lsak,uvaqtdapolimerstrukturasiniquyidagicha
A-A-A-A-…Atasvirlashmumkin.
Tabiatdaoqsillardantashqari,boshqapolimerlarham ko‘p,
masalan,sellyuloza,kraxmal,kauchuk.Ularbirxilmonomerlardan,nukleinkislotalaresato‘rtxil
monomerdantashkiltopgan.
Oqsilmonomeriaminokislotalardir.Oqsilmolekulasifaqataminokislotalardantuzulganbo‘lsa
ham bumonomerlarbirxilemas,oqsilmolekulasitarkibigabir-biridanfarqqiladigan20xilamino
kislotakiradi.
2)Seleksiyaningasosiyvazifasi– odamlarningoziq-ovqat,estetikvatexniktalablarinito‘liq
qondiruvchiyuqorimahsuldorhayvon
zotlari,o‘simliknavlarivamikroorganizmlarshtammlariniyaratishdaniboratdir.Zotyokinav
(tozaliniya)deb,odam tomonidan
sun’iyravishdayaratilganorganizmlarpopulyatsiyasigaaytiladi.
Bularbarqarorvaqimmatlibiologikhamdaxo‘jalikxossalariga
egabo‘lib,buxossalarnasldan-naslgao‘tadi.Harbirzotvanav
o‘zigahosxususiyatga,ya’nireaksiyanormasigaega.Masalan,
tovuqlarningoqlekgornzotiko‘ptuxum beradi.Yashashsharoitlarivaozuqabilanta’minlanishi
yaxshilansa,tuxum berishiortadi
ammouningmassasiamaldaoshmaydi.Fenotip(shujumladan,
mahsuldorlikham)ma’lum sharoitlardanamoyonbo‘ladi,shusababliiqlim sharoitlariagrotexnik
usullarivaboshqarishharxil
bo‘lganhududlaruchunmoslashganzotyokinavyaratilishizarur.
3)6000/2=3000*0.34=1020nm
28-biletbiologiya
1)Oddiyvamurakkaboqsillar.Hujayratarkibidagibarcha
oqsillarikkita katta guruhga:oddiyva murakkab oqsillarga bo‘linadi.Oddiyoqsillarfaqat
aminokislotalardantashkiltopganbo‘ladi.Oddiyoqsillarsuvdayokiboshqaeritmalardaerish
xususiyatigaqarabbir-biridanfarqqiladi.Tozadistillangansuvdaeriydigan
oqsillaralbuminlardebataladi.Tuxum oqsili,bug‘doyvano‘xat
oqsillarialbuminlargamisolbo‘ladi.Oshtuziningkuchsizeritmasidaeriydiganoqsillarglobulinlar
deyiladi.Qontarkibidagioqsillar
vako‘pchiliko‘simlikoqsillariglobulinlarningvakillaridir.Tirikorganizmlarninghujayralaridayana
spirtlarda,kuchsizishqoriyeritmalardaeriydiganoddiyoqsillarham mavjud.
Murakkab oqsillartarkibidagiboshqa oqsilbo‘lmagan birikma larning xarakteriga qarab,
nukleoprotein,xromoprotein,lipoprotein
vaboshqalargabo‘linadi.Xromoproteinlarranglioqsillarbo‘lib,tirik
organizmlarda ko‘p tarqalgan.Qondagigemoglobin oqsilixromopro teinlarga kiradi,uning
tarkibidatemiratomimavjud.Nukleoproteinlaroqsilvanukleinkislotalarningbirikishidanhosil
bo‘lganmurakkabbirikmalardir.Ularbarchatirikorganizmlarningtarkibidauchraydivayadro
hamdasitoplazmaningajralmasqismihisoblanadi.
2)Hozirgivaqtda mikroorganizmlarfaoliyatidan turli-tuman tex nologik jarayonlarda keng
foydalanilmoqda.Prokariotlarvabir
hujayralieukariotlarhayotfaoliyatining mahsulotibo‘lgan fermentlardan foydalanish xalq
xo‘jaliginingturlitarmoqlaridayildan-yilgako‘paymoqda.Nonpishirishda,pivo,vino,turlituman
sut
mahsulotlarinitayyorlashdamikroorganizmlar,zamburug‘larva
bakteriyalarning fermentativ faoliyatidan foydalaniladi. Shu mu nosabat bilan sanoat
mikrobiologiyasikengrivojlanmoqdavainsonuchunzarurbo‘lgan,moddalarniko‘pmiqdorda
ishlabchiqaradiganmikroorganizmlarningyangishtammlariseleksiyasijadal
o‘smoqda.Bundayshtammlarantibiotiklar,fermentvavitamin
preparatlarihamdaozuqabopoqsillarniishlabchiqishdakatta
ahamiyatkasbetadi.
Masalan,mikroorganizmlardanB2,B12vitaminlariniolishda
foydalaniladi.Yog‘ochqipiqlariyokiparafindao‘sadiganachitqi
zamburug‘laridanozuqabopoqsillarolinadi.Zamburug‘lartarkibida60%gachaoqsilmoddasi
to‘planadi.Oqsilgaboybupreparatnichorvachilikdaqo‘llashnatijasidayiligaqo‘shimcharavish
dabirmilliontonnagachago‘shtyetishtirishmumkin.Mikroorganizmlaryordamidaalmashtirib
bo‘lmaydiganaminokislotalarni
ishlabchiqishham muhim ahamiyatgaega.Ozuqatarkibidabundaymoddalarningyetishmasligi
organizmlarningo‘sishinikeskin
sekinlashtiradi. Hayvonlarning an’anaviy ozuqasi tarkibida almashtirib bo‘lmaydigan
aminokislotalarkam bo‘ladi.Mikrobiologikyo‘lbilanolinganlizinaminokislotasidanbirtonnasi
hayvonlar
ozuqasigaqo‘shilsa,o‘nlabtonnahayvonlarozuqasinitejabqolishmumkin.Insonuchunzarur
bo‘lganmahsulotlarnitirikhujayralardanyokiularyordamidaolishtexnologiyasibiotexnologiya
debataladi.
Biotexnologiyajadalrivojlanayotganfanlarqatorigakiradi.
Keyingi30yilichidaturlixilbakteriyalarvazamburug‘larfaoliyatidanfoydalanishgaasoslangan
birqatoryangiishlabchiqarish
korxonalaripaydo bo‘ldi.Mikroorganizmlarmetallurgiyasohasidaham “faoliyat”ko‘rsatadi.
Rudalardanmetallarniajratibolishda
qo‘llaniladiganodatdagitexnologiyalartarkibijihatdanmurakkab
bo‘lganrudalardankengfoydalanishgaimkonbermaydi;ularni
qaytaishlashnatijasidajudako‘pchiqindilarhosilbo‘ladi,atmosferagazaharligazlarajralib
chiqadi.
Metallarbiotexnologiyasidasulfidbakteriyalariminerallarnioksidlashinatijasidako‘pchilikrangli
metallarvanoyobelementlar
eritmalartarkibigao‘tadi.Buusulyordamidadunyomiqyosidabir
nechamingtonnamisolinadi.Bumisana’naviyusuldaolinadigan
mislarganisbatan2–3martaarzongatushadi.Bakteriyalarfaoliyatiyordamidarudalardanuran,
oltinvakumushkabilarajratib
olinib,zararlielementlarmishyakkabilarzararsizlantiradi.
Olimlarbakteriyahujayrasigama’lum genlarni,shujumladan
odam geniniham kiritishusullariniishlabchiqdilar.Buusullargen
muhandisligidebataladi.Bakteriyahujayrasio‘zigayot(begona)
bo‘lgangenasosidako‘pmiqdordaoqsillarnisintezqiladi.Hozirgikundashuyo‘lbilanviruslar
ko‘payishinito‘xtatuvchiinterferonoqsilini,qondaglukozaningmiqdorininazoratqiluvchiinsulin
oqsiliniolishmoqda.
Mamlakatimizdamikrobiologiyanirivojlanishiuchunqulay
sharoitmavjudligitufaylibirqatorsanoattarmoqlarini:oziq-ovqat,
konserva,sutmahsulotlariniqaytaishlash,antibiotikvavitaminlar
ishlabchiqarishsanoatlariyanadarivojtopmoqda.
OlimlarimizA.M.Muzaffarov,M.I.Mavloniy,S.Asqarova,
A.Xolmurodov va boshqalarmikrobiologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.
A.Muzaffarov va uning shogirdlarixlo rella suv o‘tidan chorva mollarining mahsuldorligini
oshirishdava
birqatorsuvo‘tlaridanifloslangansuvhavzalarinitozalashdan
kengmiqyosdafoydalanishniyo‘lgaqo‘ydilar.
M.Mavloniybirqatorachitqizamburug‘larinio‘rganib,ularni
novvoychilik,chorvachilikvaboshqasohalaruchunachitqilar
tayyorlashtexnologiyalariniyaratdi.
3)(36+14+28+22)×2=200
29-biletbiologiya
1)Hujayradaoqsillarturlixilfunksiyalarnibajaradi.
Qurilishfunksiyasi—oqsillarhujayravauningorganoidlari
membranasinihamdamembranasizorganoidlarnihosilqilishda
ishtiroketadi.Oqsilmembraningajralmasqismidir.
Oqsillarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan birikatalizatorlik funksiyasidir.Hujayra
katalizatorlariodatdafermentlar
debataladi.Hujayradakechadiganmoddalaralmashinuvijarayoninifermentlarta’minlabberadi.
Barchafermentlaroqsiltabiatgaegabo‘libhujayraningo‘zidasintezlanadi.Hujayraichidafer
mentlarbirvaqtning o‘zida yuzlab minglab reaksiyalarnitezlata di.Hujayradagiharbir
reaksiyaningketishiuchunayrim ferment
kerakbo‘ladi.Ya’niharbirfermentalohidabirikmagatanlabta’sir
ko‘rsatishxususiyatigaega.
Signalfunksiyasi— hujayramembranasiningyuzaqismidao‘zininguchlamchistrukturasini
tashqimuhitomillarita’sirida
o‘zgartiraoladiganoqsil(radopsin)molekulalarijoylashgan.Tashqimuhitdansignallarqabul
qilishvahujayragaaxborotberibturishoqsilstrukturalarnio‘zgarishiorqaliamalgaoshadi.
Harakatfunksiyasi—yuksakhayvonlarninghujayralari
uchunzarurbo‘lganharakatlarininghammaturlari,soddahayvonlardakipriklarningtebranishi,
xivchinlarningharakatlanishimaxsus
qisqaruvchioqsillarfaoliyatitufayliamalgaoshadi.
Transportfunksiyasi—buoqsillarningo‘zigakimyoviyelementlaryokibiologikfaolmoddalarni
biriktiribolishivaxilma-xil
to‘qimahamdaorganlargayetkazibberishidir.Eritrotsittarkibidagi
gemoglobinoqsilikislorodnibiriktiribolibbarchato‘qimavaorganlargatashibberadi,organlar
faoliyatinatijasidahosilbo‘lgankarbonatangidridgazinio‘pkagaolibkeladi.
Himoyafunksiyasi–organizmgayotzarrachalar,begona
oqsillaryokimikroorganizmlaro‘tgandaleykositlardanantitanavaantitoksinlarishlabchiqib
ulargaqarshikurashadi.Antitanavaantitoksinlarta’siridaimmunitethosilbo‘ladi.
Zaxirafunksiyasi—ayrim oqsillarsut,tuxum,o‘simlik
donlaridazaxiraholatdato‘planibembrion,murtakuchunozuqa
sifatidasarfbo‘ladi.
Energetikfunksiyasi—oqsillarmuhim energiyamanbayi
hamdir.1goqsilkislorodta’siridato‘liqparchalanganda17,6kJ
energiyaajralibchiqadi.
Oqsillargormonvazifasiniham bajaradi.Masalan,insulin
gormonioqsiltabiatigaegabo‘lib,qondaglukozamiqdorininazoratqilibturadi.Umumantirik
organizmlargaxosbo‘lganbarcha
vazifalarnibajarishoqsilmolekulalaritomonidanamalgaoshiriladi.
2)VatandoshlarimizAbuRayhonBeruniy,AbuAliibnSino,
Zahiriddin Muxammad Boburkabibuyuk allomalarimiz o‘zlarining tibbiyotva ekologiya
sohasidagiqarashlaribilanbiologiya
fanlariningrivojlanishigao‘zhissalariniqo‘shganlar.
Hozirgidavrdaham biologiyasohasiningturliyo‘nalishlarida
o‘zbekolimlarininghissalarijudakattavasalmoqlidir.Jumladan,
akademiklarimiz Q.Zokirov, A.Muzaffarovlar – botanika, T.Zoxi dov, A.Muhammadiyev,
J.Azimovlar–zoologiya,Yo.X.To‘raqulov,
B.Toshmuhammedovlarbiokimyovaendokrinologiya,J.Xamidov
hujayravahujayrainjeneriyasi,K.Zufarovhujayraningkimyoviy
tarkibi bo‘yicha,S.Mirahmedov,N.Nazirov,O.Jalilovlar seleksiya so hasida,J.Musayev,
A.Abdukarimovlargenetikasohasida,akademik
I.Abdurahmonov,professorlarR.Muhammedov,O.Odilovalargenetikinjeneriyavabiotexnologiya,
akademikK.SH.Tojiboyev
O‘zbekistonflorasinio‘rganishsohasidakattailmiytadqiqot
ishlarinio‘zshogirdlaribilanolibbormoqdalar.Shuningdek,O‘.T.AllanazorovaO‘zbekistonvaMDH
davlatlario‘simliklar
qoplaminitarqalish qonuniyatlariga asoslanib,geobotanik xaritasinituzish sohasida ilmiy
izlanishlarolibboribfanrivojiga
kattahissaqo‘shganlarvaqo‘shibbormoqdalar.
Davlatimizmustaqillikkaerishgandanso‘ngg‘allachilik,meva-sabzavotchilik,g‘o‘zaseleksiyasi
vachorvachilikseleksiyasiga
alohida e’tiborberilmoqda.O‘zbekistonlikseleksionerolimlarto monidan g‘alla ekinlarining
zararkunandalargachidamli,kam suv
talabqiladigannavlariyaratildi.Bulardanayniqsa,mamlakatimiz
sharoitigamosserhosil“Ulug‘bek-600”va“Sanzor”navlaridiqqatgasazovordir.O‘zbekistonda
yaratilayotganbug‘doynavlario‘ziga
xosbo‘lib,boshqalardanfizik-kimyoviytarkibivatexnologikxususiyatlaribilanajralibturadi.
O‘zbekistong‘o‘zaseleksiyasidadunyomiqyosidasalmoqlio‘rinlardanbiriniegallaydi.Shuning
uchunham mamlakatimizdag‘o‘zanavlariniyaratishgakattaahamiyatberibkelinmoqda.
G‘o‘zakolleksiyasiniyaratishdaakademikJ.A.Musayevvauning
shogirdlariningxizmatlarikatta.Olimlarimiztomonidang‘o‘zaningserhosil,viltgachidamlinavlari
ko‘plabyaratilgan.Bularga
akademikSodiqMirahmedovtomonidanyaratilganviltgachidam li“Toshkent-1”,“Toshkent-2”,
“Toshkent-3”navlari,akademiklar
NabijonNazirovvaOstonJalilovlartomonidang‘o‘zaningserhosil
“AN-402”,“Samarqand-3”,“Yulduz”kabinavlarimashhurdir.
Respublikamizolimlarikeyingiyillardaham g‘o‘zaseleksiyasi
sohasidasamaraliishlarolibborib,ko‘plabg‘o‘zanavlariniyaratishdi.Bulargaistiqbolliyangi
g‘o‘zanavlari:“Buxoro-9”,“Buxoro-12”,“Namangan-39”,“Omad”kabinavlarnimisolqilibolish
mumkin.AkademikIbrohim Abduraxmonovgenetikinjeneriyava
biotexnologiyausullariniqo‘llashorqalig‘o‘zagenlaridanfoydalanishningyangiimkoniyatlarini
ochib“Porloq”naviniyaratdi.
3)Amilazaningkraxmalgata’siri
29-§.4-laboratoriyamashg‘uloti
Ishningmaqsadi.Amilazaningkraxmalgata’sirinio‘rganish.
Keraklijihozlar.Probirka,suv,yod,donmaysasi.
Amilazafermentikraxmalnishakargachaparchalaydi.Amilazafermentiunayotgandonlarning
tarkibidavaodam so‘lagidako‘p
bo‘ladi.Shuninguchunfermentshirasiniunayotgandonmaysalaridan(sumalaknieslang)yoki
so‘lakdantayyorlashmumkin.Buning
uchunog‘iznibir-ikkiho‘plam suvbilanyaxshilabchayqaymiz,so‘ng
birho‘plam suvni2–3daqiqadavomidaog‘izdaushlabturiladiva
bo‘shstakangasolinadi.Shuyo‘lbilantayyorlanganso‘lakeritmasiamilazafermentishirasi
hisoblanadi.Тajribauchunyanayodning
1%livakraxmalning0,5%lieritmasitayyorlanadi.
Ishningborishi.1.Ikkitaquruqprobirkaolamiz.2.Birinchiprobirkaga1–2mlsuvva1–2ml
kraxmaleritmasiquyiladivayaxshilab
aralashtiriladi.Uningustiga1tomchiyodtomiziladi.Ko‘kranghosil
bo‘ladi.3.Ikkinchiprobirkaga1–2mlamilazafermentishirasidanva
1–2mlkraxmaleritmasidanquyamizva5daqiqao‘tgandankeyin
1tomchiyodtomiziladi.Bundaprobirkadako‘krangemas,balki
qizg‘ishyokisariqrangpaydobo‘ladi.Bukraxmalnifermentta’siridaparchalanganidandarak
beradi.
30-biletbiologiya
1)DNK molekulasiikkizanjirdantuzilganqo‘shspiralbo‘lganiuchununingsintezishuqo‘sh
spiralniyaratishdaniborat.Buzanjirlarbir-birigato‘lakomplementar,ya’ni
biriikkinchisinito‘ldiribturadi.DNKmolekulasiningsinteziuning
boshlang‘ichqo‘shzanjiriningikkitaalohidazanjirlargaajralishiga
vaularharbiriningstrukturasigamosikkinchizanjiryaratilishiga
asoslangan.DNKzanjirlarinibir-biridanajratuvchialohidaferment
mavjudbo‘lib,bufermentDNKmolekulasidaastasiljib,birin-ketinnukleotidlarorasidagikuchsiz
vodorodbog‘lariniuzadi.Boshqa
fermentesaharbiralohidazanjirbo‘ylabharakatlanishidavomida
eskizanjirnukleotidlargakomplementarbo‘lganyangizanjirnukleotidlarniulaydi.
Demak,yangisintezlanganDNKikkizanjirliduragaymolekula
bo‘lib,uningbittazanjirieski,ikkinchisiesayangidir.Bujarayonda
birzanjirdagiadeninAqarshisidaikkinchizanjirdatiminT,guaninG
qarshisidasitozinCvaaksincha,joylashadi.DNKmolekulasining
ikkihissaortishigaDNKreplikatsiyasideyiladi.
2)Jinssizko‘payish.Jinssizko‘payishtiriktabiatdao‘simliklar
vahayvonlarorasidakengtarqalgan.Jinssizko‘payishdaona
organizmidagibittayokibirnechtasomatikhujayralarguruhidan
yangiorganizm rivojlanadi.Ko‘pchilikbirhujayraliorganizmlar
jinssizyo‘lbilanko‘payadi.Birhujayraliorganizmlarningbo‘linib
ko‘payishiniquyidagixillargaajratishmumkin.1.Ikkigabo‘linish;2.Shizogoniya—ko‘pbo‘laklarga
bo‘linish.;3.Kurtaklanib ko‘payish;Sporalar hosilqilib ko‘payish,;Ko‘p hujayralilarda jinssiz
ko‘payishusullarimavjudbo‘libuni
quyidagixillargaajratishmumkin:
1.Vegetativko‘payish;2.Kurtaklanibko‘payish;3.Bo‘linibko‘payish;4.Sporalarorqaliko‘payish.
3)hammasisog’bo’ladi.